początki ruchu husyckiego w czechach i na śląsku.

12
POCZĄTKI RUCHU HUSYCKIEGO W CZECHACH I NA ŚLĄSKU.
1.
JAN HUS. śYCIE I DZIAŁALNOŚĆ
Jan Hus urodził się w 1371 roku w małej wsi Husiniec koło Czeskich Budziejowic.
Pochodził z biednej rodziny. Trudną sytuację materialną dodatkowo pogarszał fakt, iŜ
w danym okręgu istniał wyraźny antagonizm między gorzej sytuowaną ludnością czeską,
a uprzywilejowanymi gospodarczo osadnikami niemieckimi, co nie pozostało bez wpływu
na kształtowanie toŜsamości narodowej młodego Husa. Ukończył szkołę parafialną
w Prochacicach. Tam równieŜ rozpoczął słuŜbę kościelną śpiewając w chórze. W 1390
roku zapisał się na Uniwersytet Praski. Początkowo na Ŝycie zarabiał śpiewem i pracą
fizyczną jednak dość szybko udało mu się zdobyć stypendium1.
W 1396 roku otrzymał tytuł magistra filozofii. W latach 1398 – 1399 pracował nad
przepisywaniem pism Wiklefa. Dzieła te wywarły ogromny wpływ na poglądy i dalsze
Ŝycie mistrza Jana, jednak nie zostały przez niego przyjęte bezwarunkowo. Wiele myśli
Anglika stało się natomiast pewnego rodzaju drogowskazem dalszego postępowania.
W 1398 roku podjął dodatkowo studia teologiczne i w 1400 roku przyjął święcenia
kapłańskie. Kariera naukowa Husa rozwijała się znakomicie. W 1401 roku został
dziekanem wydziału filozofii, dwa lata później zaś pierwszym czeskim rektorem
Uniwersytetu Praskiego2.
W 1399 roku został kaznodzieją w Kościele św. Michała na Starym Mieście,
w 1402 roku zaś objął tę samą funkcję w Kaplicy Betlejemskiej. Kaplica owa nie była
w stanie pomieścić wszystkich chętnych wiernych, pomimo tego, iŜ liczyła trzy tysiące
miejsc. Kazania musiały być wielokrotnie powtarzane. Wystąpień słuchała równieŜ
królowa Zofia, co mogło zapewnić chwilowe poparcie ze strony króla. Przyczynami
ogromnej popularności mistrza Jana były z pewnością postulaty wprowadzenia niektórych
reform Wiklefa. Hus potępiał niemoralne Ŝycie duchowieństwa, krytykował ucisk ludu
i występował w obronie zarówno samych Czechów jak i języka czeskiego. Dlatego właśnie
kazania jak i śpiewy w kaplicy odbywały się w języku narodowym. Nauczając po czesku
Hus dał się poznać jako orędownik rozwoju czeskiej świadomości narodowej. Około 1405
1
Ryszard Palacz, Jan Hus, [w:] Encyklopedia Katolicka, red. Jan Walkusz, t. VI, Lublin 1993, s. 1339;
Robert Primke, Maciej Szczerepa, Wojciech Szczerepa, Wojny husyckie na Śląsku, ŁuŜycach i Pomorzu,
Kraków 2007, s. 7 – 8; Ewa Maleczyńska, Ruch husycki w Czechach i w Polsce, Warszawa 1959, s. 270.
2
Ryszard Palacz, Jan Hus […], s. 1339; Ewa Maleczyńska, Ruch husycki [...], s. 273; Antje Shrupp, Husyci
[w:] Heretycy. Panorama dziejów myśli kacerskiej i ruchu dysydenckiego w chrześcijaństwie, red. Adolf
Holl, Gdynia 1997, s. 225; Robert Primke, Maciej Szczerepa, Wojciech Szczerepa, Wojny husyckie […], s. 8.
13
roku napisał dzieło Orthographia Bohemia,, które wprowadziło do języka
ję
czeskiego proste
znaki diakrytyczne3.
Rys. 1 Jan Hus
http//www.oakgroveabbey.comnewswp
http//www.oakgroveabbey.comnewswp-contentuploads200707hus1.jpg
ads200707hus1.jpg (dostęp
(dost 14.11.2008)
Liczbie pozyskiwanych zwolenników Jana Husa dorównywała jednak liczba jego
przeciwników. W 1403 roku doszło do pierwszego otwartego sporu o pisma Wiklefa.
Problem sprowadził do publicznej debaty śląski Niemiec – Jan Hübner. Przypomniał on
potępione juŜ przez
zez Kościół
Kościół tezy angielskiego reformatora, ale sam wybrał dodatkowo
kilkanaście
cie kolejnych, które uznał za niezgodne z naukami Kościoła.
Kościoła. Podczas zwołanej
3
Ewa Maleczyńska, Ruch husycki […], s. 277; Antje Shrupp, Husyci […], s. 226;
226 Stefan Kwiatkowski,
Dzieje średniowiecznej
redniowiecznej Europy,
Europy, Warszawa 2007, s. 348; Robert Primke, Maciej Szczerepa, Wojciech
Szczerepa, Wojny husyckie […],
[…] s. 8; Ryszard Palacz, Jan Hus […], s. 1339.
14
dysputy większość mistrzów opowiedziała się za potępieniem wszystkich tez. Nieliczni,
głównie czescy mistrzowie jak np. Stanisław ze Znoima, Stefan Palec oraz sam Jan Hus
stanęli w obronie Wiklefa4. Traktaty wspomnianego Stanisława ze Znoima stały się jedną
z przyczyn kolejnego konfliktu. W jednej ze swoich prac potępił za Wiklefem dogmat
transsubstancjacji5. Choć sam mistrz Jan w sprawie przystępowania laików do komunii
pod dwiema postaciami zajmował stanowisko dość ostroŜne, to 24 czerwca 1406 roku
kuria rzymska wystosowała do arcybiskupa Zbynka bullę mówiącą o szerzeniu się herezji
w Czechach. W odpowiedzi król Wacław IV wraz z gremium mistrzów narodowości
czeskiej powzięli uchwałę, aby Ŝaden Czech nie interpretował pism Anglika. Wspomniany
postulat komunii sub utraque specie, choć nie traktowany przez Husa priorytetowo stał się
wkrótce po jego śmierci uznany z jeden z podstawowych. Bohaterowie Trylogii, której
właściwa akcja zaczyna się w 1425 roku wymieniają komunię pod dwiema postaciami na
równi z Ŝądaniami równości społecznej czy modyfikacji liturgii6.
Po raz kolejny Hus naraził się klerowi praskiemu w 1407 roku, kiedy to podczas
pogrzebu Piotra z Vserub, który łączył w swym posiadaniu kanonie praską, ołomuniecką,
wyszehradzką i wrocławską oraz kilka mniejszych powiedział, Ŝe „nie chciałby umrzeć
posiadaczem tylu prebend, co ten prałat”7.
Sytuację dodatkowo zaostrzyły wydarzenia polityczne. Wobec trwającej schizmy
Wacław IV opowiedział się po stronie zwolenników złoŜenia obu papieŜy i zwołania
soboru powszechnego. Arcybiskup Zbynek zaś stanął u boku papieŜa rzymskiego.
Wówczas król zwrócił się z prośbą o radę do uniwersytetu. I tu nastąpił znaczny rozłam
między nacjami. Jedynie nacja czeska z Husem i Hieronimem z Pragi opowiedziała się za
soborem, przedstawiciele pozostałych - za Grzegorzem XII. Cała Praga podzieliła się na
dwa wrogie obozy. Masy ludowe w większości opowiadały się po stronie soborowo –
królewskiej. Trzeba jednak zaznaczyć, Ŝe hierarchia kościelna nadal miała duŜy wpływ na
pospólstwo i biedotę. Hus miał, więc wrogów i wśród ludowych mas czeskich8.
Tymczasem Wacław IV rozdraŜniony stanowiskiem uniwersytetu 19 stycznia 1409
roku wydał dekret kutnahorski przyznający nacji czeskiej trzy głosy zamiast
4
Ewa Maleczyńska, Ruch husycki [...], s. 278.
Transsubstancjacja - Doktryna mówiąca o fizycznej obecność Jezusa w chlebie i winie. Kościół
utrzymywał, Ŝe wystarczy sam chleb, a podawanie kaŜdemu wina moŜe zwiększyć prawdopodobieństwo
świętokradczego rozlania krwi Jezusa, def. za: Chas Clifton, Encyklopedia herezji i heretyków, Poznań 1992,
s. 90.
6
Stanisław Bylina, Na skraju lewicy husyckiej, Warszawa 2005, s. 19; Ewa Maleczyńska, Ruch
husycki [...], s. 279; Andrzej Sapkowski, BoŜy bojownicy, Warszawa 2004, s. 350.
7
Ewa Maleczyńska, Ruch husycki [...], s. 280.
8
Ibidem, s. 280 – 281.
5
15
dotychczasowego jednego, jeden głos natomiast nacjom obcym. Mistrzowie nacji obcych
wnieśli protest, po odrzuceniu którego kilka tysięcy wykładowców i studentów opuściło
Pragę. Wybrany pierwszym rektorem zreorganizowanego uniwersytetu mistrz Jan dekretu
owego bronić musiał na soborze w Konstancji, gdzie postawiono mu zarzut wygnania
Niemców z Pragi9. Jan Hus napisał wtedy: „Gdybym poznał cudzoziemca, który Boga
więcej miłuje, a o dobro stoi więcej niŜ mój brat, byłby mi milszy niŜ brat”10. Nie moŜna
zarzucić, iŜ dąŜył do wyŜszości i prymatu Czechów, lecz jedynie do nadania realnych
uprawnień narodowości czeskiej na terenie Czech11.
Tymczasem nastąpił kolejny zwrot w sytuacji politycznej. Sobór w Pizie złoŜył obu
papieŜy, wynosząc nowego – Aleksandra V. Kościół zmierzał do wykazania wewnętrznej
konsolidacji. Na Husa i jego zwolenników nałoŜono kary kościelne. Zakazano głoszenia
nauki Wiklefa oraz kazań poza kościołami, co uniemoŜliwiło wygłaszanie kazań
w Kaplicy Betlejemskiej. Dysponując poparciem króla mistrz Jan nie podporządkował się
zakazowi. Niejako w odpowiedzi 6 czerwca 1410 roku arcybiskup Zbynek publicznie
spalił księgi Wiklefa. Wywołało to oburzenie praŜan oraz bunt studentów12. Wówczas to
pojawiła się szydercza pieśń:
Zbynek, biskup Abeceda,
spalił knihy, a neveda,
co je v nich napsano13.
Niebawem Hus otrzymał nakaz osobistego stawienia się w Rzymie. Jednak dzięki
protekcji Wacława IV, ciągle skłóconego z Zygmuntem Luksemburczykiem i będącego
w złych stosunkach z antypapieŜem Janem XXIII, nie pojechał. W wyniku niestawienia się
został ekskomunikowany, a na Pragę rzucono klątwę kościelną14.
Od początku 1412 roku sytuacja ruchu reformatorskiego w Czechach ulegała
pogorszeniu. W kwietniu do Pragi dotarły bulle odpustowe, które głoszone zgodnie z wolą
królewską miały gromadzić środki na wojnę z Władysławem Neapolitańskim
9
Ibidem, s. 276.
Ibidem, s. 282.
11
Ibidem, s. 283.
12
Stefan Kwiatkowski, Dzieje średniowiecznej Europy […], s. 349; Ewa Maleczyńska, Ruch husycki […],
s. 284; Chas Clifton, Encyklopedia herezji […], s. 90.
13
Ewa Maleczyńska, Ruch husycki [...], s. 285.
14
Ibidem, s. 258; Antje Shrupp, Husyci [...], s. 227.
10
16
i Grzegorzem XII15.
Jan Hus „nie wahał się na zgorszenie dusz wystąpić przeciw
odpustom tak wobec ludu, jak wobec kleru i swoje pełne zarazy myśli rozsiewać po
szerokich okolicach królestwa Czech, Polski i Węgier [...] przez co wielu wiernych
Chrystusowych zostało odciągniętych od posłuszeństwa”16.
W mieście zawrzało. Pachołcy miejscy uwięzili trzech chłopców usiłujących nie
dopuścić do ogłoszenia bulli. Mistrz Jan w ratuszu uzyskał zaręczenie, Ŝe więźniom nic się
nie stanie. Ci jednak 11 czerwca zostali publicznie ścięci. Tłum śpiewając stary hymn
kościelny zaniósł ich zwłoki do Kaplicy Betlejemskiej. Sytuacja w mieście wymykała się
spod kontroli. Dalszych represji zaprzestano17. Kilka lat później na soborze w Konstancji
Hus został oskarŜony o podjudzenie owych trzech chłopców, uznanie ich za męczenników
i pobieŜne ich kanonizowanie. Odpowiedział on wówczas „Prawda jest, Ŝe zostali ścięci,
ale nieprawda Ŝe kazałem ich zabrać z takim śpiewem, bo nie byłem tam wówczas”18.
Jednak racje jego nie zostały wysłuchane.
Tymczasem, na polecenie Wacława IV Hus opuścił Pragę i udał się do przyjaznego
mu Jana z Usti na Kozi Hradek. Niebawem jednak powrócił do stolicy19.
Sytuacja wśród kleru nie ulegała poprawie, dodatkowo Hus znów cieszył się
poparciem ludu. W obliczu tej sytuacji proboszczowie prascy prosili antypapieŜa Jana
XXIII o obronę i pomoc. śądano potępienia mistrza Jana jako heretyka, spalenia go na
stosie oraz przywrócenia beneficjów tym, którzy byli zmuszeni ustąpić. Prowadzenie
śledztwa powierzono kardynałowi Stefaneschi. Efektem była bulla Jana XXIII
ekskomunikująca Husa i nakładająca interdykt na Pragę. Mistrz Jan musiał opuścić miasto.
Udał się po raz drugi na Kozi Hradek, do rycerza Ctibora. Spędzając czas na wygnaniu
mistrz Hus pisał duŜo. Zarówno prace poświęcone prawidłom ortografii czeskiej, listy do
przyjaciół, a przede wszystkim największe swoje dzieło – De ecclesia, w którym to zgodził
się z poglądem Wiklefa na predestynację oraz odrzucenie dogmatu o boskim
namiestnictwie papieŜa. Poza twórczością pisarską zajmował się równieŜ działalnością
kaznodziejską wśród miejscowej ludności.20
15
Ewa Maleczyńska, Ruch husycki [...], s. 323.
Documenta magistri Joannis Hus vitam, doctrinam, causam in Constniensi concillo actam et contoversias
de religijone in Bohemia Annie 1403 – 1418 motas illustrantia, wyd. Franciszek Palacky, Praga 1869, [w:]
Ruch husycki w Polsce. Wybór tekstów źródłowych. Do r. 1454, oprac. Roman Heck, Ewa Maleczyńska,
Wrocław 1953, s. 22.
17
Ewa Maleczyńska, Ruch husycki [...], s. 324 – 325.
18
Documenta magistri Joannis Hus […], s. 23.
19
Ewa Maleczyńska, Ruch husycki […], s. 325.
20
Documenta magistri Joannis Hus […], s. 23; Ewa Maleczyńska, Ruch husycki […], s. 325 – 327; Jean
Chelini, Dzieje religijności w Europie Zachodniej w Średniowieczu, Warszawa 1996, s. 415; Chas Clifton,
Encyklopedia herezji […], s. 90; Ryszard Palacz, Jan Hus […], s. 1339.
16
17
Tymczasem celem Rzymu stało się zwrócenie przeciw Husowi wszystkich
Czechów, upokorzenie go, zmuszenie do wyparcia się swych haseł i do zaprzestania
działalności. Walki feudałów przeciw Wacławowi
zmuszały króla do liczenia się
z Zygmuntem Luksemburskim, pozbawiając jednocześnie Husa szans na jakąkolwiek
protekcję. Jednak popularność mistrza Jana w Czechach była tak wielka, Ŝe wszelkie
domaganie się represji nie przynosiło skutku. Wówczas to Luksemburczyk postanowił
pójść drogą oszustwa. Począł przekonywać bliskiego Husowi rycerza Jana z Chlum, Ŝe
jedyną droga dla mistrza Jana to oczyścić się przed soborem. Zygmunt zobowiązał się
zabezpieczyć Husa „listem Ŝelaznym” gwarantującym mu bezpieczeństwo. Jako, Ŝe
perspektywa powrotu do Pragi, do kazań w Kaplicy Betlejemskiej wydawała się
nieosiągalna Hus zdecydował się na próbę obrony swych poglądów na soborze21.
JuŜ w 1413 roku Zygmunt Luksemburski za zgodą Jana XXIII wyznaczył datę
zebrania się soboru na 1 listopada 1414 roku w mieście cesarskim Konstancji nad Jeziorem
Bodeńskim. Luksemburczyk zaprosił Grzegorza XII, Benedykta XIII, króla Francji oraz
innych władców katolickich z zachodu, jak równieŜ cesarza Manuela z Konstantynopola.
Ze strony kościelnej przybyło wielu dostojników. W pewnym momencie na soborze
przebywało 29 kardynałów, 33 arcybiskupów i 155 biskupów22.
Mistrz Jan zdawał sobie sprawę, iŜ jego połoŜenie w Konstancji nie naleŜy do
najłatwiejszych. Dysponował wprawdzie glejtem króla rzymskiego, lecz ów gwarantował
mu bezpieczeństwo jedynie podczas podróŜy, nie wspominał zaś o moŜliwości
bezpiecznego powrotu. Wśród duchowieństwa na soborze istniał wyraźny rozdźwięk jeśli
chodziło o zamiary względem Husa. Czeskie duchowieństwo dąŜyło do jego rychłej
śmierci, dla uniwersalistycznej hierarchii kościelnej waŜne było doprowadzenie do
upokorzenia mistrza Jana i odwołania głoszonych poglądów. Przyznanie się do błędów
byłoby triumfem moralnym, kompromitacją idei Husa23.
8 listopada mistrz Jan został podstępnie uwięziony i osadzony w celi klasztoru
dominikańskiego. Od 28 listopada był przesłuchiwany w obecności Jana XXIII. Nadal nie
odstępował od swojego stanowiska, odmawiał odwołania swoich tez. Jednak sposób jego
obrony okazał się niemoŜliwym do utrzymania gdy 4 maja sobór uroczyście potępił tezy
Wiklefa. Wówczas to towarzyszący Husowi w podróŜy do Konstancji Jan z Chlum i
Wacław z Dube wystosowali pismo protestacyjne, pod którym podpisali się równieŜ
21
Ewa Maleczyńska, Ruch husycki […], s. 336.
Jean Chelini, Dzieje religijności w Europie Zachodniej […], s. 350 – 351.
23
Ewa Maleczyńska, Ruch husycki […], s. 341.
22
18
przedstawiciele nacji polskiej m. in. Zawisza z Grabowa. W piśmie tym przypominali, iŜ
Luksemburczyk listem Ŝelaznym zapewnił Husowi bezpieczeństwo, aby ten mógł przybyć
na sobór w celu próby publicznego oczyszczenia się z zarzutów. Mistrz Jan jednak został
uwięziony i niedopuszczony do wystąpienia, dlatego podpisani pod protestem prosili
o dotrzymanie królewskiego słowa i rychłe zakończenie sprawy. Protesty jednak na nic się
nie zdały. Kwestia pojmania Husa została poruszona w I tomie pt. „Narrenturm”. Podczas
karczemnej dysputy przypomniano, Ŝe jeden z bohaterów, Zawisza Czarny był członkiem
polskiego poselstwa do Konstancji, gdzie miał protestować przeciw aresztowaniu Husa.
Rzeczywiście, jak juŜ wspomniałem Zawisza był jednym z sygnatariuszy petycji w
sprawie bezprawnego zatrzymania mistrza Jana. W dalszej części rozmowy padają zarzuty
o prohusyckie sympatie Zawiszy. Ten jednak twierdził, Ŝe jego protesty dotyczyły tylko
faktu złamania przez Luksemburczyka danej Husowi obietnicy 24.
5 lipca dwaj znakomici duchowni – kardynał Piotr z Ailly i kardynał Zabarella,
arcybiskup Florencji, próbowali po raz ostatni przekonać Husa do odwołania swych tez,
bez efektu jednak. Następnego dnia sobór przedłoŜył oskarŜonemu trzydzieści dowolnie
wybranych twierdzeń z dzieła De Ecclesia i zaŜądał odwołania ich jako heretyckich. Hus
nie uznał tych załoŜeń za swoje, gdyŜ były oparte na błędnie przypisywanych mu
twierdzeniach. Wobec tego został uznany za winnego, pozbawiony godności kapłańskich
i przekazany władzy świeckiej, która 6 lipca 1415 roku dokonała na nim egzekucji przez
spalenie na stosie. Jego prochy zostały zebrane i wrzucone do Renu, aby nie stały się
obiektem czci25.
Jan Hus był bardzo uzdolnionym człowiekiem. Dzięki umiejętnościom i uporowi
udało mu się z chłopca z biednej rodziny stać się jedną z waŜniejszych osób w państwie.
Był kapłanem, dziekanem Wydziału Filozofii, rektorem Uniwersytetu Praskiego. Między
innymi dlatego jego poglądy, po części przejęte od Wiklefa docierały do tak szerokich
mas. Krytyka rozpustnego Ŝycia Kościoła, symonii, sprzedaŜy odpustów znajdowała duŜy
posłuch wśród Czechów. Postulaty równouprawnienia ludności w obliczu dominacji nacji
niemieckiej przysparzały mu wielu słuchaczy. Choć nie było jego celem popychanie
ludności do buntu to właśnie jego działania wystąpienie znacznie przyspieszyły.
24
Ibidem, s. 342; Jean Chelini, Dzieje religijności w Europie Zachodniej […], s. 352; Geschichtsschreiber d.
hussitischen Bewegung, wyd. Carl Hofler, t. I – III, Wiedeń 1856 – 1866, [w:] Ruch husycki w Polsce.
Wybór tekstów źródłowych […], s. 37 – 38; Andrzej Sapkowski, Narrenturm […], s. 59 – 60.
25
Jean Chelini, Dzieje religijności w Europie Zachodniej […], s. 352; Ryszard Palacz, Jan Hus […], s. 1339;
Jan Długosz, Roczniki, czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego. Księga XI, Warszawa 1985, s. 60.
19
2. SPOŁECZNO – POLITYCZNE PRZYCZYNY WYBUCHU POWSTANIA
HUSYCKIEGO
Kościół katolicki w Czechach w pierwszej połowie XIV wieku znajdował się
w korzystnym połoŜeniu. Następował stały rozwój sieci parafialnej, wzrastała liczba kleru.
Ówczesny Kościół korzystając z dobrej sytuacji gospodarczej Czech był doskonale
uposaŜony. Jednak wraz ze wzrostem świetności struktur kościelnych coraz wyraźniej
zaznaczały się antagonizmy pomiędzy klerem a społeczeństwem świeckim. Do podziałów
zaczynało dochodzić równieŜ w łonie Kościoła. WyŜsze duchowieństwo dzięki praktykom
symoniackim i łączeniu w swych rękach duŜej ilości prebend znacznie poprawiało swoją
sytuację materialną, co uwydatniało rozdźwięk pomiędzy nimi a uboŜszym klerem, który
równieŜ daleki był od prowadzenia przykładnego Ŝycia. Pierwsze próby naprawy Ŝycia
Kościoła podjął Ernest z Pardubic. Wydane przez niego w 1350 roku statuty przypominały
księŜom zakres ich obowiązków, jak równieŜ piętnowały symonię i konkubinat. Ustalił on
równieŜ oficjalne tłumaczenie Pater noster. Później, w latach siedemdziesiątych, poglądy
swe zaczął głosić Jan Milic z Kromeriza. Oprócz poprawy Ŝycia kleru postulował równieŜ
wykształcenie i przygotowanie nowych kadr. To XIV-wieczne kaznodziejstwo czeskie,
reprezentowane równieŜ przez Konrada Waldenhausena i Macieja z Janova, określa się
często mianem prehusyckiego. Wzrost niezadowolenia społecznego z sytuacji w Kościele
spotęgowała dodatkowa Wielka Schizma Zachodnia26.
Jednak historia średniowiecznych buntów wskazuje, iŜ by mogły one się zrodzić,
najczęściej niezbędne są dwa czynniki – jednym jest ferment religijny, drugim zaś konflikt
o podłoŜu narodowościowym. W początkach XV wieku Czechy stanowiły oazę dobrobytu
w Rzeszy. Podczas gdy Europę Zachodnią trawił kryzys gospodarczy, w Czechach
następował szybki rozwój handlu i rzemiosła. Dobra sytuacja w kraju sprawiła przyrost
emigracji niemieckiej. Rodowici Czesi byli rugowani, a proces ten był popierany przez
dynastię luksemburską. Na czeskiej wsi bardzo wzmógł się ucisk fiskalny 27.
Na taki podatny grunt padały coraz odwaŜniejsze słowa Jana Husa. To na okres
jego wzmoŜonej działalności, czyli lata 1403 – 1415 przypadły największe naduŜycia
władzy kościelnej oraz eskalacja konfliktu związanego ze Schizma Zachodnią. I to właśnie
26
Stanisław Bylina, Na skraju lewicy husyckiej,[…] s. 16 – 17, 19, 30; Jean Chelini, Dzieje religijności w
Europie Zachodniej […], s. 414; Paweł Kras, Ryszard Palacz, Husytyzm, [w:] Encyklopedia katolicka, red.
Jan Walkusz, t. VI Lublin 1993, s. 1346.
27
Andrzej Michałek, Wyprawy krzyŜowe, Husyci, Warszawa 2004., s. 10.
20
śmierć reformatora na stosie w Konstancji, mylnie uznawanego za przywódcę ruchu,
przyspieszyła wzbierający od dawna w Czechach ferment. Egzekucja mistrza Jana
wzburzyła jego zwolenników zarówno w Pradze jak i na prowincji. Okazało się, Ŝe
zniszczenie Husa jako jednostki, absolutnie nie wystarczyło do zdławienia wrzenia w jego
ojczyźnie28.
2 września 1416 roku zjazd szlachty czeskiej wystosował protest przeciw
potępieniu mistrza Jana. 11 września Uniwersytet Praski uroczyście proklamował
niewinność swego byłego rektora. Radykalizacja ruchu następowała bardzo szybko. W
marcu 1417 roku wyświęcono pierwszych utrakwistycznych księŜy. Warto zaznaczyć, iŜ to
właśnie komunia pod dwiema postaciami stała się sztandarowym hasłem zwolenników
Husa, choć sam mistrz był w tej sprawie powściągliwy i zaakceptował ten rodzaj komunii
dopiero krótko przed śmiercią. I to Kielich właśnie symbolizujący komunię sub utraque
specie został przyjęty przez krystalizujący się ruch jako wspólny znak29.
W sierpniu 1417 roku podczas synodu husyckiego duchowieństwa Jakoubek ze
Stibra sformułował pierwszą wersję programu husyckiego znaną później jako Cztery
Artykuły Praskie. Rok 1418 upłynął na politycznych targach między Zygmuntem
Luksemburskim a papieŜem Marcinem V. Wczesną wiosną 1419 roku coraz liczniejsze
tłumy chłopstwa odpływały na odludzia w miejsca, którym nadawano biblijne nazwy takie
jak Tabor, Oliwna Góra, Sion. W tym samym czasie Wacław IV ograniczył do trzech
liczbę kościołów, w których moŜna było udzielać komunii pod dwiema postaciami. Próby
zdławienia ruchu utrakwistów w Pradze doprowadziły do protestów. Zamieniały się one
w gwałtowne zamieszki. 30 lipca procesja z Kościoła Panny Marii ŚnieŜnej prowadzona
przez Jana śelivsky’ego wtargnęła do katolickiego kościoła. Odprawiono w nim husyckie
naboŜeństwo. Później pochód ruszył w kierunku Nowego Miasta. Tłum wdarł się do
ratusza, pojmał kilkunastu urzędników. Kiedy ci odmówili zwolnienia z więzienia
utrakwistów, wyrzucono ich przez okna. Od upadku lub zabici przez zgromadzonych pod
ratuszem, zginęli wówczas burmistrz i dwunastu urzędników. Z obecnych na miejscu
rzemieślników wybrano czterech, którzy mieli rządzić miastem do powołania nowej rady.
16 sierpnia, raŜony apopleksją, zmarł król Wacław IV. Następnego dnia lud praski pod
dowództwem Miklasa z Husi i Jana śiŜki uderzył na kościoły i klasztory30.
28
Ibidem, s. 12; Stanisław Bylina, Na skraju lewicy husyckiej, […] s. 16; Ewa Maleczyńska, Ruch
husycki [...], s. 357.
29
Chas Clifton, Encyklopedia herezji […], s. 90 – 91; Ewa Maleczyńska, Ruch husycki […], s. 357 – 358;
Heretycy. Panorama dziejów myśli kacerskiej [...], s. 228.
30
Ewa Maleczyńska, Ruch husycki […], s. 358, 373 – 374; Chas Clifton, Encyklopedia herezji […], s. 91.
21
„Powstał lud bezczelny, okrutny, niewdzięczny i chciwy, pospolity a wojowniczy,
pogardzając prałatami, nienawidząc kleru, lekcewaŜąc kary kościelne, wyśmiewając
obrządki... pragnęli i Ŝądali, aby cała jurysdykcję i stan duchowny całkiem zniszczyć
zburzyć i z gruntu wykorzenić”31.
Czechy przełomu XIV i XV wieku były miejscem występowania wielu
antagonizmów. Hierarchowie kościelni jak i wyŜsze duchowieństwo opływało w luksusy
w przeciwieństwie do części przedstawicieli biedniejszego kleru i szeregowych
mieszkańców Królestwa Czeskiego. Korzyści materialne księŜa często zyskiwali kosztem
wiernych. Częste były praktyki symoniackie, zepsucie w łonie Kościoła postępowało.
Niekorzystnie przedstawiała się sytuacja w gospodarce. W kraju gdzie przytłaczającą część
mieszkańców stanowili Czesi większość wysokich stanowisk trafiało w ręce Niemców.
Dyskryminacja narodowościowa sięgała wszelakich
gałęzi
dobrze prosperującej
gospodarki. Dodatkowo wielki wpływ miały wystąpienia i śmierć Jana Husa. Egzekucja
kaznodziei zwiększyła panujący juŜ w Królestwie ferment.
3. SYTUACJA NA ŚLĄSKU PRZED WYBUCHEM POWSTANIA W
CZECHACH
Śląsk na przełomie XIV i XV wieku pozostawał w ścisłych związkach
z Królestwem Czeskim zarówno w zakresie kultury jak i ideologii. Za główne przyczyny
tego stanu się uwaŜa się fakt, iŜ duŜa część Śląska naleŜała w drugiej połowie XVI wieku
do Korony Czeskiej. Poza tym wielu Ślązaków kształciło się na Uniwersytecie Praskim.
Sytuacje tę zmienił dopiero edykt kutnahorski. Nie dziwi zatem fakt popularności na
Śląsku Konrada z Waldenhausen. To właśnie na jego dziele wzorował się Maciej
z Legnicy pisząc postyllę32 przeznaczoną dla studentów teologii33. DuŜy wpływ na
teologów śląskich wywarł równieŜ wspomniany wcześniej Jan Milic Kromieriza, który to
poświęcił się nawet działalności kaznodziejskiej na terenie Polski. PapieŜ Grzegorz XI
w liście do arcybiskupa gnieźnieńskiego pisze, Ŝe dotarły go słuchy o działalności kapłana
31
Ibidem, s. 375 – 376.
postylla – zbiór kazań objaśniających fragmenty biblijne, def. za Popularna encyklopedia powszechna, red.
Marian Szulc, t. XV, Kraków 1997, s. 140.
33
Stanisław Bylina, Na skraju lewicy husyckiej […], s. 32 – 33.
32
22
Milica. Były kanonik praski miał „sprowadzać ku umniejszeniu wiary katolickiej
i szkodzie świętych kanonów, niektóre osoby płci obojga do swej sekty”34.
Niepokoje ogarniające Kościół katolicki pod koniec XIV wieku miały miejsce
równieŜ na Śląsku. Niejaki Stefan rozgłaszał poglądy Wiklefa. Mówił m.in. o tym, Ŝe
dzieci bez chrztu zostaną zbawione, Ŝe kaŜdy moŜe odpuszczać grzechy. Nie chcąc
przyznać się do herezji został skazany przez inkwizytora i spalony na stosie. Hierarchowie
kościelni wyraźnie obawiali się ideologii Husa. Na Synodzie we Wrocławiu w 1401 roku
opat Ŝagański, Ludolf apelował o zwalczanie tego ruchu35.
Na Śląsku, tak samo jak w Czechach oprócz sporów na tle religijnym występowały
konflikty o podłoŜu społecznym i majątkowym. Powiększała się przepaść między plebsem
i pospólstwem a sprawującymi władzę w miastach. Rady miejskie oskarŜano o nepotyzm,
nadmierny fiskalizm. RównieŜ wysokie duchowieństwo wykorzystywało swoje stanowiska
do wzbogacania się. Przykładem niech będzie jeden z głównych negatywnych bohaterów
powieści Sapkowskiego, biskup wrocławski Konrad Oleśnicki. Zarówno w Trylogii jak
i w rzeczywistości biskup zasłynął jako interesowny rozpustnik, jawnie wprowadził
w diecezji wrocławskiej jawne praktyki łapówkarskie. Za jego rządów diecezja miała duŜe
problemy finansowe spowodowane po części przez Ŝycie ponad stan Konrada. Poza tym
następował rozwój gospodarki folwarczno – pańszczyźnianej powodujący zwiększenie
czynszów i wymiar przymusowej robocizny36.
Do najpowaŜniejszego wystąpienia przeciw zaistniałej sytuacji doszło w lipcu 1418
roku we Wrocławiu. W niedzielę, 17 lipca w kościele św. Klemensa na Nowym Mieście
pospólstwo powzięło decyzję o ataku na radę następnego dnia. Prawdopodobnie główną
przyczyną planowanej napaści miał być nowy podatek uchwalony przez radę. 18 lipca po
godzinie dwunastej rzemieślnicy zebrali się ponownie pod kościołem św. Klemensa, skąd
udali się do ratusza gdzie nastąpił atak na radę. Burmistrz Mikołaj Freiberger, trzej
ławnicy: Hans Sachsen, Henryk Schmeiden, Jan Stille, z gminy Mikołaj Fäustling
34
Codex diplomaticus Maioris Poloniae, wyd. Ignacy Zakrzewski, Franciszek Piekosiński, t. I – IV, Poznań Kraków 1877 – 1905, [w:] Ruch husycki w Polsce. Wybór tekstów źródłowych […], s. 3 – 4.
35
Rościsław śerelik, Historia Śląska do 1526 roku, [w:] Marek Czapliński, ElŜbieta Kaszubowska, Gabriela
Wąs, Rościsław śerelik, Historia Śląska, Wrocław 2002, s. 96; Scriptores Rerum Silesiacarum, t. I, wyd.
Gustav Adolf Stenzel, Wrocław 1835, [w:] Ruch husycki w Polsce. Wybór tekstów źródłowych […], s. 7 – 8;
Robert Primke, Maciej Szczerepa, Wojciech Szczerepa, Wojny husyckie […] , s. 28.
36
Robert Primke, Maciej Szczerepa, Wojciech Szczerepa, Wojny husyckie […] , s. 26 – 27; Andrzej
Sapkowski, Narrenturm […], s. 240, 338, 377, 380; idem, BoŜy bojownicy […], s. 296; idem, Lux perpetua,
Warszawa 2006, s. 154, 165, 259.
23
i Mikołaj Neumarkt zostali ścięci. Jan Megerlin
został zaś wyrzucony z wieŜy
ratuszowej37.
Wydarzenia z 1418 roku z Wrocławia były poruszone w Trylogii Husyckiej
Andrzeja Sapkowskiego. Jeden z bohaterów cyklu, Tybald Raabe wspomina o zajściach na
wrocławskim rynku. Data, miejsce i okoliczności zajścia zgadzają się doskonale, jednak
w wypowiedzi owej występują pewne nieścisłość. Jako przyczynę buntu Tybald podaje
wzburzenie wrocławian egzekucja Jana Husa w Konstancji. Mało prawdopodobne jest, Ŝe
wydarzenia dość odległe w czasie, jak spalenie Husa w 1415 roku mogły doprowadzić do
tak zdecydowanych działań. Poza tym bohater Trylogii mówi, iŜ śmierć poniosło sześciu
ławników, w rzeczywistości z
siedmiu osób zamordowanych jedynie trzech było
38
ławnikami .
Uczestnicy zamachu uwolnili więźniów i przez kilka dni pustoszyli ratusz. 10
sierpnia 1418 roku dokonano wyboru nowej rady miejskiej, która to zdołała się nawet
porozumieć z Wacławem IV. W obliczu rychłej śmierci króla, jego następca – Zygmunt
Luksemburski postanowił krwawo rozprawić się z uczestnikami powstania. Sprawę tę
osądzono jednak dopiero półtora roku później. Decyzje podjęte przez nowego króla
w lutym i marcu 1419 roku spowodowały represje dla ponad osiemdziesięciu osób39.
Tybald Raabe poruszył równieŜ kwestię dotyczącą wyroku na zbuntowanych
rzemieślników. Z jego ust padło stwierdzenie, iŜ „trzydzieści buntowniczych głów
spadło”40. W rzeczywistości stracono dwadzieścia jeden lub dwadzieścia trzy osoby jednak
wyrok podpisany prze Luksemburczyka mówił o 30 skazanych. W obawie przed kolejnymi
rozruchami ograniczono prawo do zgromadzeń i zakazano działalności bractw
religijnych41. 15 marca 1420 na Rynku we Wrocławiu dokonano kolejnej egzekucji. Na
stosie spalono wielbiciela Husa, burmistrza Nowego Miasta Pragi Jana Kraskę. Dwa dni po
tych wydarzeniach Legat papieski Ferdynand de Palacios ogłosił publicznie bullę papieŜa
37
Wojciech Mrozowicz, Dolny Śląsk w latach 1327 – 1526, s.114, [w:] Dolny Śląsk. Monografia
Historyczna, red. Wojciech Wrzesiński , Wrocław 2006.; Andrzej Sapkowski , Narrenturm […], s. 573;
Mikołaj Pol, Jahrbucher der Stadt Breslau, t. I, wyd. Johann Busching, Wrocław 1813, [w:] Ruch husycki w
Polsce. Wybór tekstów źródłowych […], s. 53 – 55.
38
Mikołaj Pol, Jahrbucher der Stadt Breslau […], s. 55; Andrzej Sapkowski, BoŜy bojownicy, Warszawa
2004, s. 124.
39
Robert Primke, Maciej Szczerepa, Wojciech Szczerepa, Wojny husyckie […], s. 30; Wojciech Mrozowicz,
Dolny Śląsk w latach 1327 – 1526 […], s. 114.
40
Andrzej Sapkowski., BoŜy bojownicy [...], s. 124.
41
Wojciech Mrozowicz, Dolny Śląsk w latach 1327 – 1526[…], s. 114; Ruch husycki w Polsce. Wybór
tekstów źródłowych […], s. 55 – 56
24
Marcina V – „Omnium plastamatoris domini” wzywającą do krucjaty przeciw wszelakiego
rodzaju heretykom42.
PołoŜenie geograficzne i historia tego regionu tłumaczą fakt, iŜ Śląsk znajdował się
w orbicie wpływów czeskich. Echa wystąpień kaznodziejów prehusyckich jak i samego
Jana Husa docierały łatwo na Śląsk. Do ubogich docierały postulaty zmniejszenie ucisku,
zamoŜniejszych kusiła moŜliwość ograniczenia roli Kościoła a w dalszej perspektywie
sekularyzacja jego ziem. W momencie wybuchu regularnych działań wojennych część
chłopstwa i kilku moŜnowładców otwarcie stanęło po stronie Husytów. Wyśmienitym
przykładem takiego działania jest opisywany kilkakrotnie na kartach Trylogii Bolesław V
zwany Wołoszkiem, który zdecydował się stanąć po stronie husytów, a przeciw władzy
katolickiej. Aktem jego wyraźnego wystąpienia przeciw Kościołowi było anulowanie
fundacji kościoła kolegiackiego w Głogówku43.
4. DZIAŁANIA WOJENNE W CZECHACH DO 1423 ROKU.
Na koncentrację wojsk krzyŜowców wybrany został Wrocław. Do miasta ściągały
siły z Brandenburgii, Palatynatu, Trewiru, Kolonii i Moguncji.
Znaczny był udział
Polaków przysłanych przez biskupa krakowskiego Zbigniewa Oleśnickiego. Liczebność
zebranych wówczas sił szacuje się na dziesięć – dwadzieścia tysięcy. Głównym celem
krucjaty była Praga. Wojska Zygmunta zgrupowały się pod Kutną Horą, leŜącą
w odległości zaledwie 65 kilometrów od stolicy44.
Tymczasem 3 kwietnia na wezwanie Jana Zelivskyego pospólstwo, biedota jak
i duchowieństwo husyckie oraz mistrzowie uniwersytetu zgromadzili się na ratuszu
sprzymierzając się przeciw krucjacie.
7 maja wojska krzyŜowców osiągnęły pierwsze sukcesy. Cenek z Wartemberku
poddał Wyszehrad, w rękach Zygmunta znalazł się równieŜ zamek na Hradczanach45.
W obliczu zaistniałej sytuacji praŜanie zdecydowali się poprosić o pomoc Taborytów.
42
Geschichtsschreiber d. hussitischen Bewegung […], s. 57 – 58; Robert Primke, Maciej Szczerepa,
Wojciech Szczerepa, Wojny husyckie […] , s. 34.
43
Andrzej Sapkowski, BoŜy bojownicy […], s. 399 – 400, 405; Zygmunt Boras, KsiąŜęta Piastowscy Śląska,
Katowice 1974, s. 289 – 302.
44
Andrzej Michałek, Wyprawy krzyŜowe […], s. 26 – 27, 32.
45
Ewa Maleczyńska, Ruch husycki [...], s. 384 – 386.
25
W połowie maja pod Benesowem doszło do potyczki oddziałów taboryckich z kawalerią
niemiecką46.
Rys. 2. I faza potyczki pod Benesowem.
Andrzej Michałek, Wyprawy krzyŜowe. Husyci, Warszawa 2004, s. 29.
Taboryci zawiadomieni o moŜliwości ataku szybko przeszli z szyku marszowego
do bojowego (1). Następnie nacierająca kawaleria została ostrzelana z artylerii (2), co
spowodowało wycofanie się Niemców (3). Zaskoczone rycerstwo udało się do obozu gdzie
radzili jak naleŜy postąpić. Wieczorem wojsko samowolnie opuściło stanowiska nie
pozostawiając nikogo na warcie47.
Rys. 3. II faza potyczki pod Benesowem.
Andrzej Michałek, Wyprawy krzyŜowe. Husyci, Warszawa 2004, s. 29.
46
47
Andrzej Michałek, Wyprawy krzyŜowe […], s. 28.
Ibidem, s. 29.
26
śizka,
który
uznał
to
zachowanie
za
podstęp
postanowił
w
zgodzie
z wcześniejszymi załoŜeniami obejść miasto nocą (4). Jako, Ŝe ze strony niemieckiej nie
nastąpiła Ŝadna reakcja, Tabor (5) zaatakował (6). Manewr ten całkowicie zaskoczył
Niemców, którzy w panice uciekli (7). Podczas całej potyczki Taboryci nie zanotowali
strat i w liczbie dziewięciu tysięcy weszli do Pragi48.
30 czerwca pod Pragą stanęły wojska krzyŜowe, śizka przewidziawszy jednak
zamiary zamknięcia i odizolowania miasta, wcześniej umocnił się na wzgórzu Witkow.
Bitwę tę wspominał główny bohater Trylogii Reynevan, podczas jednego ze swych
spacerów po Pradze, powiedział wówczas Ŝe nadal czuje zapach krwi unoszący się od
strony wzgórza 49.
Rys. 4. I faza bitwy na Witkowej Górze.
Andrzej Michałek, Wyprawy krzyŜowe. Husyci, Warszawa 2004, s. 35.
Wczesnym rankiem 14 lipca 1420 roku krzyŜowcy podzieli swa armię na trzy
zgrupowania. Piechota wraz z kawalerią dowodzoną przez Zygmunta podeszła pod tabor
pozorując atak (1,2). Trzeci oddział objechał czeskie pozycje (3) i zaatakował wieŜę
obserwacyjną (4), którą dzięki zaskoczeniu udało się zdobyć praktycznie bez walki (5)50.
48
Ibidem; Ewa Maleczyńska, Ruch husycki [...], s. 386.
Ewa Maleczyńska, Ruch husycki [...], s. 387; Andrzej Sapkowski, BoŜy bojownicy [...], s. 11.
50
Ibidem, s. 34 – 35.
49
27
Rys. 5. II faza bitwy na Witkowej Górze.
Andrzej Michałek, Wyprawy krzyŜowe. Husyci, Warszawa 2004, s. 35
Następnie, mimo duŜych trudności spowodowanych rozmokłym
terenem
rycerstwu niemieckiemu udało się zdobyć jedną z bastei (6). W międzyczasie kawaleria
dowodzona przez króla Zygmunta udała się w kierunku Pragi, pozostawiona samej sobie
piechota wycofała się (7). Odwrót piechoty pozwolił przybyć na miejsce Taborytom
z obozu. Odziały pod dowództwem śiŜki odbiły utracone wcześniej umocnienia (8).
Rycerstwo niemieckie odrzucone niespodziewanym atakiem Czechów zreorganizowało się
i przygotowało do następnego starcia (9). Jednocześnie oddział kawalerii Zygmunta uległ
rozproszeniu. Część wojska samowolnie oddaliła się w stronę Witkowej Góry (10)51.
51
Ibidem.
28
Rys. 6. III faza bitwy na Witkowej Górze.
Andrzej Michałek, Wyprawy krzyŜowe. Husyci, Warszawa 2004, s. 35.
Oddział śiŜki powstrzymał atak Niemców (11) zaś przybyłe juŜ główne siły taboru
rozbiły lewe skrzydło (12). Wycofujące się oddziały krzyŜowców zderzyły się z kawalerią
wracającą od strony Pragi (13). W tym momencie otworzyła się brama poricska i odziały
husyckie z miasta zmusiły do ucieczki hufiec królewski (14)52.
Reperkusje poraŜki okazały się dla krzyŜowców ogromne. Część rycerstwa
odmówiła dalszej walki pod dowództwem Zygmunta. 30 lipca ostatnie oddziały wycofały
się spod Pragi. Zmieniła się na korzyść husytów sytuacja w samym mieście. 1 listopada
padł Wyszehrad53.
NiezraŜony zbytnio niepowodzeniem I krucjaty król Zygmunt jesienią 1421 roku
postanowił podjąć kolejną próbę. Tym razem główną siłą miały być wojska węgierskie,
niezraŜone jeszcze do sposobu dowodzenia Luksemburczyka54.
Do pierwszej potyczki z oddziałami węgierskimi doszło w śatcu, który to został
oblęŜony przez krzyŜowców. Jednak 2 października, na samą wieść o zbliŜających się
wojskach śiŜki napastnicy w panice uciekli, ponosząc duŜe straty od ścigających ich
Czechów. Po złamaniu oblęŜenia Taboryci, nocą wycofali się na Górę Vladar, chroniąc się
przed węgierskim ostrzałem artyleryjskim. Dodatkowo do obozu krzyŜowców przybyły
52
Ibidem, s. 35; Ewa Maleczyńska, Ruch husycki [...], s. 387.
Andrzej Michałek, Wyprawy krzyŜowe […], s. 36; Ewa Maleczyńska, Ruch husycki [...], s. 388.
54
Andrzej Michałek, Wyprawy krzyŜowe […], s. 36 – 37.
53
29
posiłki niemieckie. Góra zapewniała znakomite warunki do obrony, poniewaŜ miała
bardzo strome stoki, a sam szczyt był płaski i rozległy55.
Rys. 7. II faza bitwy na Górze Vladar.
Andrzej Michałek, Wyprawy krzyŜowe. Husyci, Warszawa 2004, s. 41.
Po kilku dniowej obronie na górze Taboryci, zmuszeni sytuacją, w szyku obronnym
przeszli do miasta (5). To posunięcie było pierwszym tak ofensywnym zastosowaniem
taboru, który dotychczas był jedynie umocnionym miejscem obrony. Siły niemiecko –
węgierskie nie zaatakowały jednak z powodu poniesionych wcześniej strat. Kilka dni
później tego samego manewru dokonali przybywający do śatca Kalikstyni (6). Nocą
krzyŜowcy wycofali się (7) a wojska husyckie ruszyły, w
jak się później okazało
56
bezskuteczny pościg (8) .
Jesienią 1421 roku odziały obu armii toczyły liczne potyczki, kiedy w końcu śizka
zdecydował się na stoczenie decydującej bitwy z Zygmuntem Luksemburskim. Do starcia
doszło 21 grudnia pod Horą.
55
56
Ewa Maleczyńska, Ruch husycki [...], s. 393; Andrzej Michałek, Wyprawy krzyŜowe […], s. 38.
Andrzej Michałek, Wyprawy krzyŜowe […], s. 40 – 41.
30
Rys. 8. I faza bitwy pod Kutną Horą.
Andrzej Michałek, Wyprawy krzyŜowe. Husyci, Warszawa 2004, s. 43.
Rankiem Czesi ustawiali tabor pod miastem (1) główne siły zaś dopiero nadciągały
(2,3). Wobec złej przepustowości dróg
część oddziałów czeskich była zmuszona do
obejścia miasta (4). W celu zabezpieczenia przed atakiem straŜy przedniej na formujący
się dopiero tabor śiŜka zdecydował się uderzyć własną, mniej liczną kawalerią. Poniosła
ona klęskę i wycofa się (5). Wówczas rozpędzona kawaleria niemiecka zaatakowała tabor
ale poniewaŜ atakowała tylko od czoła została odparta (6). W międzyczasie do oddziałów
niemieckich dotarły posiłki (7)57.
Rys. 9. II faza bitwy pod Kutną Horą.
Andrzej Michałek, Wyprawy krzyŜowe. Husyci, Warszawa 2004, s. 43.
57
Ibidem, s. 42 – 43.
31
WciąŜ niezamknięty tabor odpierał ataki kawalerii (8,9), niegotowych jeszcze jego
boków broniła husycka jazda, która została juŜ niemal doszczętnie zniszczona (10).
W czasie trwających walk jeden z niemieckich oddziałów, pomyliwszy drogę, zamiast na
pole bitwy dotarł do miasta (11). Wówczas to patrycjat miejski zdecydował się poddać w
ręce krzyŜowców. W takiej sytuacji Czesi utracili moŜliwość zapatrywania się w mieście,
a dodatkowo groził im atak od tyłu. Ten jednak nie nastąpił. Rycerze, po całonocnym
marszu byli zbyt zmęczeni58.
Rys. 10. III faza bitwy pod Kutną Horą.
Andrzej Michałek, Wyprawy krzyŜowe. Husyci, Warszawa 2004, s. 43.
Kiedy w końcu udało się Czechom zamknąć tabor (12), Niemcy zbyt juŜ osłabieni
postanowili zaczekać z atakiem na piechotę i artylerię (13). W tym samym czasie, śiŜka
zorientowawszy się w sytuacji, zdając sobie sprawę z zagroŜenia jakie stanowili rycerze
niemieccy w mieście zdecydował się przeformować tabor w szyk marszowo – bojowy
i wycofać się do Kolina (14). W manewrze tym, jak się okazało bezskutecznie, próbowały
przeszkodzić jedynie nieliczne siły krzyŜowców (15). Główna część armii podjęła pościg
dopiero następnego dnia59.
5 stycznia 1422 roku krzyŜowcy podjęli decyzję o zaprzestaniu pogoni. Z powodu
zmieniających się warunków pogodowych dowództwo niemieckie postanowiło zakończyć
kampanię i wycofać się z Czech. Spokojny odwrót został jednak zakłócony przez
wiadomości o zawracającym wojsku czeskim, dodatkowo powiększonym o posiłki.
58
59
Ibidem, s. 42 – 43.
Ibidem, s. 42 – 43.
32
W obawie przed kawalerią czeską, Niemcy zdecydowali zabezpieczyć się wystawiając
bardzo silną straŜ tylną. Zajęła ona pozycję pod miastem Habry60.
Rys. 11. Bitwa pod Habrami.
Andrzej Michałek, Wyprawy krzyŜowe. Husyci, Warszawa 2004, s. 45.
Bitwa ta została wspomniana na kartach Trylogii w opisie jednego z jej
uczestników – Zawiszy Czarnego. Według jego relacji śizka, który wycofał się spod
Kutnej Hory powrócił wzmocniony posiłkami, co spowodowało ucieczkę Niemców.
W rzeczywistości straŜ tylna Luksemburczyka stacjonująca w Habrach, wprawdzie podjęła
walkę z husycką straŜą przednią (1, 2) ale wobec wzrastającej przewagi Czechów (3)
szybko zaczęła się wycofywać ku Niemieckiemu Brodowi (4). Ocaleli uciekinierzy
wywołali panikę w głównej kolumnie (5), wówczas rycerstwo niemieckie rzuciło się do
ucieczki przez most, który szybko uległ zablokowaniu (6). Następnie, jak zrelacjonował
rycerz z Grabowa, części krzyŜowców próbujących przedostać się przez rzekę udało się
pokonać bród ale znaczna ilość rycerstwa zginęła próbując (7). Następnego dnia, to jest 9
stycznia Taboryci szturmem zdobyli Niemiecki Bród (8). Podczas walki Zawisza został
wzięty do niewoli. W rozmowie z Reynevanem wyjaśnił, Ŝe nie zginął na polu walki tylko
dlatego, Ŝe walczył głównie z kawalerią nie zaś z bezlitosnymi cepnikami. Niewolę
Zawisza
opuścił
dopiero
z
końcem
maja,
za
wstawiennictwem
Zygmunta
Korybutowicza61.
Początkowa faza działań wojennych wypadła zdecydowanie na korzyść Husytów.
MoŜna dopatrzeć się kilku wyraźnych przyczyn tej sytuacji. Znaczną część wojska
60
61
Ibidem.
Ibidem, s. 44 – 45; Andrzej Sapkowski, Narrenturm […], s. 57 – 58, 63 – 64.
33
stanowili chłopi, którzy w pierwszej kolejności bronili własnej ziemi i własnych poglądów.
Poza tym Czesi ufali swym, zazwyczaj bardzo kompetentnym dowódcom. Gdy zestawimy
to z walczącymi za pieniądze najemnikami, zmuszonymi do wykonywania niefortunnych
rozkazów Luksemburczyka mamy odpowiedź na przyczyny poraŜek oddziałów krucjaty.
Nie moŜna równieŜ pominąć geniuszu dowódczego Jana śiŜki. Stosowana przez niego
taktyka, w szczególności zastosowanie taboru była nowością ale nowością bardzo
skuteczną.
34
PODSUMOWANIE
Jan Hus był postacią bardzo znaczącą zarówno dla swego pokolenia jak i dla wielu
następnych. Był dzieckiem pochodzącym z malutkiej wsi, wychowanym w biednej
czeskiej rodzinie. Teoretycznie był pozbawiony szans na rozwój. Jednak dzięki swemu
talentowi i uporowi zrobił niebywałą wręcz karierę. W 1396 roku uzyskał tytuł magistra
filozofii, w 1400 roku przyjął święcenia kapłańskie. W 1401 roku był juŜ dziekanem
Wydziału Filozofii, a rok później objął zaszczytną funkcję kaznodziei w osławionej
Kaplicy Betlejemskiej. Rok 1403 rozpoczął natomiast jako pierwszy czeski rektor
Uniwersytetu Praskiego. Podczas swego pobytu na uczelni zapoznał się z pismami
angielskiego reformatora Jana Wiklefa. I te właśnie traktaty zawaŜyły na dalszym jego
Ŝyciu, a jak się później okazało wpłynęły równieŜ na historię całej Europy. Wiele tez, które
głosił w kościołach, kaplicach ale teŜ wśród prostych ludzi zaczerpnął właśnie od Wiklefa.
Wiele innych wykiełkowało w jego umyśle. Krytykował niemoralne Ŝycie duchowieństwa,
symonię, później równieŜ sprzedaŜ odpustów. Postulował ochronę i równouprawnienie
zarówno dla Czechów jak i dla języka czeskiego. Odrzucał poglądy o boskim
namiestnictwie papieŜa, co w obliczu rozłamu w Kościele, jakim była Wielka Schizma
nabierało specjalnego znaczenia. To wszystko znajdowało ogromny posłuch wśród
społeczeństwa XV – wiecznej Pragi. Kazania mistrza Jana padały na podatny grunt.
Sytuacja w czeskim Kościele na przełomie XIV i XV wieku była bardzo
specyficzna. Z jednej strony następował rozwój w wielu dziedzinach Ŝycia kleru. Z drugiej
zaś z kaŜdym dziesięcioleciem narastały antagonizmy między duchowieństwem
a wszystkimi w zasadzie warstwami społeczeństwa. KsięŜa, dzięki nielegalnym często
praktykom wzbogacali się kosztem wiernych. DuŜy wpływ na zrastające niezadowolenie
społeczne miała równieŜ sytuacja gospodarcza. Choć Czechy były jednym z bardziej
rozwiniętych państw znajdujących się pod panowaniem Habsburgów, to zdecydowaną
większość korzyści czerpała jednak ludność pochodzenia niemieckiego. To właśnie
Niemcy zasiadali najczęściej w radach miejskich, kupcy niemieccy dorabiali się
największych fortun. MoŜna powiedzieć, Ŝe na początku XV wieku kaŜdy liczący się
w kraju moŜnowładca był narodowości niemieckiej. Dodatkowo sytuację zaogniał fakt, iŜ
proces dyskryminacji Czechów, rugowania ich z ziemi był akceptowany przez władzę.
Czechy przełomu wieków były swego rodzaju „beczką prochu”, która czekała na iskrę.
Iskrą tą okazała się działalność Jana Husa, a szczególnie sposób w jaki ta działalność
została zakończona. Egzekucja Husa stała się swoistym katalizatorem, który przyspieszył
ferment w Królestwie Czeskim.
35
Śląsk zarówno ze względów geograficznych jak i historycznych znajdował się
w orbicie wpływów czeskich. I tak zarówno kaznodzieje prehusyccy jak i wielbiciele
poglądów Jana Husa docierali na Śląsk. Wśród dręczonego uciskiem feudalnym chłopstwa
znajdowali posłuch ze względu na zapowiedź rychłej poprawy losu biedoty. Do
moŜniejszych trafiały postulaty sekularyzacji dóbr kościelnych. Następował wzrost
świadomości społecznej. Doskonałym przykładem oporu przeciw wprowadzaniu kolejnych
powinności było powstanie wrocławskie z 1418 roku. Wówczas to po raz pierwszy w tak
wyraźny sposób prości ludzie, rzemieślnicy, wystąpili przeciwko władzy. Przyczyn takiego
zachowania moŜna upatrywać w kazaniach głoszonych przez zwolenników mistrza Jana.
NałoŜenie się na siebie zepsucia w Kościele, cięŜkiej sytuacji gospodarczej,
uprzywilejowania
ludzi
narodowości
niemieckiej,
brutalnego
rozprawienia
się
z uwielbianym przez większość Czechów Janem Husem, doprowadziło do wybuchu
rewolucji. O pierwszej fazie powstania husyckiego mówi się, Ŝe była to ostatnia odsłona
wypraw krzyŜowych. Po raz ostatni w dziejach Europy jedna ze stron niosła „na
sztandarach” hasło walki z innowiercami, walki o Boga. Za początek otwartego konfliktu
naleŜy uznać bullę papieską wzywającą do powstania przeciw heretykom. Wojska dwóch
pierwszych krucjat, dowodzone prze Zygmunta Luksemburskiego toczyły boje
z fanatycznymi wyznawcami idei Husa. W tym fakcie moŜna upatrywać sukcesów
Czechów. Po stronie Luksemburczyka walczyli rycerze z kilku niemieckich księstw oraz
spora rzesza najemników. Po stronie czeskiej zaś zdecydowaną większość stanowili zwykli
ludzie, którzy walczyli z jednej strony z najeźdźcą, z drugiej zaś w obronie własnych
poglądów. DuŜą rolę w zwycięstwach husytów odegrał równieŜ geniusz dowódczy śiŜki
oraz zastosowanie nowej taktyki jaką był tabor.