Gospodarka – początki gospodarki ludzkiej

2 scenariusz
Gospodarka – początki gospodarki ludzkiej
Cele lekcji
Uczeń:
– lokalizuje w czasie omawiane epoki;
– opisuje cechy gospodarki łowiecko-zbierackiej;
– dokonuje charakterystyki tworzenia się podstaw gospodarki wytwarzającej w epoce mezolitu;
– omawia pojęcie rewolucji neolitycznej i wyjaśnia jej znaczenie w dziejach ludzkości;
– zna charakterystyczne cechy epok metalurgicznych (epoka
miedzi i żelaza);
– dostrzega procesy zasiedlania regionu przez ludność poszczególnych kultur w świetle badań archeologicznych
w obrębie regionu;
–
charakteryzuje genezę i uwarunkowania naturalne powstawania pierwszych osad;
– dostrzega rolę gospodarki w państwach pierwszych cywilizacji – Sumerze, Egipcie i Chinach;
–
wskazuje charakterystyczne cechy gospodarki greckiej
i rzymskiej;
– w yjaśnia pojęcia: wspólnoty pierwotnej, dobra pierwotnego, rewolucji neolitycznej, uprawy, hodowli, cywilizacji.
Metody pracy
– pogadanka;
– praca z tekstem podręcznika;
– elementy wykładu;
– prezentacja multimedialna;
– praca z osią czasu.
Środki dydaktyczne
– podręcznik;
– teksty źródłowe;
– oś czasu.
Tok lekcji
Część wprowadzająca
Nauczyciel prosi uczniów o przypomnienie, kiedy i na jakich
obszarach pojawiły się pierwsze cywilizacje oraz z jakim
procesem się to wiązało. Uczniowie wskazują wymienione
obszary na mapie.
Część główna
1. Zajęcia pierwszych ludzi – wykład, praca z literaturą naukową
Nauczyciel przypomina uczniom, kiedy pojawił się homo
sapiens. Następnie prosi uczniów o przeczytanie fragmentu
literatury naukowej
dodatek 1
zał. 1 dotyczącego
zajęć i organizacji życia pierwszych ludzi. Na jego podstawie
uczniowie mają odpowiedzieć na następujące pytania:
– Czym zajmowali się pierwsi ludzie?
– Jakie formy gospodarki rozwinęły się w okresie prehistorycznym?
– Dlaczego autor uważa, że handlowano kobietami? Z czego
to wynikało?
10
– Jak wyglądały kontakty między grupami plemiennymi?
– Jakie były konsekwencje gospodarki łowiecko-zbierackiej?
Nauczyciel informuje uczniów o powolnym przekształcaniu
się gospodarki oraz o powstaniu pierwszych miast.
2. Rewolucja neolityczna – wykład, praca z literaturą naukową
Nauczyciel wyjaśnia pojęcie rewolucji neolitycznej oraz wskazuje jej datację. Następnie prosi uczniów o przeczytanie fragmentu literatury naukowej dotyczącego zmian klimatycznych
dodatek 2
i ich wpływu na rozwój rewolucji neolitycznej
zał. 2 . Na jego podstawie uczniowie wskazują, z czego
wynikały zmiany klimatyczne i na czym polegały oraz w jaki
sposób wpłynęły na rozwój cywilizacji. Następnie nauczyciel
wymienia przejawy rewolucji neolitycznej – podział społeczeństwa, rozwój rzemiosła i rolnictwa, system irygacyjny, powstanie pierwszych państw, wynalazki. Wskazuje przemiany w gospodarce, podkreślając fakt powstania gospodarki wytwórczej.
Na koniec tej części lekcji nauczyciel rozdaje młodzieży drugi fragment naukowej literatury mówiący o konsekwencjach
neolitycznej rewolucji
dodatek 3
zał. 3 . Uczniowie
wymieniają gospodarcze i społeczne konsekwencje neolitycznej rewolucji.
3. Gospodarka pierwszych cywilizacji – praca w grupach,
praca z tekstem podręcznika.
Nauczyciel dzieli klasę na trzy grupy. Każda z nich ma za zadanie dokonać charakterystyki gospodarki jednej cywilizacji starożytnej:
grupa I – Chin
str. 128–130 ,
grupa II – Mezopotamii
str. 130 ,
str. 130–131 .
grupa III – Egiptu
Uczniowie mają za zadanie wskazać najważniejsze cechy gospodarki oraz przyczyny ich rozwoju. Nauczyciel uzupełnia
wypowiedzi przedstawicieli każdej z grup.
4. Niewolnictwo w cywilizacjach starożytnego Wschodu –
praca z literaturą naukową
Nauczyciel rozdaje młodzieży fragment naukowej literatury
na temat sytuacji niewolników w cywilizacjach starożytnego Wschodu
dodatek 4
zał. 4 . Na jego podstawie
uczniowie wskazują rolę niewolnictwa w gospodarce.
Część podsumowująca
Nauczyciel rysuje na tablicy lub tablicy multimedialnej oś
czasu
zał. 5 . Prosi uczniów o umieszczenie na niej następujących wydarzeń: pojawienia się homo sapiens, początku
egipskiego państwa, wynalezienia pługa, powstania pierwszych miast, początku neolitycznej rewolucji, początku sumeryjskiej państwowości, wytapiania metali, początku państwa chińskiego, wynalezienia garncarskiego koła.
Zadanie domowe dla chętnych
Przygotuj multimedialną prezentację na temat gospodarki
pierwszych cywilizacji. Uwzględnij specyfikę każdego z regionów starożytnego Wschodu.
Gospodarka – początki gospodarki ludzkiej
scenariusz 2
Dodatki
Dodatek 1. Literatura naukowa. Organizacja życia ludzi pierwotnych
Podstawowymi jednostkami organizacji społecznej były grupy lub szczepy złożone z około pół tuzina rodzin. Migrowano w poszukiwaniu zwierzyny, ale migracje te zazwyczaj ograniczały się do danego obszaru. Okresowo powracano
do centrów kultu, takich jak święte gaje czy groty. Kontaktowano się ze sobą prawdopodobnie rzadko, ale nie na tyle,
by nie dochodziło do przenikania kultur, zwłaszcza w zakresie organizacji społecznej i stosowanych technik. Być może
istniały także prymitywne formy handlu wymiennego, który obejmował również wymianę kobiet. Stopniowo ustalano
zasady zawierania małżeństw oraz określające stopień pokrewieństwa, przy czym kazirodztwo było na ogół zakazane.
Zapowiedzią powstania religii były wierzenia animistyczne, podobnie jak prymitywny kalendarz zwiastował rozwój
nauki w przyszłości. Przepiękne malowidła na ścianach jaskiń w północnej Hiszpanii i południowo-zachodniej Francji,
datowane na około 20 000 lat, dostarczają informacji na temat rozwoju kultury w tym czasie. Świadczą nie tylko o wysokim poziomie ówczesnych artystów, ale także odzwierciedlają niektóre aspekty twórczej działalności gospodarczej
i prawdopodobnie wierzeń religijnych w tej epoce. Najpopularniejszym tematem tych najdawniejszych dzieł sztuki były
zwierzęta, na które ludzie wówczas polowali. Być może niektóre malowidła powstały z myślą o upamiętnieniu szczególnie udanych polowań lub były formą błagania duchów o obfitość zwierzyny.
Siedemnastowieczny filozof Thomas Hobbes opisał w swej koncepcji stanu naturalnego ówczesne życie jako „wstrętne,
brutalne i krótkie”, ale była to z jego strony jedynie spekulacja. Na podstawie ostatnich badań, prowadzonych przez
paleoosteografów, wydaje się, że ludy trudniące się myślistwem i zbieractwem cieszyły się lepszym zdrowiem niż najdawniejsze społeczności rolnicze. Nawet zakładając, że tak było w istocie, to i tak ludność w tej epoce żyła na granicy
przetrwania. Ze względu na charakter gospodarki ludzie ci na zmianę ucztowali lub cierpieli głód, w zależności od przemieszczania się zwierzyny łownej i szczęścia podczas polowania. W czasie głodu większość, z wyjątkiem najsilniejszych,
umierała, a jeśli okres ten wydłużał się, to wymierały całe wspólnoty.
R. Cameron, Historia gospodarcza świata, od paleolitu do czasów najnowszych, tłum. H. Lisiecka-Michalska, M. Kluźniak,
Warszawa 2001, s. 29.
Dodatek 2. Literatura naukowa. Zmiany klimatyczne około 10 000 lat temu
Zjawisko cofania się ostatniego lodowca kontynentalnego, które miało miejsce około 10 000 lub 12 000 lat temu, zapoczątkowało, zwłaszcza na półkuli północnej, okres znaczących zmian klimatycznych i geograficznych, co miało niemały
wpływ na historię ludzkości. Poprawa klimatu w Eurazji i Ameryce Północnej miała jednak również negatywne skutki,
ponieważ wyginęło wiele ssaków, które stanowiły podstawę wyżywienia myśliwych z epoki późnego paleolitu. Zaczęły
wymierać uwłosione mamuty oraz nosorożce włochate, natomiast renifery wywędrowały na północ na tereny, które
obecnie stanowią ich środowisko naturalne. Spore obszary w Afryce Północnej i Azji Centralnej uległy wyjałowieniu, co
zmusiło tamtejszych mieszkańców do migracji i przystosowania się do nowych warunków życia, podczas gdy na północ
od Alp wyrosły wielkie lasy, a olbrzymie trawy pokryły wzgórza na wschodnich krańcach basenu Morza Śródziemnego.
W czwartym lub piątym tysiącleciu po ustąpieniu lodowca, w bezpośrednim związku ze zmianami klimatu lub niezależnie od nich, nastąpiły ważne zmiany w metodach wytwarzania, szczególnie na Bliskim i Środkowym Wschodzie.
Zaczęto wyrabiać bardziej skomplikowane narzędzia kamienne, a obiekty religijne i przedmioty artystyczne nabrały
subtelniejszej formy. Szlifowanie i polerowanie kamienia zastąpiło starą metodę łupania. Nadeszła nowa epoka kamienia – neolit. (Niektórzy naukowcy twierdzą, że pomiędzy końcem epoki lodowcowej a okresem pełnego rozkwitu kultury
neolitu na Bliskim i Środkowym Wschodzie, na początku szóstego tysiąclecia p.n.e., należy wyodrębnić raczej mgliście
zarysowaną przejściową erę – mezolit). Najważniejszymi wyznacznikami nowej ery były: zapoczątkowanie rozwoju rolnictwa i udomowienie zwierząt.
R. Cameron, Historia gospodarcza świata, od paleolitu do czasów najnowszych, tłum. H. Lisiecka-Michalska, M. Kluźniak,
Warszawa 2001, s. 30.
Gospodarka – początki gospodarki ludzkiej
11
2 scenariusz
Dodatek 3. Literatura naukowa. Konsekwencje rewolucji neolitycznej
W wyniku opanowania rolnictwa dokonały się zmiany w dziejach społeczeństw ludzkich. Był to niewątpliwie punkt
zwrotny w procesie wzrostu liczby ludności na Ziemi, która gromadziła się na terenach urodzajnych (najbardziej urodzajne były doliny rzek). Następuje zatem przejście od wędrownego trybu życia (w poszukiwaniu pożywienia) do życia
osiadłego. Z tym wiąże się społeczny podział pracy na rolników i hodowców, którzy oswoili zwierzęta użytkowe (bydło, kozy). Z biegiem czasu człowiek zaczął wykorzystywać siłę zwierzęcą (siła pociągowa). Model rolniczy spowodował
wzrost roli mężczyzn (tworzy się tzw. patriarchat, w przeciwieństwie do istniejącego w okresie modelu łowiecko-zbierackiego matriarchatu – z dominacją kobiety) oraz postępujący rozpad wspólnoty pierwotnej, polegającej na wspólnej
pracy i równym dzieleniu jej rezultatów między członków wspólnoty. Przejście do życia osiadłego oznaczało tworzenie
osiedli (miast-państw) (…). Rolnictwo dawało (szczególnie w latach urodzajnych) nadwyżki produkcji, co naruszało dawną równość członków wspólnoty i tworzyło tym samym nierówność majątkową. Pojawili się też przywódcy o dużym
autorytecie (wodzowie w wyprawach zbrojnych, starsi rodu, mędrcy) i pierwociny organizacji państwowych.
Nowe rolnicze cywilizacje stworzyły systemy kultu sił przyrody (Ziemi, Słońca, Księżyca), zwierząt, płodności (kultu Matki Ziemi) i prac rolnych; wraz z wierzeniami i kultami ukształtowały się kasty i funkcje kapłanów (czarowników, szamanów).
J. Szpak, Historia gospodarcza powszechna, Warszawa 1997, s. 37–38.
Dodatek 4. Literatura naukowa. Niewolnictwo w cywilizacjach starożytnego Wschodu
Cywilizacje starożytnego Wschodu wyróżnia odmienny typ stosunków społecznych. Niewolnictwo nie wyszło tu praktycznie poza ramy patriarchalne, nie stało się też podstawą funkcjonowania gospodarki. W wielkich despotycznych monarchiach Egiptu, Mezopotamii, Persji, Indii, Chin ziemia była własnością monarchy, ludność wiejska była formalnie wolna, ale podporządkowana państwu i zobowiązana do świadczenia wielkich ciężarów na jego rzecz (przede wszystkim
utrzymanie sprawności systemu irygacyjnego – nawadniającego i wznoszenie wielkich budowli – świątyń, pałaców, piramid). (…) Niewolnicy na Wschodzie byli ludźmi najniższej kategorii społecznej, ale mieli ochronę prawną i nigdy nie byli
traktowani jak rzeczy czy narzędzia. Część niewolników stanowiła służbę władców i arystokracji oraz kasty kapłańskiej.
J. Szpak, Historia gospodarcza powszechna, Warszawa 1997, s. 39.
12
Gospodarka – początki gospodarki ludzkiej