Wojciech Walczak Wojciech Walczak

Wojciech Walczak
POWSTANIE I FUNKCJONOWANIE
FUNKCJONOWANIE PRAWOSŁAWNEJ
EPARCHII TUROWSKOTUROWSKO-PIŃSKIEJ1
Od 1596 r., czyli od czasów zawarcia unii w Brześciu, sytuacja Kościoła
prawosławnego i unickiego uległa znaczącej zmianie. Od tej pory każda z konfesji
zaczęła zmierzać w innym kierunku. Unici pojmowali unię brzeską jako powrót do
czasów sprzed podziału wielkiej schizmy wschodniej (1054 r.)2, prawosławni jako
zdradę. Jedną z najmniej poznanych diecezji zarówno prawosławnych jak i unickich
jest diecezja turowska (turowsko -pińska). W niniejszym artykule chciałbym
zarysować problematykę związaną z powstaniem i funkcjonowaniem tej eparchii.
Powstanie prawosławnej eparchii turowskiej (turowsko-pińskiej)
Kościół na ziemiach ruskich zaczął się rozwijać i zyskiwać wpływy za
panowania Włodzimierza Wielkiego. Dzięki niemu chrześcijaństwo stało się swoistą
religio licita na ziemiach ruskich. Chciał w ten sposób zapobiec dosyć
1
2
Tekst powstał dzięki badaniom i kwerendom zrealizowanym dzięki Fundacji na
Rzecz Nauki Polskiej (Program START). Autor serdecznie dziękuje Fundacji za
daną szansę.
W literaturze uznaje się schizmę wschodnią z 1054 r. za moment przełomowy w
dziejach obu tradycji: rzymskiej i wschodniej. Jednakże nie zauważa się, iż tak
naprawdę Kościół został de facto podzielony już wcześniej, bo w końcu VII w.
Momentem przełomowym wg mnie był sobór lub synod (w zależności od punktu
widzenia: dla prawosławnych był to sobór, dla Zachodu jedynie synod). Więcej na
temat tego mało poznanego soboru zob.: The council in trullo / Revisited, edited by
G. Nedungatt, M. Featherstone. – Roma, 1995; H. Ohme Das Concilium
Quinisextum und seine Bischofsliste. Studien zum Konstantinopeler Konzil. – Von.
692. – Berlin–New York, 1990; Тegoż. Das Quinisextum auf dem VII.
ökumenischen Konzil // Annuarium Historiae Conciliorum. – 20 (1988). – S. 326–
344; A.M. Ritter. Das Konzil von Konstantinopel und sein Symbol. Studien zur
Geschichte und Theologie. – Des II. – Ökumenischen Konzils, Göttingen, 1965; J.
Munitiz. Synoptic byzantine Chronologies of the councils // Revue des études
byzantines. – 32 (1974). – S. 147–186; F.X. Murphy, P. Sherwood. Constantinople
II et Constantinople III. – Paris, 1974; S. Sakač Qua ratione patriachis
Constantinopolitanis faventibus canonibus synodi Trullanae antiromanis auctoritas
parta et aucta sit // Acta IV. Conventus Velehradensis. – Olmouc, 1925. – S. 81–99.
291
Wojcsech Walczak
niebezpiecznej dla struktur państwowych rozbudowie kultu pogańskiego. Religia
chrześcijańska stwarzała pozory silnego oddziaływania, toteż Włodzimierz wolał
unowocześniać swoje państwo i społeczeństwo przez ideową konsolidację jego
warstwy panującej i pozyskane ideologicznych instrumentów oddziaływania na całe
społeczeństwo1. Przyjęcie chrześcijaństwa i chrzest Rusi w 988 r. stanowiło ważny
asumpt do powstania organizacji kościelnej. Za Włodzimierza daje się potwierdzić
istnienie 9 eparchii: w Kojowie, Nowogrodzie, Czernihowie, Rostowie, Włodzimierzu Wołyńskim, Biełogrodzie, Tmutarakaniu, Połocku i Turowie. Diecezje w
Perejesławiu i Juriewie powstały za rządów Jarosława Mądrego, następne zaś
dopiero w XII i XIII w.2
Najstarsze dzieje eparchii turowsko-pińskiej łączą się z legendą, wedle której
biskupstwo z siedzibą w Turowie miał powołać do życia Włodzimierz I. Legenda ta
była utrwalana i przekazywana w nawet w epoce XVII i XVIII w. w różnego
rodzajach dokumentach3. W wieku XIV został nawet sfałszowany przywilej
fundacyjny, który miał świadczyć o powstaniu tej eparchii w 1005 r. Takiemu
stanowisku sprzyjał zapis pod rokiem 988 w Powieści minionych lat, w którym to
przekazie czytamy, że Turów przypadł Światopełkowi, tuż za Nowogrodem i
Połockiem, a więc może to świadczyć o pewnej precedencji, która miała miejsce
dopiero za panowania Światopełka II4. Stanowisko, jakoby eparchia turowska
1
2
3
4
292
A. Poppe. Państwo i Kościół na Rusi w XI w. – Warszawa, 1968. – S. 15–16.
Próbę rekonstrukcji najstarszej sieci eparchialnej na Rusi podjął się m. in.
E. Golubinskij. Istoria ruskoj cerkwi. – T. 1. – Cz. 1. – Moskwa, 1901. – S. 333–
344, 664–703, dla XI w. polska praca A. Poppe, Państwo i Kościół // Passim.
Ciekawe jest, że w środowisku unickiej diecezji turowskiej XVII–XVIII wieku
istniało przeświadczenie o Włodzimierzowych początkach tej eparchii. Władyctwo
Turowskie y Pinskie jest fundowane od Włodzimierza Wielkiego jako jest dawna
traditia o tym i niepodejrzana y trwało tak in sua firmate przez czas niemały. Puncta
albo instrukcya y Informacya o władyctwie Turowskim y Pińskim: Archiv SanktPetersburskogo Instytuta Istorii Rosijskoj Akademii Nauk (dalej – APIH RAN). –
Kol. 52 (Pawła Dobrochotowa). – Op. 1. – Nr. 19 (11.4.19). – K. 1. Tradycja taka
zapisana jest również w innym dokumencie z 1776 r.: Instrukcja sprawy
Turowskiej i Jego Mści Pana Wojewody wileńskiego. – APIH RAN. – Kol. 52
(Pawła Dobrochotowa). – Op. 1. – Nr. 35 (11.4.35). – K. 1.
«Miał [Włodzimierz – przyp. W.W.] bowiem synów dwunastu (...) I posadził
Wyszesława w Nowogrodzie, a Iziasława w Połocku, a Światopełka w Turowie, a
Jarosława w Rostowie. Powieść minionych lat, przekład i opracowanie F. Sielicki.
– Wrocława, 1999. – S. 95. Źródło to powstało prawdopodobnie pod koniec XI lub
na początku XII w. i według niektórych badaczy jest uznawane za podstawowy
tekst do badań nad wczesnym chrześcijańsktwem na Rusi (taki pogląd podziela m.
in. D. Obolensky The Bzantine Commonwealth. Eastern Europe 500–1453. –
London, 1971. – S. 193). Zob.: A. Szachmatow Razyskanija o drewnejših russkih
lietopisych swodah // Lietopis Zanjatij imperatorskoj Archeograficzeskoj Komissii
za 1907 r. – Wypis. 20; A. Poppe Państwo i Kościół. – S. 183–184.
Powstanie i funkcjonowanie…
powstała w początkach XI w. przyjęli badacze: E. Gołubinskij, J. Szczapow czy
J. Łabycnau, którzy uznali tę datę za prawdopodobną1. Ich opinia pasowała do
historii, w której Włodzimierz Wielki, jako niedawno ochrzczony umożliwia
powstanie poszczególnych biskupstw na terenie Rusi. Analiza na podstawie
przesłanek pośrednich sytuacji, w której działał Włodzimierz przynosi zaprzeczenie,
jakoby mógł on tworzyć organizację kościelną. Zresztą należy podkreślić, iż często
okres tworzenia się poszczególnych państwowości był owiany otoczką legendy2. Już
M. Hruszewskij pisze, że wobec braku pewnych informacji źródłowych należy tezę
1
2
E. Gołubinskij, Istoria Ruskoj Cerkwi. – T. I. – Cz. 1. – Moskwa, 1901. – S. 324 i
nn., J.N. Szczapow Turowskije ustawy XIV wieka o diesiatinie //
Archeorgaficzeskij Jeżogodnik za 1964 g. – Moskwa, 1965. – S. 255–258, 271–
273; J. Łabycnau Staraja kazka Polessia. – Minsk, 1993. – S. 28 i nn.; A.S.
Gruszewskij Oczerk istorii turovo-pinskogo kniażestwa XI–XIII w. // Kijewskije
Uniwersitetskije Izwestija. – 6 (1901). – S. 6; E. M. Zagorulskij wspomina również
o roku 1005, jednakże wskazuje na możliwość wcześniejszego erygowania
turowsko-pińskiej eparchii, odnosząc to do bezpośredniej działalności
Włodzimierza I Wielkiego po przyjęciu przez niego chrztu i skłaniając się do roku
992 jako początków biskupstwa turowskiego. Dodajmy, że badacz ten opiera się tu
na propozycjach starszej, przedrewolucyjnej rosyjskiej tradycji historiograficznej.
E. M. Zagorulskij, Iz rannej istorii Turowskoj eparchii // Wiestnik Biełorusskogo
Ekzarchata. – T. 4: Tysjaczeletije Turowskoj jeparchii. Materiały XII Minskich
jeparchijalnych Cztienij 24 ijuna 2005 goda, poswjaszczienych 1000-lietiju
Turowskoj jeparchii. – Minsk, 2005. – S. 35–39. Podobne zdanie wyraża
przeprowadzający wieloletnie badania w Turowie znany archeolog białoruski Piotr
Fedorowicz Łysenko. Twierdzi on, że przyjmowana powszechnie w środowisku
badaczy białoruskich data 1005 roku jako początek istnienia biskupstwa
turowskiego, a zaczerpnięta z Pateryku kijowsko-pieczarskiego zredagowanego i
wydanego przez archimandrytę kijowsko-pieczarskiego Tryznę, jest
niewiarygodna, i skłania się on do sytuowania tego wydarzenia na koniec X wieku
(rok 992). Por. M. F. Łysenko, K woprosu ob uczrieżdienii Turowskij Jeparchii //
Wiestnik Biełorusskogo Ekzarchata. – T. 4. – S. 17–23; Tenże Driewnij Turow. –
Mińsk, 2004. – S. 109–110; Tenże Turowskaja ziemlia IX–XIII ww. – Minsk,
2001. – S. 220–222. Archeologicznym pracom, przeprowadzanym w Turowie,
poświęcona jest w całości jego publikacja: Skazanije o Turowie. – Minsk, 2006.
Zauważmy przy tym, że w wyniku badań przeprowadzanych w latach 60. i 90. XX
wieku, odkryto w Turowie pozostałości po jednej z największych cerkwi na terenie
współczesnej Białorusi, wzniesionej w wieku XII w 1963 r. odkryto fundamenty
murowanej zamkowej cerkwi Świętej Trójcy z XII w. oraz książęce sarkofagi).
Dorównuje ona swymi rozmiarami sofijskiemu soborowi w Połocku (Tamże. –
S. 39–42).
S.M. Kuczyński O wyprawie Włodzimierza I ku Lachom na podstawie wzmianki z
r. 981 w Opowieści lat doczesnych // Studia z dziejów Europy Wschodniej X–
XVIII w. – Warszawa, 1965. – S. 96–97.
293
Wojcsech Walczak
o powstaniu jakiś biskupstw za Włodzimierza traktować, jako hipotezę1.
Powszechnie jednak uznaje się tę datę za niewiarygodną, ze względu na brak
uzasadnienia źródłowego dla takiej tezy2. Ustalono to na podstawie przesłanek
pośrednich, bowiem Turów nie pełnił na przełomie X i XI wieku istotnej funkcji
administracyjnej czy politycznej. Znaczenia nabrał dopiero od 1088 roku, stając się
stolicą odrębnego księstwa pod władzą Świętopełka Izjasławowicza (byłego księcia
nowogrodzkiego, a przyszłego władcy Kijowa)3. Świętopełk przebywał w Turowie
w latach 1088–1093. Według Andrzeja Poppego, powstanie biskupstwa w Turowie
należy wiązać właśnie z aktywnością Świętopełka jako księcia ziemi turowskiej
(analogicznie, jak to miało miejsce we Włodzimierzu Wołyńskim, w czasach
władania nim przez Jaropełka Izjasławowicza – brata Świętopełka – w latach 1078–
10864). Przypuszczenie to zdaje się być uzasadnione źródłowo i można zatem
przyjąć, że biskupstwo turowskie powstało wkrótce po 1088 r.5, stanowiąc część
1
2
3
4
5
294
M. Hruszewskij Istorja Ukrainy-Rusy. – T. 1. – Lviv, 1898. – S. 521–522.
Pośrednią przesłaną przeciwko tej tezy może być fakt, iż na te ziemie przybył wraz
z córką Bolesława Chrobrego biskup Rheibern, który w wyniku klęski misyjnej w
Kołobrzegu próbował podjęcia misji na tych terenach. Tak oto relacjonuje
Thietmar: «Brak mi zarówno wiedzy, jak wymowy, by przedstawić, jak wiele
zdziałał on na powierzonym sobie stanowisku. Niszczył i palił świątynie z
posążkami bożków ... Tego właśnie biskupa kazał pojmać król Włodzimierz wraz z
swoim synem i jego małżonką...» Kronika Thietmara // Tłum., wstęp i komentarze
M.Z. Jedlicki. – Poznań, 1953. – R. 72. – S. 570. Kolejnym argumentem za
powstaniem omawianej erkowno-pilotičdiecezji prawosławnej jest tekst z XII w.
Słowo o Marcinie, które świadczy o tym, iż katedra turowska istniała jeszcze przed
1144 r., kiedy eparchią tą zarządzali biskupi: Joachim, Szymon i Ignacy. M.D.
Priselkow Očerki političeskoj istorii Kijowskoj Rusi X–XII w. // Zapiski Istorikofilologičeskogo fakulteta im. S.-Petersburskogo Uniwersiteta. – 1929 (CXVI). – S.
332–350.
Znaleźć można w literaturze stanowisko odmienne, w którym uznaje się Turów za
na tyle ważne miasto, by Włodzimierz wysłał tam swojego starszego syna.
Znaczenie tego grodu poległo również na tym, iż stanowił bazę do dalszych
wypraw słowiańskich drużyn i rodów na tereny Litwy. A. Mułowidowa O
położenjiu prawosławia i ruskoj narodosti w Pińskom udzialnom kniażestw i gorod
Pińsk. – Moskwa, 1894. – S. 4.
Zauważmy, że – analogicznie jak w przypadku Turowa – także Włodzimierzowi
Wołyńskiemu powszechnie we współczesnej literaturze przypisywane jest
powstanie biskupstwa w czasach Włodzimierza Wielkiego, chociaż od prawie stu
lat wiadomo, że powstało ono wkrótce przed 1086 rokiem. Por. uwagi na ten temat
w pracy: A. Gil, Prawosławna eparchia chełmska do 1596 roku. – Lublin–Chełm,
1999. – S. 54–56.
Rok 1088, a więc czas, kiedy Światopełk przeszedł z Nowogrodu do Turowa
(«Tegoż roku przeszedł Światopełk z Nowogrodu do Turowa» / Powieść
Powstanie i funkcjonowanie…
prawosławnej metropolii kijowskiej. Prawdopodobnie eparchia ta obejmowała
obszary ówczesnego księstwa turowsko-pińskiego (Polesia), zaś w okresie
późniejszym władykom turowskim incydentalnie podlegały tereny południowego
Podlasia i Rusi Czarnej1. Z argumentacji pośredniej można jedynie wnioskować, iż
biskupstwo te mogło powstać dopiero za panowania Wsiewołda (1078–1093), kiedy
Turów został stolicą dzielnicy książęcej Świętopełka II. Wiadomo jest, że
Świętopełk II przeniósł się z Nowogrodu do Turowa w 1088 r.2, co świadczy o
podniesieniu rangi tego miasta oraz jak się przypuszcza było to impulsem do
stworzenia tutaj stolicy biskupiej. Jak zauważa A. Poppe objęcie władztwa nad
terytorium stanowiącym część właściwej włości kijowskiej podkreślało wyraźnej
prawo Izjasławowego syna do następstwa po Wsiewołdzie i jednocześnie
awansowało Turów w hierarchii dzielnicowych ośrodków książęcych3.
Do nieprawdziwych i przesadzonych należy uznać wnioski H. Gelzera, który
powstanie biskupstwa turowskiego datuje na wiek XIII4, skoro wiadomo, że
1
2
3
4
minionych lat. – S. 160) stanowi datum post quem powstania biskupstwa
turowskiego. Por. A. Poppe, Biskupstwa na Rusi, 988–1300 // States, societies,
cultures East and West. Essays in Honor of Jaroslaw Pelenski / Red. J.
Duzinkiewicz. – New York, 2004. – S. 836–837; Tenże Metropolici i książęta Rusi
Kijowskiej // G. Podskalsky Chrześcijaństwo i literatura teologiczna na Rusi
Kijowskiej (988–1237) / Przeł. J. Zychowicz. – Kraków, 2000. – S. 391. Krótka
charakterystyka obu książąt w pracy: L. Wojtowycz Knjaża doba na Rusi: portrety
elity. – Biła Cerkwa, 2006. – S. 353–355. Dodajmy, że Jaropełk był przez pewien
czas także władcą Turowa. O kościelnej działalności obu władców por.
odpowiednie fragmenty pracy: M. A. Prisiołkow, Oczierki po cerkwonopoliticzieskoj istorii Kijewskoj Rusi X–XX w. – Sankt Peterburg, 2003 (jest to
reprint wydania z 1913 roku).
J.N. Szczapow Turowskije ustawyю – S. 255–256; P.F. Łysienko Turowskaja
ziemla IX–XIII ww. – Minsk, 1999; A. Mironowicz Przynależność diecezjalna
Brześcia do końca XVI w. // Białoruskie Zeszyty Historyczne. – 27 (2007). – S. 8;
T.M. Trajdos Biskupi prawosławni w monarchii Jagiełły // Nasza Przeszłość. – Vol.
LXVI. – 1986. – S. 120–121.
A. Poppe trafnie zauważa, że Turów nie był znaczącym grodem jeszcze w 1078 r.
(a przecież stolica biskupstwa stanowiłaby ważny element na mapie geopolitycznej
ówczesnej Rusi i byłaby stolicą książęcą), bowiem gdy Wsiewołd obejmował tron
w Kijowie, Jaropełkowi Izjasławowiczowi przeznaczył Włodzimierz «przydając»
mu jednocześnie Turów. A. Poppe, Państwo i Kościół. – S. 187.
Tamże. – S. 187.
H. Gelzer Ungedruckte und ungenügend veröfenlichte Texte der Notitiae
episcopatuum.
Ein
Beitrag
zur
byzantinischen
Kirchenund
Verwaltungsgeschichten // Abhandlungen der philosophisch-philologischen Classe
der könig. Bayerischen Akademie der Wissenschaften. – XXI. – München, 1901. –
S. 588–589.
295
Wojcsech Walczak
pierwsza wzmianka o biskupie turowskim Joachimie pochodzi z 1144 r. Jak
zauważył A. Poppe wynikało to z nieprawidłowego odczytania zapisu: zamiast
Turów - Roztów1.
Katedra turowska została wybudowana pod wezwaniem Zaśnięcia Bogurodzicy
(sobór Uspieński), co niewątpliwie świadczy o ścisłych związkach z klasztorem
pieczerskim2. Prawdopodobnie stamtąd też pochodzili pierwsi biskupi3. Z
wspomnianego powyżej Słowa o mnichu Marcinie wiemy, iż kolejno po sobie sakrę
biskupią na stolcu turowskim sprawowali Szymon, Ignacy i Joachim, u których to
biskupów tytułowy mnich Marcin pełnił funkcję kucharza nadwornego4. Po nich
sakrę biskupią sprawował w latach 1175–1182 Cyryl z Turowa. Następnie po nim
biskupem został Laurenty (1182–1184)5.
Eparchia turowska powstała z podziału diecezji włodzimierskiej, która
pierwotnie obejmowała ziemie, przeznaczone Jaropełkowi przez Wsiewołda w 1073
r., Wołynia, Polesia i Naddniestrza. Tak więc w skład tej diecezji w końcu XI w.
weszły miasta: Turów, Pińsk, Brześć, Kamieniec, Kleck, Grodno, Drohiczyn i
Bielsk6. W 1086 r. doszło do podziału tych ziem, przez co wyodrębniła się struktura
ziemi turowskiej, która została nałożona na biskupstwo turowskie i obejmowało
Polesie wraz z Brześciem7. O strukturze i funkcjonowaniu prawosławnej eparchii
1
2
3
4
5
6
7
296
A. Poppe, Państwo i Kościół. – S. 185.
E. Gołubinskij, Istoria ruskoj Cerkwi. – T. 1. – Cz. I. – S. 691; Makarij Istoria ruskoj
Cerkwi. – T. III. – Moskwa, 182. – S. 12; A. Poppe Państwo i Kościół. – S. 202.
A. Mironowicz, Kościół prawosławny za Piastów i Jagiellonów. – Białystok, 2003;
G. Podskalsky Chrześcijaństwo i literatura teologiczna na Rusi Kijowskiej / Przekł.
J. Zychowicz. – Kraków, 2000. – S. 57.
Polnoje sobranjeю – T. II. – S.Petersburg, 1908. – Kol. 627; D.I. Abramovič Žitija
sv. mučenikov Borisa i Gleba i słyžby im. – S. Peteresburg, 1916. – S. 199. Słowo
o mnichu Marcinie powstało zapewne w XII w. i mówi o cudownym uzdrowieniu
tytułowego mnicha przez męczenników Borysa i Gleba. Jest w nim wzmianka, że
za życia biskupa Jerzego rzeczony Marcin odszedł ze służby kucharskiej, a
wcześniej służył trzem kolejnym biskupom: Szymonowi, Ignacemu i Joachimowi..
Stąd też posiadamy pewność, że eparchia ta istniała jeszcze przed 1144 r., przed
biskupem Jerzym. G. Podskalsky Chrześcijaństwo i literatura. – S. 57.
E. Golubinskij, Istoria ruskoj cerkwi. – T. 1. – Cz. 1. – S. 680, 794; o występowaniu
postaci Cyryla Turowskiego patrz: I. P. Erein, Literaturnoje nasledie Kiriłła
Turowskogo seria: Trudy Otdieła Drewnieruskoj Literatury Instytuta ruskoj
literatury Puszkinskiego Doma. – T. XI. – Leningrad, 1955. – S. 342–346.
M. Kosman Historia Białorusi. – Wrocław, 1979. – S. 44; A. Mironowicz Kościół
prawosławny w Polsce. – Białystok, 2006. – S. 75.
A. Poppe Państwo i Kościół na Rusi w XI w. – Warszawa, 1968. – S. 203 (patrz
również recenzję tej pozycji H. Łowmiańskiego // Przegląd Historyczny. – 77
(1970) 3, – S. 792–796).
Powstanie i funkcjonowanie…
turowsko-pińskiej wiadomo jest niewiele. Niemniej jednak, dzięki badaniom
A. Poppego znamy zarys granic poszczególnych diecezji ruskich w XI w.1
Prawosławna eparchia turowsko-pińska w XII–XVI w.
W 1 poł. XII w. doszło w diecezji turowskiej do zmian granic, co wynikało z
podziałów poszczególnych księstw. I tak juz za panowania Włodzimierza
Monomacha jako księstwo udzielne w Turowie i Wołyniu objął w swe władanie
Jarosław, syn Świętopełka II. Konflikt w jaki popadł Jarosław z Włodzimierzem
Monomachem spowodował utratę przez tegoż księstwa wołyńskiego i przyznanie
części księstwa turowskiego Wiaczesławowi, synowi Włodzimierza, w 1125 r., który
w wyniku wojen domowych utracił to księstwo2. Kolejny, szósty, syn Włodzimierza
II znów podzielił księstwo turowskie, tym razem ze stolicami w Turowie i Mozyrzu.
Już w połowie XII w. w skład eparchii włodzimierskiej wchodziły m. in. ziemie
Polesia z Słonimiem, Brześciem, Grodnem, Wołkowyskiem i Drohiczynem3. W
1241 r. stolica biskupia zostaje przeniesiona na zachodnie Polesie, do Pińska. Stan
ciągłych walk dzielnicowych trwał przez cały XII i XIII w4.
W wieku XIV biskupstwo turowsko-pińskie zostaje włączone w granice
Wielkiego Księstwa Litewskiego. W 1341 r. zostaje reaktywowana metropolia
halicka, którą – jak się zdaje - powołał Kazimierz Wielki w ramach zawartego
kompromisu z bojarami ruskim. W sześć lat później w jej skład obok biskupstw:
halickiego, włodzimierskiego, przemyskiego, łuckiego chełmskiego i smoleńskiego
wchodzi również turowsko-pińskie5. W okresie tym pod jurysdykcję władyków
1
2
3
4
5
W skład omawianej diecezji wchodziło Polesie z Brześciem, Pińskiem, Turów,
Kamieniec, Kleck, Grodno, Bielsk, Drohiczyn. A. Poppe Państwo i Kościół. –
Warszawa, 1968. – S. 202–203 oraz mapa diecezji ruskich w końcu XI w. Por
także: J. Fijałek Średniowieczne biskupstwa Kościoła Wschodniego na Rusi i
Litwie // Kwartalnik Historyczny. – 10 (1896). – S. 487–521.
A. Mironowicz Kościół prawosławny w Polsce. – S. 75.
N. Teodorowicz Gorod Wladymir Wolynskoj gubierni w swiazi z istorii wolynskoj
jeparchii. Istoriczeskij oczerk. – Poczajew, 1893. – S. 6–7.
Od tego czasu można mówić już o eparchii turowsko-pińskiej. Pomimo że dla
wcześniejszego okresu zazwyczaj pisze się o eparchii turowsko–pińskiej (nazwa
pochodzi od księstwa turowsko-pińskiego) należy uznać tę terminologię za
nieprawidłową. Turów pełnił w XI w. znacznie ważniejszą rolę niż Pińsk., który
znaczenia nabiera dopiero w XII w. Jak wykazują badania archeologiczne
prowadzone na terenie osady pińskiej warstwę kulturową wraz z wałem należy
datować na wiek XI. / T. Rawadina, Nadpiš na korczagie iz Pinska // Kratkie
Soobszczenija o Dokladach i Poliewych Issledowanijach Instytuta Archeologii AN
CCP. – 70 (1957). – S. 150–153.
J. Fijałek Średniowieczne biskupstwa Kościoła wschodniego na Rusi i Litwie na
podstawie źródeł greckich // Kwartalnik Historyczny. – X (1896). – S. 488. Spisy
297
Wojcsech Walczak
turowsko-pińskich podlegały symptomatycznie ziemie Rui Czarnej wraz z
Nowogródkiem, Grodnem, Słoninem, Wołkowyskiem, Słuckiem i Kopylem oraz
część północno-wschodniej części Wołynia. Pod koniec wieku XIV i w początkach
XV stulecia biskupstwo turowsko-pińskie było sukcesywnie uszczuplane, by
ograniczyć się wyłącznie do terenów Polesia1.
Ustalenie dziejów tej eparchii dla XV i XVI w. jest bardzo problematyczne ze
względu na skąpą bazę źródłową. Próbę rekonstrukcji podjęła Walentyna Tiepłowa,
która odtworzyła kolejność sprawujących po sobie biskupów turowsko-pińskich dla
okresu XV–XVI stulecia2. Własność biskupia zarówno w XV w. jak i w
późniejszych stuleciach, nie wyłączając epoki unii, była podważana przez niektórych
właścicieli ziemskich. Dysponujemy natomiast wiedzą na temat własności Pińska w
początkach XVI w.3 Pińsk został bowiem przydzielony Maii Gasztołdównie, tuż po
śmierci jej męża Semena Olelkowicza, syna Aleksandra (Olelka)
Włodzimierzowicza, księcia kijowskiego. Król Aleksander Jagiellończyk przepisał
jej z dziedzictwa Olelkowiczów właśnie Pińsk4. Po bezpotomnej śmierci jej
chorowitego syna – Wasyla Olelkowicza – w 1495 r., to właśnie księżna Maria wraz
ze swoją córką – Aleksandrą (Oleną) oraz jej zięciem - gródeckim kniaziem
1
2
3
4
298
takich biskupstw występują we wczesnych stosunkowo materiałach źródłowych: w
bulli papieża Piusa II (1458–1464) Decens raputamus (zob. Documentae
Pontificium Romanorum historiam Ucrainae illustrantia (1075–1953) / Coll. A.G.
Welykyj. – T. 1. – Romae, 1953. – Nr. 82. – S. 145–147; A. Gil w dokonałej
książce o prawosławnej diecezji chełmskiej wspomina o spisie biskupstw biskupa
Makarija datowany na 1458 r. (autorstwo przypisywane metropolicie Izydorowi) /
A. Gil, Prawosławna eparchia chełmska do 1596 roku. – Lublin-Chełm, 1999. –
S. 82.
J. Szczapow Turowskije ustawy. – S. 254–271.
W.A. Tiepłowa Pinsko-turowskaja jeparchija nakanunie Briestskoj cerkownoj unii
// Wiestnik Biełorusskogo Egzarchata. – T. 4. – S. 122–123. [polska wersja tego
artykułu: W. Tiepłowa, Eparchia pińsko-turowska przed unią brzeską (XV–
XVI w.) //Rocznik Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej. – 2 (2006). –
S. 13–24].
Wiemy, iż król Kazimierz Jagiellończyk przekazał dobra pińskie kniahini
Siemienowej Aleksandrowiczowej i «iey potomkom dał y darował, wszakosz iesli
krol iego m[oś]ć dóbr Pińska potrzebował by, tedy księżnie rownymiż oddać
powinni / Lietuvos Metrika. – Kn. nr 1 (1380–1584). – Vilnius, 1998. – Nr. 543. –
S. 112.
Pińsk został im przydzielony wraz z obowiązkiem płacenia na rzecz króla
odpowiednich danin. K. Stadnicki, Bracia Władysława Jagiełły Olgierdowicza,
króla Polski, Wielkiego Księcia Litwy. – Lwów 1867. – S. 153–154.
Powstanie i funkcjonowanie…
Fiodorem Iwanowiczem Jarosławiczem (wnuk Wasyla Jarosławicza Borowskiego),
zarządzała księstwem pińskim1.
Zięć księżny Marii, kniaź Fiodor Iwanowicz rządził Pińskiem wspólnie ze swą
wiekową teściową aż do jej śmierci w 1501 r. oraz wspólnie ze swoją żoną. Później
zaś jedynie z żoną - księżną Aleksandrą, która zmarła w 1518 r. i sam sprawował
rządy. Po jego bezpotomnej śmierci w 1521 r. jego dobra zostały przekazane królowi
Zygmuntowi I Staremu2.
W końcu XV w. Maria Gasztołdówna miała naruszyć własność ziemską
biskupią, a w początkach wieku XVI politykę tę kontynuował Fiodor Jarosławowicz3. Wydarzenia te były przytaczane nawet w przywilejach królewskich, jako
uzasadnienie potwierdzenia nienaruszalności własności biskupa. Doszło do sądu
pomiędzy władyką turowsko-pińskim Wasjanem (1495–1509) a księciami Janem
Jarosławowiczem i Teodorem Iwanowiczem Jarosławowiczem, którzy zaczęli
budować cerkwie na terenie eparchii turowsko-pińskiej bez wiedzy i zgody biskupa.
Cerkwie te były obsadzane duchowieństwem, które podlegały pod jurysdykcję
książęcą. Król Aleksander Jagiellończyk wydał roztrzygnięcie sporu na korzyść
1
2
3
O wspólnych rządach księżny Marii, jej dzieci oraz jej zięcia w Pińsku mówią nam
przywileje, zob. Rewizja puszcz i pierechodow zwierinnych w Wielkim Księstwie
Litewskim s prisowokuplenijem gramot i priwilegij na wchody w puszczy i na
zjemli sostawlennaja starostoju mścibogowskim Grigoriem Bogdanowiczem
Wołowiczem w 1559g. s pribawlenijem drugoj aktowoj knigi, soderżaszczej w
sjebie priwilegji dannjja dworjanam i swiaszczennikam pińskogo powieta
sostawliennoj w 1554 godu. – Wilno, 1867. – S. 84, 95, 113, 126, 282, 287, 230.
Maria Gasztołdówna zmarła w 1501 r. Księstwo pińskie po śmierci jej córki Oleny,
przeszło w ręce jej męża Fiodora Iwanowicza Jarosławowicza (z dynastii
Rurykowiczów). Po jego śmierci Pińsk przeszedł w ręce królowej Bony. Testament
Maryny z Trab Gasztołdówny Semenowej Olelkowiczowej, księżnej kijowskiej /
AGAD. – Zbiór dokumentów pergaminowych. – Nr. 7391. O wspólnych rządach
księżny Marii, jej dzieci oraz jej zięcia w Pińsku mówią nam przywileje, zob.
Rewizja puszcz i pierechodow zwierinnych w Wielkim Księstwie Litewskim s
prisowokuplenijem gramot i priwilegij na wchody w puszczy i na zjemli
sostawlennaja starostoju mścibogowskim Grigoriem Bogdanowiczem Wołowiczem
w 1559 g. s pribawlenijem drugoj aktowoj knigi, soderżaszczej w sjebie priwilegji
dannjja dworjanam i swiaszczennikam pińskogo powieta sostawliennoj w 1554
godu. – Wilno, 1867. – S. 84, 95, 113, 126, 282, 287, 230.
Chodzi o ziemie: Grodno, Rogaczew, Kłeck, Kobryń i Pińsk wraz z ich okolicami.
Fedor Jarosławowicz – syn Iwana Jarosławowicza oraz Eudoksji (córki Fedora
Lwowicza Worotyńskiego), która jako wiano wniosła Pińsk oraz dzielnice jej ojca.
Według K. Pietkiewicza ziemie Jarosławowiczów posiadały w ramach Wielkiego
Księstwa Litewskiego autonomię / K. Pietkiewicz Wielkie Księstwo Litewski pod
rządami Aleksandra Jagiellończyka. – Poznań, 1995. – S. 104–105.
299
Wojcsech Walczak
biskupa turowsko-pińskiego1. Sytuacje takie powtarzały się notorycznie (np. w 1522
r., kiedy Zygmunt Stary wydaje kolejny przywilej biskupowi turowsko-pińskiemu)2.
Rządy rodów Olelkowiczy i Jarosławowiczów są nazywane przez niektórych
złotym okresem dla rozwoju prawosławia w biskupstwie turowsko-pińskim3. Ród
Olelkowiczów znany był bowiem z wierności spuścizny ruskiej oraz jej gorliwej
obrony. Dzięki nim bowiem został udaremniona próba zawarcia unii kościelnej w
1441 r., gdy został wygnany z Kijowa główny sojusznik zawarcia unii pseudoIzydor. Dzięki nim zapewniono nietykalność Ławry Kijowsko-Pieczerskiej oraz jej
intensywny rozwój. W samym Pińsku ufundowali cerkwie: Dmitriewską
i Stawiecką4. Rządy Jarosławowiczów charateryzowały się dużą samodzielnością w
sprawowaniu władzy. Oni bowiem tytułowali się nieraz «Z bożej łaski My...»5,
rozdawali liczne przywileje Żydom, klasztorom, poszczególnym cerkwiom,
rozdawali ziemi zarządcom dóbr, zbierali podatki do swoich skarbców etc.6
Oczywiście nie wchodzili w kompetencje Wielkiego Księcia Litewskiego, jednakże
mieli sporą swobodę na swojej ziemi. Świadczy o tym fakt, iż w 1501 r., kiedy to
1
2
3
4
5
6
300
APIH RAN. – Kol. 52 (Pawła Dobrochotowa). – Op. 1. – Nr. 35 (11.4.35). – K. 1.
K. Pietkiewicz Wielkie Księstwo. – S. 159–160. Bywały również sytuacje dobrej
współpracy pomiędzy właścicielami ziemskimi abiskupami turowsko-pińskimi.
Przykładem może tu być współpraca biskupa Marcina Białłozora i Krystyny Anny
z Lubomierza , która nakazała wręcz «świaszczennikom Popom Religiey Greckiey
w Księstwie turowskim tak w miescie, jako i po wsiach będącym, przy zaleceniu
łask ... Abyście wszyscy Wieleb[nemu] Księdzu Białłozorowi (...) posłusznemi byli
według nadanych przywilejów i ustaw Świętej Pamięci przodków moich // APIH
RAN. – Kol. 52 (Pawła Dobrochotowa). – Op. 2. – Karton 14. – Nr. 3/36. – K. 1.
Mułowidowa A. O położenjiu prawosławia. – S. 20–21. Dużą rolę w kształtowaniu
własności ziemskiej w eparchii turowsko-pińskiej odgrywał ród Ostrogskich.
Turów bowiem od 1508 r. był majątkiem hetmana Konstantego Iwanowicza
Ostrogskiego, który w hojnie obdarowywał cerkwie prawosławne poszczególnymi
nadaniami. W l. 1508–1513 kniaź Konstanty wraz z małżonką Tatianą oraz synem
Ilią zapisali cerkwi Przeobrażeńskiej w Turowie sad, pola z sianożęciami, w 1520 r.
soborowi Uspieńskiemu w Turowie podarował sioła w Olhomle, Symonicze,
Radłowicze, oraz jeziora i dań miodową z włości Smedyńskiej / Archeograficzeskij
sbornik. – T. 4. – Wilna, 1867. – S. 1–2; Akty otnosiaszczijesia k istorii zapadnoj
Rossii sobrannyje i izdannyje Archieograficzeskoju Kommisijeju. – T. 2. – SanktPietierburg, 1848. – S. 128–129; T. Kempa Działalność hetmana Konstantego
Iwanowicza Ostrogskiego na polu prawosławia // Białoruskie Zeszyty Historyczne.
– 12 (1999). – S. 13.
Rewizja puszcz i pierechodow zwierinnych w Wielkim Księstwie Litewskim. –
S. 221, 321.
Tamże. – S. 63, 87–321.
Tamże. – S. 63, 84, 95, 222, 277, 282, 285, 287, 304, 311, 319 i in.
Powstanie i funkcjonowanie…
mieszczanie pińscy narzekali królowi Aleksandrowi na księcia Fiodora, że ten
pobiera zbyt duże podatki. Na to odpowiedział Aleksander: Коли тот есмо дали
ему тоть городь у отчину, маеть его держати такь, какь то отчичь
прибавляючи и расширяючи, какь то сам налЬией разумЬючи, какь то
господапь отчинный свое имЬніе, бодлугь данины и листовь отца нашего1.
Jak wcześniej wspomniano, po śmierci Fiodora Jarosławowicza, jego ziemie
przeszły w ręce króla Zygmunta I, który z kolei w 1529 r. podarował je królowej
Bonie. Jej władanie ziemiami księstwa pińskiego wniosły nowy czynnik.
Mianowicie zaczął się okres wprowadzania do życia społecznego i politycznego
nowych czynników polonizacyjnych (zresztą nie tylko w Pińsku, ale również na
ziemiach Rusi Litewskiej2. Zaczęła wspierać katolicyzm, nadała ziemie
franciszkanom3 w Pińsku, a w 1542 r. za jej przyczyną pojawia się zakon
dominikański4. Skutkiem jej rządów tymi ziemiami był ich rozkwit gospodarczy,
liczny napływ ludności z Korony5.
Po 1556 r. udzielne księstwo turowsko-pińskie zostaje przyłączone do ziem
koronnych i tym samym traci swój niezależny byt, a od 1569 r. Pińsk staje się
miastem powiatowym6.
Przywileje nadane biskupom turowsko-pińskim
Zygmunt I Stary wydał przywilej 9 lutego 1522 r. dla władyków turowskopińskich7. W akcie tym król zabronił ludziom świeckim i innym parafii pińskiej
i turowskiej będącym wystawiania cerkwi i budowania monasterów bez woli
błogosławieństwa władyków pińskich, tudzież mieszania się w insze sprawy
duchowne8 pod karą 3 tysięcy kop groszy litewskich. Przywilej ten został również
1
2
3
4
5
6
7
8
Archiv Jugo-Zapadnoj Rosii, izdavaemyj Vremennoju kommissieju dlja razbora
drevnich aktov… – Kiev, 1859. – S. 191.
Mułowidowa A. O położenjiu prawosławia. – S. 23.
Franciszkanie w Pińsku byli od1396 r., od kiedy książę turowsko-piński Zygmunt
Kiejstutowicz nadał im lasztor i pierwszy tutaj kościół katolicki.
Mułowidowa A. O położenjiu prawosławia. – S. 22.
Znane są nam liczne skargi Litwinów na politykę polonizacyjną Bony, która
wprowadzała coraz więcej ludzi Korony. Podczas sejmów w Brześciu w latach
1542–1544 występują liczne doniesienia Królowi i prośby o reakcję na ten stan
rzeczy: «Na Litwie i Rusi urzędy i ciwuństwa rozdawane są Lachom».
П. Батюшков Белоруссия и Литва, Санкт-Петербург, 1890. – S. 158, 171.
Mułowidowa A. O położenjiu prawosławia. – S. 24–25.
Akty otnosjasziesja k istorii Zapadnoj Rosii, sobranje i izdannye
Archeograficzeskoj Kommissej. – T. 2. – S. Petersburg, 1847. – Nr. 109; APIH
RAN. – Kol. 52 (Pawła Dobrochotowa). – Op. 1. – Nr 11. – K. 1–1 v.; A. Łapiński
Zygmunt Stary a Kościół prawosławny. – Warszawa, 1937. – S. 28–29.
Tamże.
301
Wojcsech Walczak
potwierdzony przez Władysława IV 11 marca 1633 r.1 Przywilej ten został zapewne
wydany na prośbę wielkiego protektora prawosławia w Wielkim Księstwie
Litewskim Konstantego Ostrogskiego. W 1522 r. został n potwierdzony na prośbę
biskupa Jony. Widoczne jest przy okazji tego przywileju dążenie do uniezależnienia
się Cerkwi od czynników świeckich2.
W roku 1585 r. król Stefan Batory wydał przywilej, w którym przyznał
zwierzchność patriarchy Konstantynopola nad prawosławiem w kwestiach
religijnych, tzn. bez pozwolenia patriarchy konstantynopolskiego do żadnej: w
kalendarzu, w ceremoniach i w nabożeństwie swym odmiany, ludzie starożytnej
religii greckiey przystąpić nie mogą3.
Kolejny przywilej władykom turowsko-pińskim wydał Jan III Sobieski 28 marca
1695 r., w który adresowany został do magistratu i kahałów Turowa i Pińska, aby
według Praw Wielebnym Episkopom Pińskim nadanych i zwyczaju dawnego
włóczebne alias kolędę na uroczyste święta Narodzenia i Zmartwychwstania
Pańskiego, tudzież na wjazdy publiczne do katedry4.
Wszystkie trzy wymienione przywileje potwierdził w 1785 r. król Stanisław
August, który inserowane listy powagą naszą Królewską zatwierdzić umyśliliśmy,
jakoż niniejszym listem przywilejem naszym, we wszystkich ich punktach
zatwierdzamy i approbujemy a pomienionego wielebnego [Grzegorza – przyp.
W.W.] Bułhaka episkopa pińskiego i turowskiego wraz z Następcami Jego przy
tychże listach i przywilejach i dawnych zwyczajach zachowujemy5. I dalej król
zabrania wznoszenia cerkwi i monasterów bez wiedzy biskupa oraz gwarantuje
otrzymywanie podczas Świąt Bożego Narodzenia i Zmartwychwstania Pańskiego
podatek zwany włóczebnym, przy czym zostają wymienione dokładnie produkty,
które mają być wydane6.
W 1669 r. został wydany kolejny przywilej przez króla Michała Korybuta
Wiśniowieckiego. Dokument ten został wydany z powodu spalenia się archiwum
biskupa turowsko-pińskiego. Zniszczony został m. in. przywilej Władysława IV
1
2
3
4
5
6
302
Bibioteka Uniwersytetu Wileńskiego (dalej: BUWil). – F. 48–32732. – K. 114 v.;
APIH RAN. – Kol. 52 (Pawła Dobrochotowa). – Op. 1. – Nr. 35 (11.4.35). – K.
1v.; APIH RAN. – Kol. 52 (Pawła Dobrochotowa). – Op. 1. – Nr. 11. – K. 1 v.–2.
Kempa T. Działalność hetmana Konstantego Iwanowicza Ostrogskiego. – S. 13.
Rosijskaja Nacjonalnaja Bibliotieka, Petersburg, Otdieł Rukopisov. – F. Avtografy
Dubrowskogo 158. – Nr. 4. – K. 19.
Potwierdzenie praw biskupom pińskim i turowskim / BUWil. – F. 48–32732. –
K. 114 v. – 115.
Potwierdzenie praw biskupom pińskim i turowskim / BUWil. – F. 48–32732. –
K. 118.
Potwierdzenie praw biskupom pińskim i turowskim / BUWil. – F. 48–32732. –
K. 118–118v.
Powstanie i funkcjonowanie…
wraz z extraktem z akt ziemskich pińskich, którym król nadawał i potwierdzał
poszczególnym cerkwiom władności ziemskie miasta Pińska. Przywilej został
wydany podczas koronacji króla w Krakowie1.
Problem stanowiły też poczynania świeckich, którzy w obrębie eparchii
przejmowali prerogatywy biskupa w zakresie sądownictwa. Zdarzały się bowiem
sytuacje, w których właściciele ziemscy sądzili duchowieństwo. Takie postępowanie
doprowadziło do silnych protestów biskupa Cyryla (Terleckiego) skierowanych do
króla Stefana Batorego. 21 lutego 1578 r. Batory wydaje uniwersał, w którym
zakazuje szlachcie pińskiej mieszania się w wewnętrzne sprawy Cerkwi oraz
pozbawiania nadanych wcześniej praw duchowieństwu tejże eparchii2.
Należy zatem uznać, iż problem utrzymania ziemi biskupiej był nader często
występujący. W Państwowym Archiwum Historycznym w Wilnie odnaleźć można
kilkadziesiąt dokumentów świadczących o sporach majątkowych między
poszczególnymi władykami turowsko-pińskimi a właścicielami dóbr. Zatem
przywileje nie ratowały sytuacji, skoro wręcz nagminnie zajmowano ziemię biskupią
Chociaż władycy mieli w rękach formę nacisku na właścicieli ziemskich. Poborem
pogłównego zajmowali się bowiem ludzie biskupa3.
Biskupstwo turowsko-pińskie w XVI w. przeżywało kryzys związany z ogólnym
kryzysem prawosławia w metropolii kijowskiej. Działania Bony, szczególnie w
zakresie gospodarczym, w tym regionie pozwoliły na pewne ożywienie, jednakże II
połowa XVI w. jest niestety okresem kryzysu. Wobec niechęci patriarchatu reformy
(nic nie pomogły próby reform Jeremiasza II podczas wizyty w Rzeczpospolitej)
prawosławia na terenie Rzeczpospolitej, sytuacja nabiera tempa, by pod koniec XVI
w. przyspieszyć, od dawna planowane przez stronę rzymsko-katolicką, działania
1
2
3
Rosijskaja Nacjonalnaja Bibliotieka, Petersburg, Otdieł Rukopisov. – F. Avtografy
Dubrowskogo. – Nr. 66. – K. 1. Dokument ten błędnie został datowany przez
archiwistów rosyjskich na 1719 r.
Archeograficzeskij sbornik dokumentov, otnosjaszichsja k istorii Sewiero-Zapodnoj
Rusy. – T. VI. – Wilna, 1869. – Nr. 124. – S. 285–286; Zob. również zatwierdzenie
tego przywileju wydane w 1633 r. Regestrspraw unionis et bonorum eius
znajdujących się w Metrykach Wielkich WXL Metropilia całej Rusi / Archiwum
Instytutu Historii Rosyjskiej Akademii Nauk. – Kol. 52 (Pawła Dobrochotowa). –
Opis 1. – Nr. 50 (11.4.50). – K. 21. Potwierdzone jest to równiez w późniejszym
dokumencie z 1776 r.: «Po Zygmuncie Auguście i po królu Henryku suptepus
Interregni RP te dobra daje władyce turowskiemu i pińskiemu Kirylowi
Terleckiemu [1576–1585 – przyp. W.W.], którą daninę J[ego] M[oś]ci Stephan
stwierdza.» APIH RAN. – Kol. 52 (Pawła Dobrochotowa). – Op. 1. – Nr. 35
(11.4.35). – K. 1 v.
Dowodzi się kwitami poborowemi, iż nikt inszy nie wybiera poborów pogłównym
tylko urzędnicy władycze / APIH RAN. – Kol. 52 (Pawła Dobrochotowa). –
Op. 1. – Nr. 35 (11.4.35). – K. 1 v.
303
Wojcsech Walczak
mające na celu zawarcie unii i podporządkowaniu prawosławia papieżowi. Tak się
złożyło, że ówczesny władyka turowsko-piński Leoncjusz Pełczyński był
najgorętszym zwolennikiem wprowadzenia unii w Rzeczpospolitej. Unia była szansą
dla prawosławia z perspektywą odnowienia jej oblicza, była niestety również
zagrożeniem dla stopniowej utraty jej ruskiej tożsamości (przynajmniej były takie
obawy ze strony prawosławnych).
Dzieje prawosławnej eparchii turowskiej1, później turowsko-pińskiej, są bardzo
trudne do ustalenia. Wynika to przede wszystkim z braku źródeł. Część struktury
diecezjalnej prawosławnej eparchii sprzed unii można odtworzyć na podstawie
bogatszej w źródła epoki, m. in. z XVII i XVIII w. Takie spojrzenie retrospektywne
może prowadzić do całkiem ciekawych wniosków. Niestety z braku miejsca nie
zajmiemy się tym w niniejszym, tekście2.
Prawosławni władycy turowsko-pińscy:
Cyryl
Szymon
Ignacy
Cyryl
Joachim
Jerzy
Cyryl z Turowa
Laurenty
Wasyl
Daniel
Tymoteusz
Dymitr
Dionizy
Efrem
Ensegeniusz
Nason
Izajasz
Stefan
Efrem
Tichon
1
2
304
1104–1126
1126–?
1113–1135
1144–1165
1165–1175
1175–1182
1182–1194
ok. 1289
ok. 1328
Tak ją nazywam do 1241 r., od tej pory można mówic o eparchii turowsko-pińskiej,
od kiedy nabiera znaczenia Pińsk i kiedy zostaje przeniesiona tu stolica diecezji.
Zob. W. Walczak, Struktura terytorialna unickiej eparchii turowsko-pińskiej w
XVII–XVIII w. // Rocznik Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej / Red. J.
Kłoczowski, A. Gil. – Lublin, 2009 (w druku).
Powstanie i funkcjonowanie…
Teodozy
Antoni
Anchim
Eutymiusz
Ewfimij Okuszko
Antoni
Jonna
Joachim
Klemens
Andrzej
Wasjan
Arseniusz
Jonasz
Makary
Tichon
Wasjan II
Warłaam
Wasjan III
Makary II
Jona II (Protasewicz-Ostrowski)
Makary III (Jewłaszewski)
Cyryl (Terlecki)
Leoncjusz (Pełczycki)
Jonasz (Hohol)
Abraham (Strachoński)
1
2
1390–?
1391–1404
1404–1411
1411–1415
1416–1420
1425–1432
1432–1458
1458–1462
1462–1489
1490–1495
1495–1509
1509–1518
1518–1522
1522–1528
1528–1538
1538–1545
1545–1549
1549–1551
1552–1558??
1566–1568
1568–1576
1576–1585
1585–1595
1595–15961
1620–16322
Biskup unicki w latach 1596–1603.
Od 1632 do 1640 r. pełnił nieoficjalnie rolę biskupa.
305