Zespoły akt jednostek kawalerii 1944-1947

Tadeusz Kowalczyk
ZESPOŁY AKT JEDNOSTEK KAWALERII
1944—1947
1. Problemy organizacyjne
Druga wojna światowa była ostatnią, w której kawalerii używano na większą
skalę, jako rodzaju broni. Niemal we wszystkich armiach stron walczących istniały
formacje kawaleryjskie, spełniające w toku działań doniosłą rolę. Nie było więc
dziełem przypadku, że planując rozwinięcie 1 Korpusu PSZ w ZSRR do wielkości
armii postanowiono sformować, w jej składzie, samodzielną brygadę kawalerii.
Brygada została sformowana na podstawie rozkazu dowódcy Charkowskiego
Okręgu Wojennego nr 00229 z dnia 24 marca 1944 roku, wydanego zgodnie z
dyrektywami zastępcy szefa Sztabu Generalnego Armii Czerwonej nr org. 1/306603 ss
i nr org. 1/306604 ss z dnia 17 marca 1944 roku1. Brygadę formowano według etatów
radzieckiej samodzielnej brygady kawalerii o stanie osobowym 3.100 ludzi. Miejscem
formowania był rejon m. Trościniec; 2 pułk kawalerii formował się początkowo w
Sumach. Pracami organizacyjnymi kierował płk Włodzimierz Radziwanowicz,
wyznaczony następnie na stanowisko dowódcy brygady. Żołnierze brygady
rekrutowali się przeważnie z kawalerzystów przedwojennego Wojska Polskiego.
W
kwietniu
1944
roku
wydany
został
kolejny
rozkaz
dowódcy
Charkowskiego Okręgu Wojennego, który zawierał szereg elementów istotnych dla
1
CAW, III-139-1, k. 88—99.
formowania brygady2. Ustalał on numery jednostek, etatów i poczt polowych oraz stan
liczebny ludzi i koni.
Dnia 8 maja 1944 roku ukazał się rozkaz organizacyjny nr 0038 1 Armii
Polskiej w ZSRR, którym zatwierdzone zostały jednostki i oddziały AP, a w tym też 1
samodzielnej brygady kawalerii3. Odtąd w jej skład wchodziły: Sztab, 10 szwadron
łączności, 12 szwadron saperów, 2 i 3 pułk kawalerii, 4 dywizjon artylerii konnej, 8
bateria plot., 4 park amunicyjny, 7 kolumna taborowa, 6 szwadron sanitarny, 9
szwadron techniczny, 5 ambulans weterynaryjny. Podstawowymi jednostkami
bojowymi brygady, stanowiącymi o jej sile, były dwa pułki kawalerii — 2 i 3.
Samodzielna brygada kawalerii od chwili sformowania podlegała dowódcy 1
Armii Polskiej. W sierpniu 1944 roku została podporządkowana bezpośrednio
Naczelnemu Dowództwu WP4. Następnie ponownie weszła w skład 1 AP, w ramach
której brała udział w działaniach bojowych już do końca wojny.
Za udział w walkach o Warszawę rozkazem Naczelnego Dowództwa Armii
Radzieckiej nr 011 z dnia 19.02.1945 roku przyznano brygadzie miano „Warszawska”.
Dalsze przeformowania kawalerii miały miejsce tuż przed zakończeniem
wojny. Tak więc rozkazem organizacyjnym Naczelnego Dowództwa WP nr 0116/org.
z dnia 7 maja 1945 roku, uzupełnionym rozkazem nr 0122/org. z dnia 15 maja 1945
roku, 1 Warszawska Brygada Kawalerii została przeformowana na 1 Warszawską
Dywizję Kawalerii o stanie osobowym 6.327 ludzi5.
Najważniejsze zmiany, jakie zaszły w organizacji dywizji dotyczyły
sformowania 1 pułku kawalerii oraz przeformowania 4 dywizjonu artylerii konnej na
57 pułk artylerii konnej i 8 baterii artylerii plot. na 4 dywizjon artylerii plot6.
Po zakończeniu działań wojennych 1 Warszawska Dywizja Kawalerii zgodnie
z rozkazem organizacyjnym Naczelnego Dowództwa WP, podporządkowana została
dowódcy 2 armii Wojska Polskiego7. Miejscem postoju dywizji był Koszalin, dokąd
2
1, k. 101.
3
Rozkaz dowódcy Charkowskiego Okręgu Wojennego nr 0260 z dnia 1.04.1944 roku. CAW, III-139-
CAW, III-139-1, k. 100.
Rozkaz NDWP nr 4 z dnia 10.08.1944 roku. Organizacja i działania bojowe ludowego Wojska
Polskiego w latach 1943—1945, t. 1. Warszawa 1958, s. 118.
5
Tamże, s. 367 i 388.
6
Wykaz, stanowiący załącznik do rozkazu ni: 0122/org. obejmuje też 5 pułk kawalerii, który jednak
nie został sformowany. Organizacja i działania bojowe ..., t. 1, s. 388.
7
Rozkaz NDWP nr 0133/org. z dnia 2.06.1945 roku. CAW, III-446-18, k. 181.
4
została skierowana w celu obrony wybrzeża. Z chwilą powstania okręgów
wojskowych8 dywizję kawalerii włączono do Morskiego Okręgu Wojskowego9.
Druga połowa 1945 roku to okres przechodzenia wojska na etaty czasu
pokojowego. Również i 1 Warszawska Dywizja Kawalerii rozkazem organizacyjnym
Naczelnego Dowództwa WP nr 0246/org. z dnia 13 września 1945 roku uległa
przeobrażeniom; nowy etat nr 3/20 ustalał jej stan liczebny na 4362 ludzi10. W wyniku
przejścia na stan pokojowy w dywizji rozformowano: 7 transport żywnościowy, 5
ambulans weterynaryjny, samodzielny pluton dowozu materiałów pędnych, warsztat
rymarsko-szewski.
Ponadto
w
pułkach
zlikwidowano
plutony
rusznic
przeciwpancernych, saperów i chemiczne. Równocześnie w dywizji sformowano
szwadron transportowo-gospodarczy, a w pułkach kawalerii — baterie 45 mm armat.
W roku 1946 dywizja kawalerii przeszła do Warszawskiego Okręgu
Wojskowego i została rozlokowana w rejonie Warszawy. Jej rozformowanie nastąpiło
w oparciu o rozkaz Naczelnego Dowództwa WP nr 028/org. z dnia 27 stycznia 1947
roku11. Z dniem tym zamknięty został rozdział historii polskiej kawalerii.
2. Działania bojowe
W pierwszych dniach lipca 1944 roku brygada kawalerii transportami
kolejowymi przerzucona została do rejonu drugiego rzutu 1 armii na Wołyniu. W
miarę przesuwania się frontu na zachód brygada podążała za wojskami 1 Frontu
Białoruskiego. Dnia 28 lipca przekroczyła ona Bug i zgodnie z rozkazem dowódcy 1
armii skoncentrowała się w Chełmie z zadaniem pełnienia służby garnizonowej oraz
ochrony gmachów Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego.
W początkach sierpnia 1944 roku brygada kawalerii przeszła do Lublina,
gdzie otrzymała uzupełnienie stanu osobowego i koni. Już w dniu 17 sierpnia opuściła
Lublin z zadaniem ześrodkowania się w rejonie Ewelin—Budy Uśniackie—Uśniaki.
8
Formowanie okręgów wojskowych regulował rozkaz NDWP nr 23/org. z dnia 1.02.1945 roku.
Organizacja i działania bojowe ..., t. 1, s. 331.
9
Rozkaz NDWP nr 00510 z września 1945 roku. CAW, Prot. 1101, poz. 5, k. 94.
10
CAW, Prot. 1101, poz. 5, k. 94—96.
11
Tamże.
W tym też czasie udział w walkach wziął 4 dywizjon artylerii konnej, wspierając
ogniem 1 dywizję piechoty.
W okresie od 3 do 12 września 1944 roku brygada kawalerii zajmowała
obronę na lewym i prawym brzegu Wisły, u ujścia rzek Pilicy i Wilgi — na prawym
skrzydle 1 AWP. Po przekazaniu obrony na Wiśle i Pilicy oddziałom radzieckim 1
SBK w dniach 15—23 września 1944 roku przejęła pas obrony 1 DP na Pradze.
Następnie przeszła ona do drugiego rzutu 1 armii i ześrodkowała się w rejonie Pragi, a
od 27 września — w rejonie Dobrzyniec—Sępochów—Kołbiel.
Dnia 29 grudnia 1944 roku brygada kawalerii weszła ponownie do walki,
przejmując na odcinku Świdry Małe—Karczew obronę od 4 DP, na lewym skrzydle 1
armii. Obronę tego pasa utrzymywała do 16 stycznia 1945 roku. Bez walk brygada
osiągnęła 19 stycznia 1945 roku Błonie skąd — po kilkudniowym postoju —
wyruszyła w kierunku północno-zachodnim i po sześciu dniach wkroczyła do
Bydgoszczy.
Od lutego 1945 roku 1 SBK brała udział w walkach o przełamanie „Wału
Pomorskiego”. W związku z tym zajęła obronę w rejonie miasta Nadarzyce,
współdziałając z pododdziałem 1 DP w odpieraniu kontrataków nieprzyjaciela.
Następnie, będąc w odwodzie dowódcy 1 AWP brygada prowadziła natarcie w drugim
rzucie armii, jako osłona prawego skrzydła. W dniu 13 lutego 1945 roku stoczyła ona
krwawy bój z kontratakującym nieprzyjacielem w rejonie m. Wielboki.
W marcu 1945 roku brygada została rozmieszczona w Gryficach. Do jej zadań
należała likwidacja rozproszonych w tym rejonie grup nieprzyjaciela. Brała też udział
w akcji siewnej. Dnia 7 kwietnia 1945 roku brygada kawalerii wyruszyła na nowe
miejsce zakwaterowania w rejonie Przybiernowa. Dnia 12 kwietnia została skierowana
na południowy-zachód, aby wziąć udział w walkach w rejonie Berlina. Już 20
kwietnia brygada kawalerii przekroczyła Odrę i prowadziła działania wojenne w
składzie 1 Armii WP; nie uczestniczyła jednak w bezpośrednim szturmie Berlina.
Za zasługi bojowe 1 Warszawska Dywizja Kawalerii odznaczona została
Krzyżem Grunwaldu III klasy12.
12
Zagadnienia działań bojowych omawia L. P o n a h a j b a we wstępie do inwentarza akt 1
Warszawskiej Dywizji Kawalerii. CAW, III-139-224, s. 5—8, maszynopis.
Zagadnienia działań bojowych omawia L. P o n a h a j b a we wstępie do inwentarza akt 1
3. Charakterystyka zawartości aktowej
Akta dowództwa 1 Warszawskiej Dywizji Kawalerii i podległych jej
jednostek przechowywane w Centralnym Archiwum Wojskowym stanowią zespół
złożony, który zawiera ogółem 808 jednostek archiwalnych, wytworzonych w latach
1944—194713. Dla poszczególnych jednostek wojskowych stan zachowanych akt
przedstawia się następująco:
dowództwo dywizji
— 223 j.a.
1 pułk kawalerii
— 81 j.a.
2 pułk kawalerii
— 86 j.a.
3 pułk kawalerii
— 55 j.a.
4 zapasowy pułk kawalerii
— 143 j.a.
57 pułk artylerii konnej
— 118 j.a.
dywizjon szkolny
— 35 j.a.
4 dywizjon artylerii plot.
—
12 szwadron saperów
— 22 j.a.
10 szwadron łączności
— 30 j.a.
7 kolumna taborowa
—
8 j.a.
4 park artyleryjski
—
3 j.a.
6 szwadron sanitarny
—
2 j.a.
5 ambulans weterynaryjny
—
1 j.a.
1 j.a.
Opracowane akta, z uwagi na stosunkowo pełny stan zachowania, mogą
służyć badaczom do odtworzenia działań i historii kawalerii w okresie 1944—1947.
Zawartość aktową dowództwa dywizji i podległych jednostek można podzielić
na kilka grup w zależności od tematu i zagadnień jakich dotyczą14.
Warszawskiej Dywizji Kawalerii. CAW, III-139-224, s. 5—8, maszynopis.
13
Uwzględniając fakt, że po roku 1947 jednostki kawalerii przestały istnieć, a więc nie tworzyły akt,
wszystkie opracowane zespoły — jako zamknięte — umieszczone zostały w inwentarzu obejmującym jednostki
bojowe do roku 1945. Por. Inwentarz akt ludowego Wojska Polskiego z lat 1843—1945. Jednostki bojowe,
część 1 i 2, Warszawa 1961, część 3 (suplement do części 1 i 2), Warszawa 1969.
14
Układ wewnętrzny wszystkich zespołów akt odpowiada strukturze etatowej. Por. Inwentarz akt
ludowego Wojska Polskiego ..., część 2, s. 387 — dowództwo, zespół nr 139; s. 396 — 1 pułk kawalerii, zespół
Najważniejsza dla badacza grupa archiwaliów dotyczy zagadnień bojowych.
Są to rozkazy i zarządzenia, programy szkoleniowe, meldunki i schematy działań
bojowych. Do tej grupy zaliczyć można też schematy marszrut i rozlokowania
jednostek oraz biuletyny informacyjne. Materiały te znajdują się wśród akt dowództwa
dywizji, pułków i mniejszych pododdziałów. Z okresu powojennego zachowały się
rozkazy, wytyczne, programy, plany oraz sprawozdania z wyszkolenia bojowego.
Na uwagę zasługują również materiały o charakterze organizacyjnym.
Występują więc rozkazy i zarządzenia o formowaniu związków i jednostek 1 Armii
Polskiej w ZSRR, a w tym także o formowaniu 1 brygady kawalerii15.
Wśród dowództwa i podległych mu jednostek zachowały się również
materiały dotyczące działalności aparatu polityczno-wychowawczego. Głównie są to
zarządzenia, instrukcje, plany, meldunki i sprawozdania z pracy. Badacza mogą
zainteresować kroniki, które dostarczają cennego materiału do poznania historii 1
brygady kawalerii w okresie jej istnienia16.
W omawianych zespołach archiwalnych występują również akta o charakterze
personalnym. Są to głównie rozkazy personalne, księgi ewidencji osobowej, wykazy i
skorowidze, spisy poległych i rannych, wnioski awansowe i odznaczeniowe,
skierowania na stanowiska oraz korespondencja z tym związana.
Z archiwaliów służby kwatermistrzowskiej zachowały się w poszczególnych
jednostkach rozkazy, zarządzenia w sprawach administracyjnych, porządkowych,
gospodarczych i służby zdrowia, sprawozdania finansowe i zaopatrzeniowe oraz
korespondencja. Wśród tej grupy materiałów przeważają jednak listy płacy, które
występują we wszystkich zespołach.
Okres powojenny dywizji kawalerii to, poza normalnymi zajęciami
szkoleniowymi, również aktywny udział w życiu społeczno-politycznym kraju.
Zachowały się więc akta obrazujące udział jednostek kawalerii w działaniach
nr 140 i 2 pułk kawalerii, zespół nr 141; s. 398 — 3 pułk kawalerii, zespół nr 142; s. 399 — 57 pułk artylerii,
zespół nr 143; s. 401 — dywizjon szkolny 1 DK, zespół nr 144; s. 402 — 4 dywizjon artylerii przeciwlotniczej,
zespół nr 145; s. 403 — 12 szwadron saperów, zespół nr 146 i 10 szwadron łączności, zespół nr 147; s. 404 — 4
park artyleryjski, zespół nr 148, 7 kolumna taborowa, zespół nr 149 i 6 szwadron sanitarny, zespół nr 150; s. 405
— 5 ambulans weterynaryjny, zespół nr 151. Ponadto część 3 (suplement) ..., s. 18—27.
15
Por. CAW, III-139-1 (rozkazy organizacyjne), III-139-45 (rozkazy dotyczące rozformowania).
16
CAW, III-139-160 i 166 (kroniki), III-139-167 (zarys historii 1 dywizji kawalerii). Na uwagę
zasługuje też krótki opis powstania i działań artylerii 1 DK (III-139-16).
bojowych przy likwidacji zbrojnego podziemia. Na uwagę zasługują rozkazy,
instrukcje, meldunki i sprawozdania dotyczące tych zagadnień. Akta te występują
zarówno wśród wytworu kancelaryjnego dowództwa jak i podległych jednostek17.
Dywizja kawalerii uczestniczyła też czynnie w akcji propagandowej przed referendum
w roku 1947. Świadczą o tym rozkazy, instrukcje i meldunki w sprawie organizacji,
szkolenia i działalności grup ochronno-propagandowych18.
W poszczególnych zespołach aktowych znajdują się również interesujące
przekazy źródłowe w postaci meldunków i sprawozdań z udziału jednostek kawalerii
w akcji siewnej na terenach objętych dyslokacją19.
*
*
*
W niniejszym omówieniu zwrócono uwagę tylko na ważniejsze grupy
archiwaliów, które mogą mieć pierwszorzędne znaczenie dla badań historycznych.
Wiele z przekazów źródłowych, które zachowały się w zespołach akt, obrazuje
działania bojowe oraz metody szkolenia stosowane w jednostkach kawalerii
wchodzących w skład ludowych sił zbrojnych. Interesujące są również te materiały,
które dotyczą udziału wojska w kształtowaniu i utrwalaniu władzy administracyjnej w
pierwszych latach po wojnie:
Wszystkie zachowane akta 1 Warszawskiej Dywizji Kawalerii i jednostek
podległych zostały ostatecznie uporządkowane20 i są w pełni dostępne do badań. Tak
więc możliwe jest ich pełne wykorzystanie, przez tych, którzy podejmą się
opracowania tematu z zakresu formowania i działania kawalerii w latach 1944—1947.
17
Wymienić można kilka jednostek archiwalnych, m.in.: III-139-28, 36, 53, 210; III-140-17, 19; III142-16, 23; III-143-66 i 67.
18
CAW, III-139-38 (rozkazy i instrukcje), III-142-20 (meldunki sprawozdania), III-144-17 (rozkazy,
meldunki i korespondencja).
19
CAW, III-141-52.
20
Zespoły akt jednostek kawalerii uporządkował L. P o n a h a j b a, inwentarz do druku
przygotował mgr Z. L i s e k.