Wojciech J. Cynarski, Bogus#U0142aw Berdel Warsztat pracy

Autorzy artykułu podjęli temat bardzo istotny dla poziomu praktyki sztuk walki – problem kompetencji
nauczyciela tychże sztuk walki. Przedstawione zostały wskazania dotyczące warsztatu pracy, które uwzględniać
powinien instruktor budō – jako nauczyciel wychowania fizycznego i tej formy (psycho)fizycznej kultury Dalekiego
Wschodu. Poniższy tekst bardzo pozytywnie ocenił prof. K. Obodyński.
Mgr B. Berdel jest doświaczonym pedagogiem, nauczycielem wychowania fizycznego i socjologii sportu.
pełni funkcję kierownika Studium WFiS WSP w Rzeszowie.
This copy is for personal use only - distribution prohibited - This copy is for personal use only - distribution prohibited
WOJCIECH J. CYNARSKI, BOGUSŁAW BERDEL
Warsztat pracy instruktora sztuk walki jako nauczyciela kultury fizycznej –
uwagi ogólne
Autorzy kierują ten tekst do instruktorów, nauczycieli, trenerów (i kandydatów na tychże), zwracając uwagę na
fakty znane, lecz często zapominane lub lekceważone.
Warsztat pracy pedagogicznej nauczyciela wychowania fizycznego lub nauczyciela
azjatyckich sztuk walki
Warsztat pracy jest kategorią pedagogiczną odnoszącą się m. in. do narzędzi pracy,
warunków, cech osobowych nauczyciela i stosowanych przez niego metod. Metody twórcze:
prób i błędów, samorzutnej działalności, zabawy tematycznej i konstrukcyjnej, opowieści
ruchowej, gimnastyki Labana, pracy szkolnej K. Orffa (tutaj: muzyka, słowo, ruch), gimnastyki
rytmicznej Kniesów, problemowa – wychodzą naprzeciw trendom i postulatom współczesnej
pedagogiki aktywnej. Zalecane są też metody intensyfikujące zajęcia wychowania fizycznego
lub trening sztuk walki, jak metoda stacyjna, zadania dodatkowe, tor przeszkód i ścieżka
zdrowia, metody wiązania ruchu z muzyką, współzawodnictwo. Jako warsztat odtwórczy
określiłbym powielanie starych wzorów dydaktycznych i metody takie, jak: ścisła, zadań
ruchowych, zabawowo-naśladowcza, wielokrotnych powtórzeń.
Na mistrzostwo warsztatowe określone przez Macieja Demela jako doskonałe (w znaczeniu
wirtuozerii) lub odkrywcze (w sensie kreowania nowych metod pracy edukacyjnej) składać się
powinny:
1. Narzędzia służące ogniwu wykonawczemu wychowania fizycznego;
2. Te, które służą diagnostyce, rokowaniu, kontroli, nauczaniu, motywowaniu (a więc oddziaływaniu na sferę wolicjonalną), inspiracji;
3. Uwzględnienie warunków społecznych, a więc tradycji lokalnych, warunków terenowych
i innych uwarunkowań miejscowych;
4. Program, wydawnictwa fachowe, materiały;
5. Odpowiednie cechy osobowe, charakterologiczne, sprawność fizyczna nauczyciela wychowania fizycznego (Demel 1992; Cynarski 2000 b).
Warsztat jest elementem (i wynikiem) procesu kształcenia nauczycieli oraz ich doświadczeń
zawodowych. Samo kształcenie nauczycieli wychowania fizycznego wymaga pewnych
modyfikacji, jak chociażby wprowadzenie ewentualnej selekcji (negatywnej) do tego zawodu.
Warsztat pracy jest też odbiciem pewnej doktryny, a raczej jest jej adaptacją do warunków
miejscowych. Wpływa na mentalność zawodową nauczyciela. Nauczyciel powinien dzielić się
swoimi „tajemnicami” zawodowymi z kolegami. Wiedza nauczyciela wychowania fizycznego
nie powinna ograniczać się do znajomości metodyki tego przedmiotu, ani do działalności
sportowej (Cynarski 2000 a). Jego warsztat powinna cechować szeroka wiedza zarówno o biologicznych, jak też psychologicznych, społecznych, humanistycznych i kulturowych komponentach ludzkiej osoby – o jej rozwoju i zdrowiu.
128
Electronic PDF security powered by Committee of Scientific Research, Stowarzyszenie Idokan Polska ®, Poland
This copy is for personal use only - distribution prohibited - This copy is for personal use only - distribution prohibited
W sytuacji chronicznego niedoinwestowania oświaty i problemów bazowych (przepełnione sale
gimnastyczne lub ich brak), nauczyciel wychowania fizycznego zmuszony jest modyfikować swój
warsztat, uwzględniając w większym stopniu zajęcia na powietrzu przy odpowiedniej pogodzie.
Pewnej elastyczności i zdolności do improwizacji wymaga też organizowanie lekcji na fragmencie
zatłoczonej sali gimnastycznej lub szkolnym korytarzu. Podobnie instruktor sztuk walki musi często
improwizować w zależności od możliwości lokalowych i sprzętowych. Niewielu sensei (jap.
nauczyciel) dysponuje własnymi, dobrze wyposażonymi miejscami ćwiczeń – dōjō.
W nauczaniu sztuk walki nie należy bezkrytycznie powielać tradycyjnych wzorów azjatyckich
w zakresie metod nauczania ćwiczeń ruchowych. Metody te, jak miałem okazję doświadczyć na
stażu w Japonii, budzą spore wątpliwości. Japoński nauczyciel rzadko pokazuje daną technikę lub
formę kilka razy i z różnych stron. Jeżeli dojrzałeś do tego, będziesz w stanie powtórzyć. W budō nie
rozlicza się nauczających z wyników nauczania. A wytrwały uczeń wreszcie się kiedyś nauczy – ma
na to przecież całe życie. Jeżeli jednak w dobie pośpiechu i technologii chcemy uczyć fizycznego
wymiaru sztuk walki w sposób bardziej efektywny, powinniśmy adaptować – na potrzeby metodyki
tychże sztuk walki – dydaktyczny dorobek kultury zachodniej w tej dziedzinie (metody jak wyżej).
Według tych zasad prowadziłem np. przez kilka lat przedmioty praktyczne – jūjutsu i samoobronę –
w prywatnej szkole detektywów w Rzeszowie, a także zajęcia z pracownikami straży miejskiej,
straży bankowej i policji.
Według własnego doświadczenia praktycznego (w roli nauczyciela wf oraz trenera różnych
grup wiekowych dzieci i młodzieży) zwrócę tutaj uwagę na dwie kwestie, dotyczące nauczania
sztuk walki, jako wychowania fizycznego: 1) treningów z dziewczętami, 2) wieku rozpoczęcia
zajęć z dziećmi i specyfiki tych ćwiczeń. Otóż, podobnie jak w procesie nauczania szkolnego
wychowania fizycznego należy tutaj zwracać uwagę na znany w socjologii kultury fizycznej fakt
odmiennych zainteresowań i preferencji (w zakresie wzorów kultury somatycznej) dziewcząt
i chłopców, kobiet i mężczyzn. Najczęstsze u młodzieży żeńskiej motywacje estetyczne, dotyczące wyglądu, harmonii ruchu etc., znajdują w sztukach walki – w ich wszechstronności i różnorodności – pełne zaspokojenie. Motywacje w zakresie samoobrony występują u początkujących „wojowników” obojga płci. Chłopcy potrzebujący częściej sportowego „wyżycia się”,
sprawdzenia, rywalizacji, wzmocnienia psychicznego i fizycznego także odnajdują to i w praktyce sztuk walki zaspokajają swe „męskie aspiracje”.
Aby nie „wypaczyć psychiki” dziecka wczesną nauką brutalnych technik walki, należy w
grupach wiekowych 8-12 lat realizować zajęcia wprowadzające (z elementami danej sztuki walki)
z dużą ilością form zabawowych i ćwiczeń ogólnorozwojowych. Instruktor powinien zwracać dużą
uwagę na zasady etyczne, tłumaczyć szlachetne cele wynikające z tradycji rycerskiej i nie
dopuszczać do zachowań agresywnych. Wówczas tego rodzaju proces edukacyjny spełnia
właściwie swą funkcję wychowawczą. Właśnie od nauczyciela sztuk walki zależy, czy pierwotna i
prymitywna chęć ucznia nauczenia się czegoś, aby „dobrze się bić”, zamieni się w głębszą
motywację postępowania drogą mistrzów budō – powstrzymywania agresji.
Miejsce dla wychowania zdrowotnego
W dwumiesięczniku Wychowanie Fizyczne i Zdrowotne znajdujemy wiele inspirujących
artykułów i podejmowanych, istotnych dla tematyki kultury fizycznej, kwestii. Są to nie tylko
publikacje autorów krajowych. Np. prof. S. Größing z Salzburga przedstawił na łamach „WFiZ”
swoją koncepcję kultury zdrowotnej i wychowania dla ruchu (Größing 1997). Stosuje on nieco
inną od przyjętej w Polsce terminologię i jego ujęcie tematu wychowania fizycznego oraz sportu
szkolnego w odniesieniu do kultury fizycznej, zdrowotnej i ruchowej, inspiruje do refleksji i porównań ze stanem dzisiejszym tej sfery kultury w Polsce.
Dość trafne są spostrzeżenia Größinga dotyczące wątpliwej zdrowotności sportu szkolnego
i systemu wychowania fizycznego ukierunkowanego na dyscypliny sportowe i wychowanie
Electronic PDF security powered by Committee of Scientific Research, Stowarzyszenie Idokan Polska ®, Poland
129
This copy is for personal use only - distribution prohibited - This copy is for personal use only - distribution prohibited
przez sport. Größing zaleca preferowanie dyscyplin wytrzymałościowych, które mają największy
i wymierny wpływ na zdrowie. Chodzi o rozbudowę systemów ochronnych organizmu,
wykształcenie zdolności generujących zdrowie. (por.: Chromiński 2000). Celem wf ma być
doświadczenie ciała, ruch i ukierunkowanie na „bycie zdrowym”. Nadrzędnym (dla Größinga)
pojęciem pedagogicznym jest kultura – „otwarte i dynamiczne pojęcie kultury zawiera w sobie
konieczność kształcenia przez całe życie” i wychowania. Moje wątpliwości budzi jednak
określenie kultury zdrowotnej jako celu życia. Kontrowersyjna jest także krytyczna uwaga
Größinga dotycząca teorii wychowania J. J. Rousseau (popularny i nieuzasadniony pogląd
jakoby Rousseau występował przeciw kulturze). Pedagogika ruchu rozwijać ma „kulturę
zdrowotną poprzez ruch”. Idee typu „zdrowa szkoła” powinny pomóc w rozwijaniu uniwersalnej
„kultury zdrowotnej jako składnika stylu życia”.
Na gruncie polskim idee promocji zdrowia wprowadza np. prof. Barbara Woynarowska,
realizując od 1992 roku projekt „szkoła promująca zdrowie”. Propozycja „zdrowej szkoły” nie jest
ściśle określona. Szkoły uczestniczące w projekcie w różnym stopniu akcentują zagadnienia
wychowania fizycznego i rekreacji fizycznej, ekologii, wychowania zdrowotnego, działań integracyjnych, socjoterapii itp. Znajomość kodeksu drogowego, podstaw dietetyki, wychowanie seksualne, profilaktyka nałogów i promowanie modelu aktywnego wypoczynku (rekreacja fizyczna),
to niektóre kroki działań podejmowanych w kierunku realnej poprawy stanu zdrowia młodego
pokolenia. „Zdrowa szkoła” (lub uczelnia) ma być także bardziej przyjazna nauczycielowi i całej
społeczności szkoły (lub społeczności akademickiej). Realizację podobnych zagadnień zakładał
projekt „Edukacji zdrowotnej” przedstawiony przez MEN do dyskusji przed paru laty.
Problem wychowania zdrowotnego przewija się zawsze w procesie wychowania
zdrowotnego. Niestety zapominają o nim dyrektorzy szkół, którzy rozliczają nauczycieli wf
z dyplomów, pucharów czy medali zdobytych przez ich uczniów. Sądzę, że realna jest
możliwość zmian w kierunku pozytywnym w dziedzinie wychowania fizycznego i zdrowotnego
w naszym kraju w najbliższych latach. „Zdrowa szkoła” jest szansą na podniesienie świadomości
społeczności szkolnej dotyczącej znaczenia wychowania fizycznego, a co za tym idzie podniesienia rangi tego przedmiotu. Właśnie absolwenci uczelni wychowania fizycznego są najbardziej
kompetentni do nauczania teorii wychowania zdrowotnego w ramach odpowiedniego bloku
przedmiotowego lub jako osobnego przedmiotu. Treści te mogłyby również znaleźć się w podręczniku wychowania fizycznego, zalecanym do zastosowania w ramach procesu intelektualizacji tego przedmiotu (co nota bene istotnie wzbogaciłoby warsztat pracy „fizycznego
wychowawcy”).
Holistyczne studia sztuk walki zawierają istotny komponent kultury zdrowotnej w postaci:
medycyny sztuk walki (idō), profilaktyki ruchowej, dietetyki i ziołolecznictwa, metod kontroli
oddechu i relaksacji etc. Przy starych szkołach sztuk walki (w Indiach, Chinach i Japonii)
funkcjonują apteki, a mistrzowie znają tajniki masażu i akupunktury. Powszechnie nauczane są
techniki udzielania pierwszej pomocy, a także reanimacji kuatsu. Instruktor sztuk walki powinien
posiadać pewną orientację w dziedzinie medycyny sportu i współpracować z lekarzem sportowym.
Jego wiedza w zakresie treningu mentalnego i fizycznych obciążeń treningowych, wspomagania
(zioła, witaminy etc.) i odnowy biologicznej (masaż, relaks), tradycji Wschodu i filozofii,
pedagogiki i psychologii, utylitarne umiejętności i sprawność oraz przykład osobowy człowieka
honoru i dobrego serca, stawiają go często na pozycji autorytetu większego (w uznaniu młodzieży)
niż autorytet przeciętnego szkolnego nauczyciela wychowania fizycznego. Podobna rola zawodowa i społeczna wymaga, aby tym bardziej nauczyciel sztuk walki dysponował znakomitymi,
wszechstronnymi kompetencjami i możliwie najlepszym warsztatem pracy.
130
Electronic PDF security powered by Committee of Scientific Research, Stowarzyszenie Idokan Polska ®, Poland
This copy is for personal use only - distribution prohibited - This copy is for personal use only - distribution prohibited
BIBLIOGRAFIA
1. Demel M. (w:) Maszczak T.(red.), Metodyka wychowania fizycznego, Wyd. AWF, Warszawa 1992.
2. Chromiński Z., Uwarunkowania biologicznej integracji celów szkolnej i studenckiej kultury fizycznej (w:) Dziubiński Z., Gorski B., Kultura fizyczna studentów w okresie transformacji szkolnictwa wyższego w Polsce, Wyd.
PW, Warszawa 2000, s. 58-66.
3. Cynarski W. J., Działalność naukowo-badawcza Instytutu Wychowania Fizycznego i Zdrowotnego WSP w Rzeszowie – A.D. 1999, Akademickie Przegląd Sportowy, 2000 (a), nr 1, s. 16-17.
4. Cynarski W. J., O problemach metodyki wychowania fizycznego, Akademickie Przegląd Sportowy, 2000 (b),
nr 2, s. 23.
5. Größing S., Kultura zdrowotna jako cel zintegrowanego wychowania dla ruchu, Wychowanie Fizyczne i Zdrowotne, 1997, nr 1, s. 18-22.
Electronic PDF security powered by Committee of Scientific Research, Stowarzyszenie Idokan Polska ®, Poland
131