TAJEMNICZA PANNA S. – O NIEZALEŻNYM SAMORZĄDNYM

ROZMOWY BIULETYNU
TAJEMNICZA PANNA S.
– O NIEZALEŻNYM
SAMORZĄDNYM
ZWIĄZKU ZAWODOWYM
„SOLIDARNOŚĆ”
ZE SŁAWOMIREM CENCKIEWICZEM I GRZEGORZEM MAJCHRZAKIEM ROZMAWIA BARBARA POLAK
B.P
amy rozmawiać o „Solidarności”, związku zawodowym, ru.P.. – M
Mamy
chu społecznym, a również o niezwykłym okresie w dziejach PRL
PRL..
W wielu wspomnieniach używa się określenia: jak wybychła „Solidarność”. Warto powiedzieć na początku, że ona nie wybuchła, że
w drugiej połowie lat siedemdziesiątych pojawiły się środowiska opo
opo-zycji demokratycznej, K
OR, ROPCiO
o
KOR,
ROPCiO,, o charakterze półjawnym. TTo
rodzice chrzestni „Solidarności” trzeba o tym pamiętać. Ale nie tylko. Wielu ludzi zaangażowanych w „Solidarność” chciało w niej widzieć kontynuację wysiłków niepodległościowych.
G.M. – O ile jeszcze w lipcu strajkujący śpiewali Międzynarodówkę,
o tyle w czasie strajku w Stoczni Gdańskiej sięgnęli po Boże coś Polskę,
nawiązywano też do polskiej tradycji romantyczno-powstańczej. Z kolei
po wprowadzeniu stanu wojennego sięgnięto do tradycji Polskiego Państwa Podziemnego wśród działaczy legalnej „Solidarności” przewinęli
się również uczestnicy powojennego podziemia zbrojnego.
S .C
.C.. – Jeśli już mówimy o hasłach, to trzeba wspomnieć, że na stoczniowej bramie numer dwa obok obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej
i portretu Ojca Świętego zawisło też hasło „Proletariusze wszystkich krajów łączcie się”. Wracając do genezy „Solidarności” – nie powinnyśmy
wyłączni wskazywać na środowiska – umownie mówiąc – warszawskie.
Nie zapominajmy, że w całej dekadzie lat siedemdziesiątych w Trójmieście funkcjonuje kilka znaczących kręgów opozycyjnych – duszpasterstwo akademickie ojców dominikanów, Ruch Młodej Polski, Wolne Związki Zawodowe, punkt konsultacyjny ROPCiO, który prowadził Tadeusz
Szczudłowski. Był również „niezłomny” ks. Hilary Jastak z parafii Najświętszego Serca Pana Jezusa w Gdyni. Nie były to wprawdzie środowiska zbyt liczne, jednak już sam fakt powstania kilku – dodajmy, konkurencyjnych wobec siebie – grup, odwołujących się di zgoła różnej spuścizny ideowej, świadczy o bogactwie trójmiejskiej opozycji. Wszystkie
4
G.M. – Zgoda, w przypadku Wybrzeża na pewno najważniejszy był grudzień 1970 r., ale z kolei w Wielkopolsce ważniejszy był chyba jednak
czerwiec 1956 r. Inna sprawa, że pamięć o wydarzeniach z grudnia
1970 r. wpłynęła na postawę zarówno strajkujących, jak też władz
i Kościoła katolickiego. Z kolei marzec 1968 i grudzień 1970 r. nauczyły, że robotnicy i intelektualiści walczący osobno nie mają żadnych szans
w starciu z władzą. Ważne jest też to, o czym w ogóle nie mówiliśmy,
czyli dojście do władzy Edwarda Gierka. W tym momencie opozycja
zyskała większa swobodę działania. Oczywiście nie wynikało to z dobrej
woli I sekretarza, a z uwarunkowań międzynarodowych (w epoce otwarcia na świat władze nie mogły sobie pozwolić na zbyt drastyczne działania wobec opozycji). Druga połowa lat siedemdziesiątych to wręcz rozkwit opozycji w PRL. Choć oczywiście z drugiej strony nie było to tak, że
w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych nic się nie działo. Otóż działały niewielkie grupy opozycyjne (głównie młodzieżowe), choć na znacznie mniejszą skalę.
B.P. – Żeby przypieczętować fakt narodzin „Solidarności”, warto po
po-wiedzieć o lecie 1980 rr.. W
iele kolejnych wydarzeń, zrazu nie powią
zaWiele
powiąza-
5
ROZMOWY BIULETYNU
te środowiska miały wobec Sierpnia’80 różne oczekiwania – jedni
proponowali program większych praw robotniczych, ideę wolnych związków zawodowych, inni hasło budowy przyczółków niepodległości. Wracając natomiast do pytania o korzenie opozycji – tej przedsierpniowej –
to nie upatrywałbym ich na przykład w działalności podziemia zbrojnego
po 1945 r. Uważam, że akurat w tej kwestii mamy ostatnio do czynienia
ze swego rodzaju mitologizacją dziejów. Przynajmniej
w Trójmieście – a podejrzewam, że nie jest to zjawisko odosobnione –
środowiska opozycyjne odwoływały się raczej do tradycji robotniczych,
specjalistycznych, czasem również syndykalistycznych i antyklerykalnych.
Opozycja młodszego pokolenia – duszpasterstwo akademickie czy Ruch
Młodej Polski – w pewnym stopniu fascynowała się myślą narodową,
endecką, w jej „starym”, jeszcze przedwojennym (chodzi o pierwszą wojnę
światową) sensie politycznym i narodowym. Na mapie trójmiejskiej opozycji jest może jeden wątek – Tadeusz Szczudłowski, który od zawsze
widział w sobie spadkobiercę Polski Walczącej i Szarych Szeregów.
W dyskusji o postawach społecznych mieszkańców Wybrzeża musimy
wziąć również pod uwagę pewną pomorską specyfikę. Poza epizodem
żołnierzy majora „Łupaszki” z lat czterdziestych praktycznie do 1968 r.,
a powiedziałbym, że nawet do grudnia 1970 roku, Gdańsk nie był jakąś
„zbuntowaną prowincją”. Są wprawdzie środowiska poakowskie, kresowe, są Ukraińcy i Ormianie, przeciwko którym prowadzi się działania operacyjne, lecz nie stanowią oni jednej siły, o wspólnych celach i ideach.
Cezurą w tym względzie jest niewątpliwie grudzień 1970 r., przede wszystkim dlatego, że wywołał na Wybrzeżu wielki wstrząs i stał się z miejsca
elementem zbiorowej pamięci mieszkańców Pomorza Gdańskiego.
ROZMOWY BIULETYNU
nych ze sobą, w końcu owocuje powstaniem wielkiego narodowego
frontu skierowanego przeciwko władzy
władzy.. Zwróciłabym jeszcze uwagę
na czerwiec 1976 rr.,
., który – wydawałoby się – powinien być nauczką dla władzy
władzy.. Nie można ludziom, którzy już mają kłopoty bytowe
i jakieś punkty porównawcze z innymi krajami, bezkarnie podnosić
cen mięsa. Co spowodowało tę decyzję o podwyżce cen od 1 lipca – czy
był to rodzaj prowokacji, czy też rządzący nie uświadamiali sobie,
że
jest to podpalenie lontu?
że jest
G.M. – Lektura dokumentów władz wskazuje na to, że podejmując
w 1980 r. (czy to w Biurze Politycznym, czy później na posiedzeniu prezydium rządu) decyzje o podwyżce z dniem 1 lipca cen „niektórych gatunków wędlin i mięsa”, nie zadawano sobie sprawy z tego, co ta decyzja
może przynieść. Choć z drugiej strony rządzący stali pod ścianą, sytuacja
gospodarcza kraju była na tyle zła, że wydawało się, iż jest to działanie
konieczne.
S .C
.C.. – Dla naszej dyskusji jest to o tyle ważne, że wtedy, po wydarzeniach radomskich, powstaje zorganizowana opozycja w Warszawie, która ma koncepcję nawiązywania kontaktów z trenerem i próbuje skoordynować działania opozycyjne mimo istniejących już wówczas różnic.
G.M. – Kolejna rzecz, otóż robotnicy dostają sygnał, że w razie kłopotów
z władzami mogą liczyć na jakąś pomoc.
B.P. – Myślę, że poczucie jedności narodowej w całym okresie „Solidarności” trwało bardzo krótko, oczywiście najsilniejsza była ona
od sierpnia do marca 1981 rr.. włącznie. TTo
o była jedność mentalna
i uczuciowa. Potem, nierzadko inne były oczekiwania członków i sympatyków „Solidarności” i inna taktyka prowadzenia związku realizo
realizo-wana przez przywódców
przywódców..
G.M. – Cofnąłbym się jeszcze do lipca, choć za datę narodzin „Solidarności” przyjmuje się 14 sierpnia, czyli początek strajku w Stoczni Gdańskiej. Pierwsze strajki odbyły się 1 lipca w Mielcu, gdzie zastrajkowało
270 osób, w Poznaniu 220. Miały mniejsze i większe natężenie, z kumulacją w połowie lipca, kiedy to właściwie trwał strajk generalny
w Lublinie. Mechanizm był taki – strajki pacyfikowano, dając podwyżki.
Natomiast gdy pracę rozpoczynał zakład, któremu dano podwyżki,
za chwilę strajkował inny zakład albo wręcz inny wydział tego samego
zakładu. Ale to nie było jednak tak, że w lipcu strajkujący myśleli tylko
o pieniądzach. Wysuwano również postulaty „polityczne”, między innymi żądano dodatków rodzinnych na tym samym poziomie co dla funkcjonariuszy MSW, zmian w radach zakładowych, zaopatrzenia rynku porównywalnego z Górnym Śląskiem czy wolnych sobót.
6
ROZMOWY BIULETYNU
Porozumienie sierpniowe, Stocznia Gdańska 1980, Mieczysław Jagielski i Lech Wałęsa
Plansza zapowiadająca Dziennik Telewizyjny
7
ROZMOWY BIULETYNU
To właśnie w szczytowym okresie strajków lubelskich, 18 lipca, miało
dojść do utworzenia międzyzakładowego komitetu strajkowego. Jednakże dzięki „czujności” lubelskiej SB udało się nie dopuścić do spotkania
przedstawicieli komitetów zakładowych. Strajki, które wybuchły na początku lipca, trwały właściwie nieprzerwanie do 14 sierpnia. Natomiast
strajk w stoczni był zaplanowany i zorganizowany przez osoby działające
w opozycji.
S .C
.C.. – Jeśli popatrzymy na negocjacje ze strajkującymi w sierpniu
w Szczecinie i Gdańsku, zauważymy różnice. Jedni domagają się
swobód politycznych, inni natomiast zostają wprowadzeni w kanał rewindykacji robotniczych. Przed laty trafnie zwracał na to uwagę Jerzy
Holzer w swojej książce o „Solidarności”. Być może obecnie należy to
interpretować przez pryzmat wpływów szczecińskiej SB w tamtejszym Międzyzakładowym Komitecie Strajkowym. Tego na razie nie wiemy.
Chcę jednak powrócić do kwestii wygłaszania strajków lipcowych
za pomocą oferty podwyżki. Taką strategię przyjęto właśnie w sierpniu
w Szczecinie. Ten strajk odbywał się przecież już w zupełnie innych okolicznościach niż strajki lipcowe, a mimo to w Szczecinie wciąż dyskutowano o reformie branżowych związków zawodowych i podwyżkach płac.
W Gdańsku natomiast mamy zupełnie nową jakość. Wątki socjalne przeplatają się z postulatami politycznymi (wolne i niezależne związki zawodowe), a nawet religijnymi. Było to zasługą opozycji przedsierpniowej, której przedstawiciele znaleźli się w stoczni. Pewnie dlatego w okresie od sierpnia do października 1980 r. wysiłki SB zmierzały przede wszystkim do „odklejenia ekstremy” z Wolnych Związków Zawodowych, Komitetu Obrony Robotników, Ruchu Młodej Polski i Konfederacji Polski Niepodległej do MKS, MKZ i rodzącej się „Solidarności”.
G.M. – Doświadczenie lipca miało jednak swoje znaczenie, bo okazuje się, że można zastrajkować, można coś wywalczyć. Jeśli mówisz
o porozumieniach szczecińskich, nie zapominajmy, że 16 sierpnia
w Gdańsku było praktycznie po herbacie. Komitet strajkowy ogłosił już
jego zakończenie. Wracając do Szczudłowskiego – był jednym z tych
ludzi, którzy ten strajk uratowali. Ważną rolę odegrało też kilka „słabych”
kobiet, w tym zmarła niedawno Alina Pieńkowska. Powstaje międzyzakładowy komitet strajkowy, który dwa dni później przekazuje wojewodzie gdańskiemu 21 postulatów, ze słynnym pierwszym postulatem, czyli żądaniem utworzenia niezależnych od partii związków zawodowych.
B.P
ala zaczęła wzbierać, rozpoczął się pewien proces, który
.P.. – FFala
miał swoją dynamikę – gdzieś w tle trwała praca wydawnicza i przy
przy-spieszona akcja uświadamiająca, w Gdańsku pojawiali się emisariusze z głębi kraju. Za Gdańskiem stała cała PPolska.
olska. TTo
o zaowoco
zaowoco-wało porozumieniami sierpniowymi.
8
B.P
.P.. – Mamy o tyle ciężkie zadanie, że siłą rzeczy
rzeczy,, w świetle istniejących dokumentów
dokumentów,, musimy zadawać pytania o zasadność mitu „So
„So-lidarności”: jako ruchu w pełni spontanicznego, budowanego zawsze przez szlachetnych ludzi o czystych intencjach. TTo
o co mamy
czytelnikom do powiedzenia, nie jest piękną patriotyczną opowiastką o tym, jak to dzielni Polacy zrobili wyłom w murze twierdzy komunizmu.
S.C
.C.. – Wiemy także, w dużej mierze dzięki Andrzejowi Paczkowskiemu,
że pierwszy wariant wprowadzenia stanu wojennego opracowano w lipcu 1980 r. Mamy zatem zarówno wątek prowokacji, inicjowania strajków, jak i zamiar ich natychmiastowej pacyfikacji. Profesor również wiąże to z walką na szczytach i projektem odsunięcia Gierka. Niewątpliwie
trzeba o tym pamiętać, prowadząc badania, co wcale nie musi oznaczać, że to partia stworzyła „Solidarność”.
G.M. – Wydaje się, że strajki i powstanie „Solidarności” były po prostu nieuniknione. Inna sprawa to postawa władz. Gierek mimo trwających w kraju strajków wyjeżdża na urlop na Krym.
S.C
.C.. – Akurat ta okoliczność może potwierdzać tezę „spiskową” – ktoś
mógłby powiedzieć, że chciano wykorzystać tę sytuację do dokonania
zmian personalnych.
B.P
.P.. – Mówi się, że powstanie „Solidarności” było nieuniknione w
historii państwa, które buduje realny socjalizm.
S.C
.C.. – Ale pytanie, czy to właśnie wtedy było nieuniknione... Obecnie mamy do czynienia z jakimś determinizmem historycznym – mówimy często że „Solidarność” musiała powstać, bo wcześniej wybrano
kard. Karola Wojtyłę na papieża. A dzięki papieżowi i „Solidarności”
runął mur berliński. Inni znów mówią, że stan wojenny otworzył drogę
do „okrągłego stołu” itd.
9
ROZMOWY BIULETYNU
S.C
.C.. – A z drugiej strony nie można również pominąć kwestii rywalizacji w obozie władzy – w tym wypadku Stanisława Kani z Edwardem
Gierkiem. Z materiałów STASI, które opublikowali niedawno pracownicy IPN z Wrocławia wynikać może między innymi to, że strajk w Stoczni
Gdańskiej stał się elementem rozgrywki Kani i Jaruzelskiego z Gierkiem. Według tych materiałów, grupa Kani miała do pewnego stopnia inicjować akcję strajkową, choć później sytuacja wymknęła się spod
kontroli. (Drogi do niepodległości 1944–1956/1980–1989. Nieznane
źródła do dziejów najnowszych Polski. Wstęp, wybór, opracowanie
T. Balbus, Ł. Kamiński, W. Sawicki, K. Szwagrzyk, pod red. W. Wrzesińskiego, Wrocław 2001).
ROZMOWY BIULETYNU
B.P
.P.. – A dzięki „okrągłemu stołowi” mamy to, co mamy
mamy.. Ale po
po-wróćmy może do tych najważniejszych etapów w działalności i funkcjonowaniu związku. Pierwsza „Solidarność” do stanu wojennego
była czymś zupełnie innym niż ta druga, po stanie wojennym. Warto
pewnie wyznaczyć te najważniejsze przełomy w życiu „Solidarności”,
podpisanie porozumień strajkowych, rejestracja, prowokacja bydgoska i stan wojenny
wojenny,, jeszcze I Krajowy Zjazd.
G.M. – Bardzo ważnym momentem był 17 września, kiedy to przedstawiciele ponad 30 komitetów założycielskich podjęli decyzję o tym,
jaką „Solidarność” ma mieć strukturę. Zrezygnowano z pomysłu tworzenia struktur branżowych. Wygrała koncepcja powołania jednego ogólnokrajowego związku z podziałem na regiony.
B.P
o owocuje poczuciem zjednoczenia PPolaków
olaków
.P.. – TTo
olaków,, ten brak centrali w Warszawie.
S.C
.C.. – Istniał też spór o to, czy związek ma być kierowany kolegialnie,
czy jednoosobowo przez przewodniczącego. Wygrywa w jakimś sensie
koncepcja pośrednia – jest przewodniczący i kolegium w postaci Komisji
Krajowej. Wydaje się, że był to wariant optymalny, zważywszy na to,
jakiego partnera miała „Solidarność” po drugiej stronie.
G.M. – Pytanie, czy silna władza centralna, czy też silne regiony, właściwie było stawiane do samego końca legalnej działalności „Solidarności”. Ten problem występował szczególnie w momentach kryzysowych,
na przykład po ugodzie warszawskiej, która zakończyła kryzys bydgoski.
Tu jeszcze trzeba powiedzieć że „Solidarność” to był wybuch patriotyzmu, ale w żadnym wypadku nie szowinizmu narodowego. To był patriotyzm nie tylko w skali kraju, ale także patriotyzm lokalny. Znajdował
on odbicie w strukturze „Solidarności”. W partii była bardzo silna centrala. „Solidarność w znacznej mierze nie była sterowana przez centralę,
centrala miała moim zdaniem ograniczony wpływ na działanie poszczególnych regionów.
S.C
.C.. – Była to jednocześnie szansa i początek klęski „Solidarności”. Do
partii politycznej zazwyczaj wstępują osoby rekomendowane przez członków, podlegające jakiejś procedurze weryfikacyjnej. „Solidarność” natomiast była ruchem społecznego protestu, ruchem z natury rzeczy masowym, w którym nikt nikogo nie pytał o przeszłość i legitymację. Pojawia się zatem wiele czyhających pułapek i niebezpieczeństw, z których
przeciwnik umiejętnie korzystał.
G.M. – Wspólnym mianownikiem było na pewno dążenie do demokratyzacji, ja widzę to jako siłę związku. Łatwiej jest rozpracować organizację,
która jest scentralizowana, pluralizm wewnętrzny był wobec tego siłą.
10
G.M. – Moim zdaniem to, że władza wie, co mówi „Solidarność”, jeszcze nie oznacza, że jest w stanie to wykorzystać. Doświadczenie KOR
dowodziło, że taka otwartość jest wskazana.
S.C
.C.. – Ona też była reglamentowana. Jacek Kuroń co prawda prowadził rozmowy przez telefon, wiedząc, że są one kontrolowane, ale jednocześnie zdawał sobie sprawę z tego, że przez telefon nie wszystko można
mówić.
G.M. – Nie zapominaj, że kamery i podsłuchy można tez wykorzystać
do swoich celów.
S.C
.C.. – Z niezdarności i politycznej naiwności nie należy robić cnoty. Na okoliczność 13 grudnia 1981 r. związek nie tylko nie był przygotowany, ale
11
ROZMOWY BIULETYNU
S.C
.C.. – Nie twierdzę wcale, że alternatywą dla masowości „Solidarności” była centralizacja i elitarność. Chodzi o coś zupełnie innego, mianowicie o minimum przezorności. Przychodzą mi na myśl charakterystyki, sporządzane jeszcze w latach siedemdziesiątych przez gdańską SB,
o niektórych działaczach opozycji. Szczególnie opinia wyrażona o Mirosławie Rybickim, który kierował tak zwaną grupą techniczną w RMP. Esbecy piszą między innymi, że Rybicki, mimo młodego wieku, jest dobrym
konspiratorem, zdającym sobie sprawę z tego, z jakim przeciwnikiem
ma do czynienia. Oszczędny w słowach, maksymalnie skraca rozmowy
przez telefon, posługuje się grypsem, dobrze konspiruje swoją działalność, do pracy konspiracyjnej stara się wprowadzić wyłącznie osoby sprawdzone. Podobnie piszą o nim także w Sierpniu ’80. Być może stąd brał
się strach bezpieki przed opanowaniem przez RMP struktur administracyjnych MKZ i „Solidarności”. Podobne opinie wyrażono o Bogdanie
Borusewiczu. Odnoszę jednak wrażenie, że przynajmniej po 31 sierpnia
1980 r. należały one do rzadkości. Większość działaczy „Solidarności”
nie przyjmowała do wiadomości, że po drugiej strony barykady jest ekipa dysponująca trzydziestoparoletnią tradycją walki z wszelkimi przejawami niezależności, i to na różnych odcinkach – wewnętrznym, emigracyjnym i kościelnym. Podam przykład – organizacja I Krajowego Zjazdu
„Solidarności”. Spotkanie grubo ponad tysiąca delegatów i gości; obrady w „Olivii”, rozmowy, ustalanie strategii zjazdowej i publiczne pranie
brudów w budynkach uniwersyteckich, Naczelnej Organizacji Technicznej i pokojach hotelowych. Wszystko wcześniej odpowiednio zabezpieczone przez SB – połączenia telefoniczne, kamery, podsłuchy, kontrola
poczty. Mało tego wśród delegatów i gości znajduje się wielu tajnych
współpracowników SB. Czy w tej sytuacji możemy w ogóle mówić
o wypracowaniu przez związek jakiejś wizji przyszłych stosunków z władzą? Być może podświadomie rozumiał to Lech Wałęsa, który na pytanie
o program „Solidarności” powiedział na zjeździe, że to życie napisze
scenariusz przyszłości.
ROZMOWY BIULETYNU
nie wykazał się choćby minimalną wyobraźnią. Odwołam się tu do zeszłorocznego wystąpienia Łukasza Kamieńskiego na sesji o stanie wojennym. Mówił między innymi o tym, że tylko w dwóch regionach „Solidarność” zabezpieczyła swoje wkłady bankowe.
G.M. – Wyobraźmy sobie taka sytuację – wiemy, że na ostatnie posiedzenie Komisji Krajowej, według danych MSW, dotarł sygnał (przekazany zresztą przez byłego funkcjonariusza SB, będącego działaczem „Solidarności”), a raczej dokładana informacja o tym, że Wyższa Szkoła Oficerska w Szczytnie rozpoczęła działania związane z wprowadzeniem stanu wojennego. Wyobraźmy sobie, że ta informacja zostaje wykorzystana
przez przywódców związku. Co się wówczas dzieje? Według mnie mamy wtedy wariant numer 3 przewidywany przez władze od marca 1981 r.:
władze trafiają na znaczny opór społeczny, w kraju leje się krew i wkraczają sąsiedzi. Były próby tworzenia „zapasowych” władz „Solidarności”,
ale przy tak głębokiej, jak mówisz, infiltracji związku, dużo lepsze było
chyba jednak tworzenie ich od podstaw w stanie wojennym.
Jest jeszcze jedna istotna rzecz, upojenie przywódców „Solidarności”
siłą. Na pewno była to celowa gra ze strony władz. I co najważniejsze –
gra udana.
B.P. – Było takie powszechne odczucie – jest nas wielu i wreszcie coś
od nas zależy
szyscy to czuli. TTym
ym kapitałem naturalnie bardzo
zależy.. W
Wszyscy
chętnie obracali przywódcy i eksperci „Solidarności”. Marzec 1981 rr..
dlatego był taką ważną datą, bo oznaczał przełom – ludzie byli już
bardzo zmęczeni, bali się strajku generalnego, ale jednocześnie go
go-towi byli iść. TTo
o był ostatni zryw
zryw.. Napięcie społeczeństwa sięgnęło
wtedy zenitu.
S.C
.C.. – Nie wiemy, kto stał za prowokacją bydgoską. Profesor Paczkowski
twierdzi, że był to poligon doświadczalny, sposób przetestowania „Solidarności” i społeczeństwa.
G.M. – Nie wykluczałbym nawet, że pobicie działaczy „Solidarności”
w Bydgoszczy miało wręcz służyć wprowadzeniu stanu wojennego pod
osłoną wojsk radzieckich. Cofnęło się, ponieważ społeczeństwo nie było
„gotowe”. Jerzy Urban skomentował to następująco: gdyby nie postawa
społeczeństwa, nie trzeba by wprowadzić stanu wojennego.
B.P. – W każdym razie po odwołaniu strajku generalnego ludzie ode
ode-tchnęli z ulgą.
G.M. – Nie wszyscy. Jak wynika z dokumentów związku, zarówno
w „dołach”, jak też wśród przywódców „Solidarności” zdania były podzielone. Niektórzy odebrali ugodę warszawską wręcz jako kapitulację.
Powiedzmy o jeszcze jednej ważnej sprawie: właściwie przez cały okres
12
S.C
.C.. – Stawiam tezę, że w poczuciu większości członków związku „Solidarność” była zdobyczą, której nikt i nic nie było w stanie odebrać. To
przekonanie pękło jak bańka mydlana 13 grudnia 1981 r. Była to
w gruncie rzeczy wirtualna siła dziesięciu milionów ludzi przekonanych,
że dyktuje władzy warunki, że posiada broń w postaci strajku generalnego, choć z ostatnim różnie przecież bywało.
G.M. – To nie był już marzec 1981 r., czyli szczyt mobilizacji społeczeństwa po sierpniu 1980 r., kiedy obok siebie do strajku stawał członek
związku i członek PZPR. Kiedy wspólne listy do Biura Politycznego słały
zakładowa „Solidarność” i organizacja partyjna.
B.P
.P.. – Mamy za sobą etap strajkowy
strajkowy,, który wyłonił związek, wstępuje
do niego dziesięć milionów ludzi. Co na to władza? Przecież zaczyna
się straszny problem, niezależnie od tego, w jakim stopniu strajki
mogły być prowokowane. FFakt
akt jest taki – dziesięć milionów doro
doro-słych obywateli mówi władzy – nie!
S.C
.C.. – Rzeczywiście władza tak to odbiera. Jednak zaskoczenie musiało
ustąpić miejsca logistyce. Mam tu na myśli przygotowywanie w MSW koncepcji uchwycenia przyczółków w „Solidarności”, rozbicia jej spójności, wreszcie unicestwienia. Sprawę obiektywną mającą na celu rozpracowanie kierownictwa „Solidarności” w Gdańsku założono dopiero 11 listopada 1980 r.
Jednak daleki byłbym od wyciągania z tego wniosku, że skoro MSW
założyło sprawę ponad dwa miesiące po podpisaniu porozumień sierpniowych i miesiąc po rejestracji związku, to musiało się znaleźć w jakiejś dramatycznej defensywie. Przecież do 11 listopada prowadziło – z różnym
skutkiem – wiele innych operacji, jak chociażby akcje o kryptonimie „Arka”,
która zakładała neutralizację nastrojów w Stoczni Gdańskiej, „Gracze” –
obejmującą wszystkie środowiska opozycyjne, czy też „Młodzieżowcy” –
dotyczącą wyłącznie środowiska RMP. Wszystkie te operacje były ze sobą
powiązane jedną nicią. Mieści się to w specyfice służb specjalnych, które
nie znoszą zaskoczenia, potrzebują czasu, przygotowania do nowych zadań. Z materiałów dotyczących pierwszego okresu „Solidarności”, powiedzmy do grudnia 1980 r., wynika, że SB zależało przede wszystkim na odcięciu od wpływu na MKZ liderów opozycji przedsierpniowej.
G.M. – Choć działania w celu „odcinania ekstremy” były prowadzone
od samego początku istnienia „Solidarności”, to jednak pierwsze dni
i miesiące istnienia związku świadczą o bezradności władzy. To, że tak
naprawdę w listopadzie zaczęto rozpracowywać „Solidarność”, potwierdza tę tezę.
13
ROZMOWY BIULETYNU
legalnej „Solidarności” istniało, w różnym co prawda natężeniu, poczucie zagrożenia.
ROZMOWY BIULETYNU
S.C
.C.. – Będę się upierał, że ten nieszczęsny 11 listopada 1980 r. jest
datą w dużej mierze umowną. Okres od sierpnia do listopada wykorzystano w MSW na przeprowadzenie pierwszych analiz stanu zagrożeń,
utworzenie grup operacyjnych, ustalenie zakresu kompetencji pomiędzy
poszczególnymi komendami wojewódzkimi MO, zebranie dossier na
temat działaczy „Solidarności” itd.
G.M. – Ale chyba nie zakwestionujesz tego, że władza była w defensywie. Wszystkie działania władz w pierwszym okresie miały na celu minimalizowanie negatywnych dla nich skutków porozumień sierpniowych.
Pierwsze tygodnie to głównie utrudnianie tworzenia nowych niezależnych związków. O tym się nie pamięta – do połowy września przez kraj
przechodzi trzecia potężna fala strajkowa, mniejsza niż w sierpniu, ale
strajkuje blisko 350 tys. Osób. Jednocześnie władza próbuje wzmocnić
kontrolowane przez siebie związki branżowe. Popiera też tworzenie innych tak zwanych niezależnych związków, oczywiście nie mających nic
wspólnego z „Solidarnością”. Ale to wszystko nie przynosi pożądanego
efektu.
B.P
.P.. – Czy da się powiedzieć, jaki sztab ludzi uruchomiono, ilu agentów było w związku?
S .C
.C.. – Wiadomo, że ciężar pracy operacyjnej spoczął wówczas
na KW MO w Gdańsku, a dokładniej na Wydziale III. Niemniej jednak z materiałów przejętych przez IPN wynika jednoznacznie, że każdy
z departamentów i wydziałów MSW został w sprawę rozpracowania
„Solidarności” wciągnięty. Musiał to być zatem całkiem poważny sztab
ludzi. Jeśli natomiast chodzi o agenturę w szeregach związkowych,
to zapewne w każdym regionie wyglądało to inaczej. W Gdańsku, bezpośrednio po podpisaniu porozumień sierpniowych, w samym MKZ
(zapewne nie chodzi tu o samo dziewiętnastoosobowe prezydium) znalazło się pięciu TW, a ogólna liczba współpracowników SB w gremiach
kierowniczych „Solidarności” (na przykład w komisjach zakładowych)
wynosiła 41. Później oczywiście dane te ulegały ciągłym zmianom –
współpracowników było coraz więcej, w tym znany mi członek Komisji
Krajowej.
G.M. – Pamiętać należy, że praktycznie wszystkie wydziały były w to
zaangażowane, w mniejszym czy większym stopniu, na przykład wydział
przestępczości gospodarczej. Wykorzystywano wszystkie środki i możliwości. Ale pamiętajmy, że kiedy powstaje „Solidarność”, wtedy w działalność związkową, opozycyjną, wkracza wielu nowych, najczęściej nieznanych bezpiece ludzi.
B.P
.P.. – Czy da się powiedzieć, ilu tajnych współpracowników udało
się zwerbować w okresie powstania i działania „Solidarności”?
14
ROZMOWY BIULETYNU
13 grudnia 1981 r. – gen. Wojciech Jaruzelski w telewizji
13 grudnia 1981 r. – kolumna samochodów milicyjnych
15
ROZMOWY BIULETYNU
S .C
.C.. – Dysponujemy na przykład bardzo ciekawym zestawieniem procentowym MSW z 25 lutego 1981 r. na temat werbunku tajnych współpracowników. Paradoksalnie wynika z niego, że widoczny wcześniej spadek pozyskań TW zahamowano właśnie w 1980 r. Powstanie „Solidarności” wpłynęło zatem na wzrost pozyskań (o 6,3 proc. w stosunku do
roku 1979). Wzrosła też oczywiście liczba prowadzonych spraw operacyjnych (o ponad 30 proc.), niemniej jednak rok 1980 był swoistym
przełomem w kwestii werbowania TW. Owoce wzmożonej działalności
agenturalnej widać w przededniu zjazdu „Solidarności”. Ktoś może powiedzieć, że ogólna liczba TW na zjeździe (71) to zbyt mało, by prowadzić poważne zadania operacyjne. Ale jeśli się weźmie pod uwagę fakt,
że w delegacji gdańskiej na drugą turę zjazdu było 14 TW, którzy przekazali łącznie 197 informacji, to robi to już większe wrażenie. Myślę
jednakże, że zasadnicze „podreperowanie” statystyk TW – swego rodzaju boom – nastąpiło dopiero po 13 grudnia 1981 r.
G.M. – Skoro już mówimy o zjeździe i agenturze. Otóż jednym z najważniejszych i najbardziej kontrowersyjnych dokumentów podczas jego
pierwszej tury (we wrześniu 1981 r.) było Posłanie do ludzi pracy Europy
Wschodniej. Zostało ono uchwalone bez „pomocy” tajnych współpracowników SB. MSW było wręcz zaskoczone. Świadczy to o tym, że wpływ
tajnych służb na to, co się działo na zjeździe, był mocno ograniczony.
S .C
.C.. – Być może, chociaż jeden z głównych celów operacji „Sejmik”
został osiągnięty – wybór Wałęsy na przewodniczącego związku i powstrzymanie „Ekstremy”. W ogóle stoimy – jako badacze dziejów PRL –
przed fundamentalnym pytaniem: co, mimo penetracji wszystkich środowisk opozycyjnych przez SB, począwszy od lat czterdziestych do 1989
r., udało się osiągnąć. Innymi słowy chodzi o jakieś zbilansowanie działań opozycjonistów i wysiłków bezpieki, stwierdzenie, jak dalece wpływ
agentury wypaczył posunięcia opozycji. Dopiero wtedy będziemy mogli
odpowiedzieć na tak postawione pytanie.
G.M. – W takim razie spójrzmy na efekty działań MSW. Nie widziałem
dokumentów, ale wydaje się, że władza nie była zainteresowana tym,
żeby związek przyjął strukturę regionalną. Wobec czego decyzja z 17 września 1980 r. to porażka władz i samych tajnych służb. Również konieczność sięgnięcia po stan wojenny jest, moim zdaniem, porażką władz.
Gdyby w pełni udała się gra z „Solidarnością”, która była prowadzona do
13 grudnia, nie trzeba by było wprowadzać stanu wojennego. Odklejono
by ekstremę, przejęto kontrolę nad związkiem. I byłoby po kłopocie. Koncepcja socjalistycznej „Solidarności” rozważana była jeszcze po 13 grudnia. Przygotowano obsady „Solidarności” z dużym udziałem współpracowników SB. Powołano nawet (21 grudnia 1981 r.) w tym celu specjalną grupę operacyjną w centrali MSW (i analogiczne grupy na szczeblu
województw). Jednak ostatecznie z tej koncepcji zrezygnowano.
16
G.M. – I znowu pytanie – delegalizacja „Solidarności” nastąpiła dopiero w październiku 1982 r., co oznacza, że decyzję o niej podjęto dopiero jakiś czas po wprowadzeniu stanu wojennego. Moim zdaniem kluczowe było tutaj zachowanie Wałęsy. Są to dokumenty mówiące o tym, że
były plany wykorzystania Wałęsy. Zapewne chodziło o to, żeby znaleźć
kogoś wiarygodnego, kto stanie na czele tego kontrolowanego przez
władze związku, ale to się nie udało.
B.P
.P.. – Dyskusja panów podsuwa mi pytanie – czy „Solidarność”
była utopią?
G.M. – Dla mnie wyróżnikiem „Solidarności” był solidaryzm, dążenie
do demokracji, pluralizm. To chyba nie jest utopia.
S.C
.C.. – Krystyna Kersten napisała kiedyś, że „Solidarność” w latach 1980–
–1981, czerpiąc niejako wzorce z obozu władzy, który mógł fascynować
swoja masowością, pozorną zawartością szeregów i jednolitością, chciała
się stać swego rodzaju „opozycją totalną”, nie znoszącą jakiejkolwiek
alternatywy. Tak było w okresie „karnawału” szesnastu miesięcy, kiedy
z przymrużeniem oka spoglądano na KOR, KPN czy Kluby Służby Niepodległości. Sytuacja ta nie zmieniła się nawet po 13 grudnia, kiedy na
podziemnej scenie pojawiły kolejne organizacje: Solidarność Walcząca,
Polska Partia Niepodległościowa, grupa „Antyk” czy Liberalno-Demokratyczna Partia „Niepodległość”. Być może również przez pryzmat owego „totalizmu” należy postrzegać rodzące się w związku koncepcje „porozumienia narodowego” w trójkącie: władza, Kościół i „Solidarność”.
W jakimś sensie koncepcję tę realizowano przy „okrągłym stole”. Z drugiej strony, ludzi „Solidarności” zbliżała do ludzi władzy „płaska” wizja
stosunków społeczno-gospodarczych. Dyrektorów zakładów pracy z nadania partii mieli zastąpić związkowcy z „Solidarności”, a stosunki pracow-
17
ROZMOWY BIULETYNU
S.C
.C.. – Nie mogę się z tym zgodzić, ponieważ celem wszelkich działań
władz było tak naprawdę zniszczenie „Solidarności”. Nie chodziło zatem
o to, czy, tylko kiedy. Natomiast powstawanie tezy, że stan wojenny był
wielką przegraną władz, wydaje mi się nieporozumieniem.
Sprawność, z jaką wprowadzono stan wojenny, i znikomy opór, jaki
napotkały władze po 13 grudnia, mogą to potwierdzić. Po delegalizacji
„Solidarności” w październiku 1982 r. powołano nowe związki. To wszystko sprawiło, że kontynuowanie operacji „Renesans”, która zakładała
powstanie nowej „Solidarności”, straciło sens. Rzecz jasna, że ludzi „Solidarności”, którzy mieli tworzyć tę nową organizację, w dalszym ciągu
wykorzystywano w działaniach dezintegrujących podziemie. Do tego dochodzi całkiem pokaźna liczba działaczy aresztowanych i internowanych
13 grudnia 1981 r., którzy w warunkach stanu wojennego podjęli współpracę z SB. Znam statystyki SB dla Bydgoszczy, Torunia, Elbląga i Gdańska. Są one przerażające.
ROZMOWY BIULETYNU
nicze miały się stać domeną samorządu robotniczego. Tę prostą, a zarazem fałszywą wizję zwerfikowała brutalnie rzeczywistość po 1989 r.
G.M. – Moim zdaniem przyjmujesz punkt widzenia władzy, gdy mówisz,
że „Solidarność” chciała zastąpić partyjnych dyrektorów swoimi. Niezupełnie było tak, bo chodziło o wpływ na obsadzanie dyrektorów, a nie
o to, aby „Solidarność” desygnowała dyrektorów.
S .C
.C.. – Dotykamy w tym miejscu trudnej kwestii utopii socjalnej, w którą
wierzyli ludzie „Solidarności”. W samym związku piętnowało ją niewielu. Przykładem może być rzecznik prasowy regionu małopolskiego, zapomniany już dziś, przedwcześnie zmarły Mirosław Dzielski. Łączył on
katolicyzm z wizją liberalnego porządku gospodarczego. Był to jeden
z niewielu solidarnościowych wizjonerów przyszłości. A poszukiwanie konkretnych recept programowych nie było zbyt popularne w „Solidarności”
w całej dekadzie lat osiemdziesiątych.
G.M. – Ja jednak pozostanę przy stanowisku, że „Solidarność” nie chciała
władzy. Ta kwestia przewija się podczas obrad czołówki związku. Liderzy
„S” wiedzą, że absolutnie nie są przygotowani do przejmowania władzy.
Trudno natomiast dziwić się, że blisko dziesięciomilionowy związek uważa
się za drugą czy trzecią siłę w kraju. Inna kwestia, co działoby się ze
związkiem, gdyby nie stan wojenny. Ryszard Bugaj (jeden z czołowych
doradców „S”) powiedział, że związek nie był w stanie spełnić nadziei,
jakie w nim pokładało społeczeństwo. Na przykład po likwidacji strajku
w Wyższej Szkole Pożarniczej w Warszawie mazowiecka „S” miała problemy z mobilizacją ludzi na manifestację przeciwko tej demonstracji siły
władzy. Zgodziłbym się ze stwierdzeniem Bugaja, że stan wojenny zniszczył
„Solidarność”, ale uratował (przynajmniej na kilka lat) jej mit. Gdy się
spojrzyna obrady ostatniej Komisji Krajowej, to twierdzi się dramatyczne szukanie dla siebie jakiegoś miejsca, Co nie dziwi w sytuacji, gdy związek od
kilku miesięcy nie jest praktycznie w stanie zrealizować swych najważniejszych postulatów, a sytuacja w kraju i warunki życia znacznie się pogarszają. Mówiliśmy o marszach głodowych, otóż one miały być zamiast strajków,
miały skanalizować niezadowolenie społeczne. Wbrew propagandzie władzy przywódcy związku starali się gasić strajki, a nie je podsycać.
B.P
owiedzmy wobec tego, co zawdzięczamy „Solidarności”
.P.. – PPowiedzmy
z okresu 1980–1981.
G.M. – Na przykład to, że Polska miała na arenie międzynarodowej swoje pięć minut. I to dwukrotnie, w latach 1980–1981 oraz po
1989 r.
S .C
.C.. – Moim zdaniem przede wszystkim pozostało niezapomniane poczucie jedności, swobody artykułowania poglądów (również w druku),
18
G.M. – Pamięta się dziś o tym, że Kościół był wsparciem dla „Solidarności”, szczególnie po 13 grudnia 1981 r. Zapomina się natomiast o tym,
co zyskał dzięki związkowi. Kościół chwilowo przestał być głównym przeciwnikiem dla władz. Nie stał się co prawda prawdziwym partnerem,
ale poczyniono na jego korzyść wiele ustępstw. Po prostu zamierzono go
wykorzystać do wpływania na związek. Było to możliwe, gdyż cele Kościoła w pewnym przynajmniej zakresie były zbieżne z celami władz: nie
był na przykład zainteresowany podsycaniem nastrojów. Wraz z rozbiciem „Solidarności” przystąpiono ponownie do ofensywy przeciw Kościołowi. Dla mnie jednak największą wartością była ta ogromna mobilizacja społeczna. O takiej mobilizacji społeczeństwa dzisiaj możemy
tylko marzyć. Ludzie odwrócili się od życia publicznego. Oczywiście
w znacznym stopniu tę społeczną aktywność zniszczył stan wojenny. Tym,
co natomiast przetrwało również w dalszej działalności „Solidarności”,
była świadomość, że można coś zdziałać pokojowi metodami.
B.P
olaków była świadomość doraź.P.. – Jednym z powodów dumy PPolaków
nych osiągnięć zdobytych metodami pokojowymi, ale władza dys
dys-ponowała siłą i nie cofała się przed jej użyciem. Pamiętam, że
w pierwszym okresie funkcjonowania ruchu była odczuwalna huś
huś-tawka nastrojów społecznych, bano się własnej odwagi i euforii,
gdy władza ustąpiła.
G.M. – Chwilowo ustąpiła. Poza sierpniem te ustępstwa władzy są bardzo niewielkie. Nie udaje się uzyskać dostępu do radia i telewizji, zrealizować wielu postulatów związanych z praworządnością, wywalczyć wolnych wyborów do rad narodowych. Rzecz, o której nie mówiliśmy, to
radykalizacja związku. W czasie słynnej blokady ronda w Warszawie pojawiła się kwestia, którędy mają jechać manifestanci: czy koło siedziby
KC, czy też raczej dalej od Białego Domu, trasą wyznaczoną przez władze. Nie usłuchano „ekstremistów” – Michnika i Bujaka, którzy namawiali do zmiany trasy. Z kolei w ostatnich tygodniach istnienia legalnej
„Solidarności” powstała koncepcja (autorstwa Kuronia) rządu tymczasowego, żądania wolnych wyborów nie tylko do rad narodowych, ale też
do Sejmu. W niektórych zakładach pracy pojawia się nawet żądanie
usunięcia partii z ich terenu. Jak widać, pada pewna tama. Nie mówiliśmy o tym, ale „Solidarność”, jak stwierdziła Jadwiga Staniszkis, była
taką samoograniczającą się rewolucją. Były tematy tabu, których starano
się nie ruszać, na przykład usiłowano nie drażnić Związku Radzieckiego.
Wypowiedzi antyradzieckich, jak słynne zdanie Andrzeja Rozpłochowskiego o kremlowskich kurantach, było naprawdę bardzo niewiele. Nie
obchodzono rocznicy „cudu nad Wisłą”, żeby nie drażnić sąsiadów. Starano się tez nie ingerować w sprawy PZPR, omijano SB, milicję i wojsko.
19
ROZMOWY BIULETYNU
wreszcie narodowego uniesienia. „Solidarność” była rzeczywistością polityczną, a jednocześnie religijną.
ROZMOWY BIULETYNU
Nie poparto struktur poziomych w PZPR, choć jeden z ich przywódców,
Zbigniew Iwanow, był członkiem „S”. Na nazbyt duże wsparcie nie mogli też liczyć twórcy niezależnych związków zawodowych w Milicji Obywatelskiej. Może był to błąd „Solidarności”. Z drugiej strony aktywność
w tych obszarach być może przyspieszyłaby siłową pacyfikację „Solidarności”.
20 sierpnia 1980 r. Stocznia Gdańska Tadeusz Szczudłowski
z krzyżem przed bramą nr 2 (ze zbiorów T. Szczudłowskiego)
Sławomir Cenckiewicz – historyk, absolwent Uniwersytetu Gdańskiego. Pod kierunkiem prof. Romana
Wapińskiego przygotowuje obecnie rozprawę doktorską o Tadeuszu Katelbachu. Członek Światowej Rady
Porozumiewawczej Badań nad Polonią oraz Towarzystwa Przyjaciół Instytutu Józefa Piłsudskiego za Granicą. Specjalizuje się w dziejach emigracji i Polonii
amerykańskiej oraz światowej myśli geopolitycznej.
Publikował między innymi na łamach „Niepodległości” „Arcanów” i „Orła Białego”.
Grzegorz Majchrzak – pracownik BEP IPN. Współautor tomu Stan Wojenny w dokumentach władz PRL
(1980–1983).
20