PRZYPISY – informacje szczegółowe

PRZYPISY – informacje szczegółowe
Pamiętajmy, że wyraz objaśniany podajemy w formie podstawowej: rzeczowniki i przymiotniki w M. lp rodz. m., czasowniki w bezokoliczniku.
Formułując wyjaśnienie wyrazu lub zwrotu unikamy stosowania myślników, ponieważ znak ten jest zarezerwowany do oddzielania części objaśnianej przypisu od części stanowiącej wyjaśnienie. Zamiennie możemy stosować np. dwukropek lub rozpocząć nowe zdanie. Wyjaśnienia słów i wyrażeń w języku polskim
1. przykłady gwary
Mogą być to wyjaśnienia najprostsze, podające znaczenie zgodne z językiem ogólnym:
kajsi (gw.) ­­­ gdzieś.
jechał tyli świat (gw.) ­­­ jechał z tak daleka.
Można w wyjaśnieniu uwzględnić pełniejsze wyjaśnienie formy, z którą mamy do czynienia w tekście, np.:
kabyśwa (gw.) ­­­ gdzie byśmy; ka: gdzie, ­­śwa to końcówka tzw. liczby podwójnej, dziś nieistniejącej.
caszy (gw.) ­­­ większość gwar polskich cechuje tzw. mazurzenie, tj. wymowa spółgłosek: s, z, c, dz zamiast ogólnopolskich: sz, ż, cz, dż, a więc ,,casy" zamiast ,,czasy". Jednak u ludzi wywodzących się ze wsi, pojawia się, w obawie przed mazurzeniem, skłonność do wymawiania: sz, cz, ż dż, nawet w takich miejscach, gdzie w języku poprawnym występuje: s, c, z, dz (tzw. szadzenie), dlatego dozorca mówi ,,caszy".
2. przykłady wyrazów i zwrotów staropolskich
kwoli (starop.) ­­­ ze względu na, z powodu.
wykną przestawać na male ­­­ przywykają poprzestawać na małym tj. unikać zbytku.
W przypadku staropolszczyzny pewien problem może stanowić ustalenie formy podstawowej wyjaśnianego wyrazu, w czym może pomóc internetowy słownik:
http://www.staropolska.pl/slownik/
Najczęściej jednak trzeba sięgnąć do dobrego wydania książkowego.
Częściej niż w innych przypadkach należy wskazać konkretną formę wyrazu, która pojawia się w tekście i określić ją:
frasunk a. frasunek (starop.; tu forma lm: frasunki) ­­­ zgryzota, smutek, strapienie. ująć (tu forma 3 os. lp. r.m.: ujął) ­­­ chwycić.
żądze (starop. forma D. lp) ­­­ żądzy.
praszczę (starop.; tu forma lm: praszczęta) ­­­ cienki pręt, rózga do bicia; tu: udręczenie, bieda, opały. pohaniec (tu forma W. lp: pohańcze) ­­­ poganin, barbarzyńca.
3. przykłady innych form wymagających wyjaśnienia: form zniekształconych, dawnych, charakterystycznych dla języka utworu lub autora, neologizmów.
w dawnej trwać kolei ­­­ iść utartym szlakiem, od dawna wytyczoną drogą; kolej (daw.): ślad, zostawiona na drodze przez jadący wóz; koleina. żagwić się (neol.) ­­­ czas. utworzony od rzecz. żagiew (płonący kawał drewna; pochodnia), synonim: płonąć.
Uwaga! W tej podgrupie wyrazów objaśnianych spotkamy się z przypadkami, w których nie podajemy formy podstawowej, ponieważ objaśniamy właśnie pewną szczególną formę wyrazu:
rozciągniony ­­­ dziś popr.: rozciągnięty.
pinij ­­­ dziś popr.: pinii. Pinia: rodzaj sosny, występującej w krajach basenu Morza Śródziemnego.
kontrolerowie ­­­ dziś końcówka ­owie w M. lm przysługuje nazwom osób szacownych (profesorowie, senatorowie), w pozostałych zaś wypadkach stosuje się końcówkę ­rzy (dyrektorzy, kontrolerzy).
gryfowie ­­­ dziś popr. forma 1 os. lm: gryfy, mit. ptaki posiadające duże skrzydła, orle dzioby i tułowia lwa były strażnikami złota na pustyniach północnych Indii czy też w Arabii.
Serce roście patrząc (starop.) ­­­ serce rośnie, gdy się patrzy.
Wyjaśnienia wyrazów i zwrotów obcojęzycznych lub mających obcy źródłosłów
W tekstach możemy spotkać się z wyrazami lub zwrotami wziętymi bezpośrednio z obcego języka i wówczas wskazujemy w nawiasie język źródłowy, np. łac. ­ łacina, fr. ­ francuski itp.: circa quartam (łac.) ­­­ około czwartej (godziny).
brodiaga (ros.) ­­­ włóczęga.
Warum hast du denn das getan? (niem.) ­­­ więc dlaczego to zrobiłeś?
esprit d’escalier (fr.) ­­­ odpowiedź przychodząca poniewczasie, spóźniony dowcip.
W nawiasie obok wskazanego w skrócie języka źródłowego mogą pojawić się dodatkowe informacje, np. kiedy mamy do czynienia ze zwrotem przysłowiowym lub gdy znaczenie dosłowne odbiega od powszechnie stosowanego przenośnego:
Sit tibi terra levis (łac. przysł.) ­­­ niech ci ziemia lekką będzie.
in spe (łac. dosł.: w nadziei na) ­­­ w (oczekiwanej) przyszłości. Mówi się np. profesor in spe, a więc w najbliższej przyszłości oczekuje się, że osoba, o której mowa, uzyska tytuł profesorski.
* Informacje dodatkowe, jeśli nie dotyczą bezpośrednio wyjaśnianego wyrazu lub zwrotu, mogą też pojawić się na końcu przypisu, właśnie jako dodatek czy ciekawostka:
safes (z ang. safe) ­­­ opancerzona skrytka na pieniądze i przedmioty wartościowe; dziś: sejf.
* Często spotykamy w tekstach nie słowa obce, ale spolszczone wyrazy obcego pochodzenia. W nieco inny sposób wskazujemy wtedy język źródłowy w nawiasie przy wyjaśnianym wyrazie np. z fr. ­ z francuskiego itp.:
dezabil (z fr.) ­­­ ranny albo nocny strój.
epuzer (z fr.) ­­­ dawniej epuzerem nazywano kandydata do małżeństwa.
prowentowy kałkuł (z ros.) ­­­ kalkulacje, obliczenia dochodu (tj. prowentu).
W ostatnim przykładzie znaczenie jednego ze słów składowych hasła zostało wskazane w dość swobodny sposób, jednak bez formalnego podawania źródłosłowu. Taka luźniejsza forma jest dopuszczalna jako informacja dodatkowa, podawana po wyjaśnieniu głównego zwrotu.
* Jeśli znamy lub sprawdzimy wyraz źródłowy, możemy wskazać go (jako informację dodatkową) obok skrótowej adnotacji dotyczącej języka źródłowego: kuraż (z fr. courage) ­­­ odwaga.
szlachtuz (z niem. Schlachthaus) ­­­ rzeźnia.
szlafmyca (z niem. schlafen: spać oraz mütze: czapka) ­­­ nakrycie głowy zakładane do snu.
Uwaga! Wskazanie źródłowego słowa jest ważne szczególnie w przypadkach, gdy wyraz może mieć w tym samym brzmieniu zgoła inne znaczenie, np.:
tren (z fr. train) ­­­ tabory.
metr (z fr. maître) ­­­ nauczyciel (np. tańca, muzyki).
* Często znaczenie wyrazu źródłowego nie pokrywa się ze znaczeniem wyrazu pochodnego, ale stanowi pewnego rodzaju wskazówkę i możemy podać je po dwukropku (nie używamy myślników!) w nawiasie: bibosz (z łac. bibo bibere: pić) ­­­ ktoś opiły, nadużywający alkoholu; pijanica.
floresy (z łac. flores: kwiaty) ­­­ ozdoby, ornamenty przedstawiające motywy roślinne.
* Czasem wyraz został zapożyczony z jednego języka (włoskiego czy francuskiego), zaś jego rzeczywiste źródło jest np. łacińskie; możemy wskazać obie tego rodzaju informacje etymologiczne:
incognito (wł. dosł.: nieznany; z łac. incognitus) ­­­ z utajeniem swego nazwiska lub godności, nieoficjalnie, nie dając się poznać. * W powyższych przykładach wskazanie języka źródłowego i/lub wyjaśnienie znaczenia wyrazu źródłowego stanowi główną treść przypisu. Niekiedy jednak jest to informacja poboczna i dodatkowa, wprowadzająca jedynie do dalszych, bardziej szczegółowych wyjaśnień, np.:
ab ovo (łac. dosł.: od jajka) ­­­ od początku. Jajko stanowiło pierwszą potrawę na ucztach starożytnych Rzymian.
brewiarz (z łac. breviarium: skrót) ­­­ używana w kościele katolickim księga zawierająca zbiór codziennych modlitw (tzw. liturgię godzin; godzinki).
Jeszcze wyraźniej tę pomocniczą rolę wyjaśnienia źródłosłowu widać na przykładach takich jak poniższe:
krągła Kallipygos (z gr. kallos: piękny, pyge: pośladki) ­­­ jeden z przydomków Afrodyty oraz jedno z kanonicznych przedstawień bogini oglądającej się do tyłu na swoje pośladki; Afrodyta Kallipygos znaczy dosł. Pięknotyła, o pięknych pośladkach.
kondotier (z wł. condottiere: najemnik) ­­­ w ten sposób określano pierwotnie we Włoszech opłacanego żołdem dowódcę wojsk najemnych, z czasem nazwa przeszła na dowódców wojsk najemnych nie tylko we Włoszech, następnie była używana w sensie przenośnym dla określenia człowieka gotowego służyć każdej sprawie, jeśli przynosiła ona zysk osobisty.
optymaci (z łac. optimates, od optimus: najlepszy) ­­­ konserwatywne ugrupowanie polityczne w starożytnym Rzymie powstałe w II w. p.n.e.; w jego skład wchodzili członkowie bogatych rodów senatorskich; tu użycie iron., w znaczeniu: śmietanka towarzyska miasteczka.
* W powyższych przykładach zasadniczą treścią wyjaśnienia jest definicja pewnego terminu zarówno w znaczeniu ogólnym, jak też w szczególnym zastosowaniu do konkretnego tekstu. Niekiedy aby wyjaśnić właśnie szczególne zastosowanie wyjaśnianego terminu, konieczne jest podanie obcego źródłosłowu dwukrotnie, np.:
secesja (łac. secessio: wycofanie się, odstąpienie) ­­­ zerwanie (stosunków), odłączenie się (części ziem od reszty jakiegoś kraju) itp., a także: nazwa odrębnego stylu w sztuce na przełomie XIX i XX wieku; Dulskiej chodzi jednak zapewne o scysję z konduktorem, a więc sprzeczkę, konflikt (z łac. scindere: rozszczepiać).
Sytuacje szczególne ­ przykłady
* Wskazanie źródła wyrazu obcego może się pojawić w tekście objaśnienia (a nie w nawiasie przy wyrazie lub zwrocie wyjaśnianym) ­ gdy dotyczy ono jedynie pośrednio objaśnianego słowa lub wyrażenia, np.:
gwebryjskie świątynie ­­­ świątynie gwebrów; gwebrowie (z pers. ghebr': niewierny) to nazwa nadawana przez mahometan wyznawcom Zoroastra.
* Niekiedy wskazanie obcego pochodzenia wyrazu może służyć innym celom, nie jedynie wskazaniu językowego źródła:
zabezpieczyć ­­­ rusycyzm; pol. znaczenie: zapewnić.
Definicje terminów
Najczęściej spotykaną formą przypisu jest wyjaśnienie terminu. Wyjaśniamy przede wszystkim terminy odwołujące się do mitologii, Biblii i tradycji kultury oraz słowa i zwroty niezrozumiałe np. z powodu wyjścia z użycia desygnatu: wzrok Febowy ­­­ promienie słońca. Febus: w mit. gr. bóg słońca. furia ­­­ w mit. rzym. Furie (noszące w mit. gr. nazwę Erynii) były uosobieniem zemsty, ścigały przestępców (szczególnie morderców, np. Orestesa), dręcząc ich poczuciem winy i doprowadzając do obłędu.
Mojżesza plagi ­­­ chodzi o biblijne plagi (opisane w Księdze Wyjścia), które za sprawą Mojżesza (wspieranego w swym dziele przez Boga) spadły na Egipt, kiedy faraon nie chciał wypuścić ze swego kraju ludu izraelskiego powołanego, by wyruszyć do Ziemi Obiecanej.
noc świętojańska ­­­ daw. noc Kupały, wiosenne pradawne święto obchodzone nocą między 21 a 22 czerwca, potem powiązane z chrześcijańskim patronem świętym Janem (stąd nazwa: świętojańska) i przesunięte na 23 czerwca.
kazienny (...) loch ­­­ loch służący kaźni, czyli wykonaniu kary (najczęściej kary śmierci, połączonej z torturami). karaceńska zbroja ­­­ zbroja z metalowych łusek na podkładzie ze skóry lub grubego materiału; przypominała pancerz robaka zwanego prusakiem lub: karaczanem (karakanem), stąd nazwa.
trzask kijanek ­­­ kijanka: przyrząd drewniany, za pomocą którego kobiety prały bieliznę i ubrania w rzece, uderzając kijanką materiał zanurzony w wodzie; uderzenia te powodowały charakterystyczny dźwięk.
cep ­­­ proste narzędzie służące do młócenia zboża, zbudowane z dwóch połączonych ze sobą rzemieniem lub łańcuchem kijów, z których dłuższy (dzierżak) służył jako uchwyt, a krótszy (bijak) do uderzania w zboże, ułożone na twardym podłożu; dzięki umiejętnemu uderzaniu (bijak powinien spadać płasko, a nie na sztorc) oddzielano ziarno od plew i słomy.
sążeń ­­­ dawna miara długości równa 6 stopom (190 cm); sążeń warszawski liczył ok. 173 cm.
rs ­­­ skrót: rubli srebrnych.
pud ­­­ rosyjska jednostka wagi, ok. 16 kg.
Hasła kontekstowe
Dość często treść przypisu stanowi nie tyle wyjaśnienie konkretnego słowa czy zwrotu, ale szerszego kontekstu wpisanego w utwór za pomocą aluzji itp.:
gotował wraz z innymi piwo, które do dziś dnia pijemy ­­­ mowa o udziale Wokulskiego w powstaniu styczniowym. Warto zwrócić uwagę na fakt, że Bolesław Prus używa w tym miejscu języka ezopowego, czyli nie mówi wprost o powstaniu styczniowym, a jedynie sugeruje czytelnikowi utajone treści. Języka ezopowego używali pisarze, by uniknąć ingerencji cenzury.
Oszukały sie króla tessalskiego córy (...) ­­­ nawiązanie do opowieści z mit. gr. o zemście Medei za krzywdy, które wyrządził jej król tessalski Pelias. Medea przekonała córki króla, że ich ojciec odrodzi się młody, gdy poćwiartują go i ugotują w kotle z cudownymi ziołami. Pelias się nie odrodził, przerażone swą zbrodnią córki udały się na wygnanie.
* Niekiedy kontekst wymaga nie tylko wyjaśnienia, ale i korekty, którą podajemy po wyjaśnieniu np.:
nominalizm ­­­ Żeromski nazywa poglądy społeczne Abramowskiego nominalizmem, chcąc zaznaczyć, że miały one charakter utopijny, że były ,,snem na jawie" (łac. somnium vigilantis); tak określił scholastykę średniowieczną, według świadectwa Kallimacha, pierwszy polski humanista Grzegorz z Sanoka (zm. 1477). W myśl takiej intencji należało jednak poglądy Abramowskiego porównać nie z nominalizmem, lecz raczej z przeciwstawnym mu prądem w scholastyce, z tzw. realizmem średniowiecznym, który przyznawał obiektywne istnienie uniwersaliom (tj. pojęciom ogólnym), mającym stanowić jak gdyby idealne pierwowzory konkretnych przedmiotów. Natomiast nominalizm głosił, że uniwersalia nie posiadają samodzielnego bytu, są tylko nazwami (nomina) konkretnych przedmiotów pojedynczych. Żeromski użył tu terminu ,,nominalizm" dla oznaczenia sposobu myślenia analogicznego przez swą ,,nierealność" właśnie do realizmu średniowiecznego.
Hasła osobowe
Dość często przypis przybiera formę biogramu (lub zawiera biogram) postaci historycznej. Ten rodzaj wyjaśnienia powinien zawierać: nazwisko i, po przecinku, imię, jako informację uzupełniającą w nawiasie przed myślnikiem lata życia, wyjaśnienie kim osoba, o której mowa była, w jaki sposób zasłynęła. Na koniec warto naświetlić kontekst, w jakim postać ta jest przywołana w konkretnym utworze.
Podstawowa forma biogramu jest następująca:
Garibaldi, Józef (1807­­1882) ­­­ rewolucjonista włoski, przywódca walk o niepodległość i zjednoczenie Włoch.
Tamerlan (1336­­1405) ­­­ wielki zdobywca mongolski, podbił Azję Środkową, Persję, Indie; znany z okrucieństwa.
* Niekiedy trzeba rozszyfrować nazwisko postaci, o której mowa i dopiero później można przystąpić do wyjaśnienia:
Wandyk ­­­ Anthonis Van Dyck (1599­­1641), sławny malarz flamandzki; uprawiał głównie dworskie malarstwo portretowe.
Napoljon ­­­ gw. zniekształcone: Napoleon; chodzi o Napoleona Bonaparte (1769­­1821), cesarza Francji w latach 1804­1814, 1815; wybitnego wodza i prawodawcy. Pod jego rozkazami walczyły m. in. polskie legiony Dąbrowskiego, przyczynił się do utworzenia po kilkunastu latach zaborów kadłubowego państwa polskiego, Księstwa Warszawskiego; Napoleon cenił wysoko odwagę i umiejętności żołnierskie, nagradzając je często wysokimi awansami; stąd ludowa legenda Napoleona.
* Poniższy przykład pokazuje, że biogram może stanowić krótkie wprowadzenie do wyjaśnienia konkretnego kontekstu, w jakim postać jest wspomniana w utworze:
Tyrteusz (VII w. p.n.e.) ­­­ poeta gr. Swoimi utworami pobudził męstwo Spartan w czasie wojny, którą prowadzili z Meseńczykami. Przytoczone przez Leona słowa Tyrteusza są urywkiem poematu Tyrteusz (1861) Władysława Ludwika Anczyca (1821­­1913). Prus cytuje widocznie z pamięci, gdyż z odstępstwami od tekstu oryginalnego (np. u Anczyca: ,,O, Sparto, ruń! Zanim ślad twej wielkości...").
* Często biogram nie stanowi głównej treści przypisu, lecz informacje biograficzne są wtrącone przy okazji, stanowiąc dodatek, np.: Dajmonion (gr.) ­­­ według staroż. gr. filozofa Sokratesa (469­­399 p. n. e.) głos wewnętrzny pochodzenia boskiego, powstrzymujący człowieka przed niewłaściwymi czynami.
Banialuki ­­­ gadanie bez sensu, brednie. Wyraz wywodzi się z dzieła Hieronima Morsztyna (1580­­
1623) pt. ,,Historia ucieszna o zacnej królewnie Banialuce”, zawierającego rozwlekłą, niesamowitą, nie wiążącą się logicznie akcję, której bezsensowność stała się przysłowiowa.
Dies irae (łac.: dzień gniewu; wym. dies ire) ­­­ chodzi o dzień Sądu Ostatecznego. Taki tytuł nosiła średniowieczna pieśń religijna, napisana przez włoskiego poetę Tomasza z Celano (1190­­1260). Pieśń zwiastowała nadejście dnia kary. Dzisiaj „Dies irae” wchodzi w skład requiem, utworu wykonywanego z okazji uroczystości pogrzebowych.
z obrazu Bern­­Dżonsa ­­­ popularność znaczną zdobyły z końcem XIX wieku obrazy angielskiego malarza Edwarda Burne­Jonesa (1833­­1898), współtwórcy stylu nawiązującego do włoskiego malarstwa wczesnorenesansowego (stąd nazwa prerafaelici). Znamienne dla jego obrazów były idealizowane postacie kobiece, wiotkie i eteryczne, częste motywy kwiatowe, nastrój melancholijny, kompozycja o cechach dekoracyjnych.
Hasła miejscowe
Warto niekiedy napisać kilka słów wyjaśnienia na temat znanych miejsc wspominanych w utworze, jeśli wzmianki wydają się nieprzypadkowe i mogą nieść ze sobą jakieś znaczenia istotne dla całości. Oto przykładowe hasła miejscowe:
Louvre ­­­ dawny pałac królewski w Paryżu (z XVI­­XVII w.), od roku 1793 muzeum światowej sławy, mieszczące wspaniałe dzieła sztuki i pamiątki historyczne.
Cluny ­­­ właściwie Hotel de Cluny, pałac z XV w., mieszczący cenne zbiory sztuki stosowanej i rzemiosła (XIV­­XVI w.); nazwa od opactwa w Cluny, do którego niegdyś należał.
Niekiedy charakterystyka miejsca może być rozbudowana i zawierać pewne informacje szczegółowe, jak poniższe hasło o Termopilach mające wprowadzić w nastrój ,,Grobu Agamemnona" Słowackiego:
Termopile ­­­ stromy, górski wąwóz, stanowiący przejście z Tesalii do Grecji środkowej, z obu stron zamknięty bramami, u których znajdowały się termy, czyli gorące źródła (stąd pochodzi nazwa, thermos: gorący, pyle: brama); stanowiły ważny punkt strategiczny; w 480 r. p. n. e. król Sparty Leonidas wraz z trzystoma swymi rodakami bronił tego miejsca przed wojskami króla perskiego Kserksesa, walcząc do śmierci ostatniego obrońcy, z przyczyn honorowych, wiedząc, że wojna jest już przegrana. Napis na pomniku Spartan poległych pod Termopilami głosi: ,,Przechodniu, powiedz Sparcie, że leżymy tutaj, posłuszni jej prawom".
Dodatkowe uwagi
*Przyjęliśmy, że za pomocą skrótu zob. odsyłamy do konkretnego wskazanego tekstu (po tym skrócie powinien się znaleźć krótki adres bibliograficzny, niekoniecznie podający numery stron). Natomiast skrót por. zarezerwowaliśmy dla sytuacji, w których dajemy jakiś ogólny temat do rozważenia i porównania, np.:
pospolity (starop.) ­­­ powszechny; por. wyraz pokrewny: rzeczpospolita.
Uwaga! Przyjęliśmy następującą numerację pieśni Kochanowskiego i pieśni (łac. carmina) Horacego:
Ks. 1, Pieśń X ­­­ Początek pieśni jest parafrazą ody Horacego (Carmina II 20) noszącej tytuł ,,Ad Maecenatem” (Do Mecenasa); parafrazę całości stanowi Ks. 2, Pieśń XXIII; zob. też Carmina I 12.
pohaniec ­­­ poganin (zob. Ks. 1, Pieśń VII, w. 9).
*Przypadek z dwiema różnymi możliwymi formami podstawowymi: drugą formę poprzedzamy skrótem a. (albo); np.:
frasunk a. frasunek (starop.) ­­­ zgryzota, smutek, strapienie.
W niektórych wypadkach warto zwrócić uwagę czytelników na archaiczną wymowę wyrazu. Na przykład w "Kordianie" mamy fragment, w którym wyraz o odmiennej od dzisiejszej wymowie rymuje się:
Rzekł do matki: «Oj, kobiéto!
Twego Janka w ciemię bito,
Nic nie wbito ­­­ weź go sobie!...»
W związku z tym opatrzyliśmy ten wyraz przypisem:
kobiéto ­­­ w związku z występującym tu é tzw. pochylonym wym.: kobito.