problematyka zarządzania bezpieczeństwem w organizacjach

Marian Huczek
Akademia Krakowska im. A.F. Modrzewskiego
w Krakowie
Szkoła Wyższa im. B. Jańskiego
w Krakowie
PROBLEMATYKA ZARZĄDZANIA BEZPIECZEŃSTWEM W
ORGANIZACJACH SAMORZĄDU TERYTORIALNEGO I SZKOŁACH
WYŻSZYCH
ISSUES CONNECTED WITH SAFETY MANAGEMENT IN THE
ORGANIZATION OF LOCAL GOVERNMENTS AND UNIVERSITIES
STRESZCZENIE
Zasadnicze znaczenie dla przebiegu procesu zarządzania bezpieczeństwem ma to, że organizatorem i
kierownikiem systemu bezpieczeństwa ma kierownik naczelny organizacji edukacyjnej, a uczestnikami tego
systemu jest cały zespół nauczycielski i administracyjny oraz uczący się studenci
SUMMARY
The article describes the identification of problems safety management in university. Presents structure of
building safety management system for university. The author confirm that important for implementation system
is responsibility of president of university.
SŁOWA KLUCZOWE: Zarządzanie bezpieczeństwem, uczelnia wyższa, Kierownik bezpieczeństwa,
bezpieczeństwo, organizacja.
KEY WORDS: Safety Management, University, Head of safety management, organization, safety
1. BEZPIECZEŃSTWO JAKO WARTOŚĆ NADRZĘDNA DLA CZŁOWIEKA
Poczucie bezpieczeństwa jest jednym z ważniejszych składników więzi społecznej.
W procesie rozwoju lokalnego więź społeczna decyduje o zdolności społeczności lokalnej do
samoprzekształcenia się. Siły działające wewnątrz danej społeczności mogą ją spajać lub
przeciwnie - rozbijać. Jeżeli występuje małe poczucie bezpieczeństwa, powstaje sytuacja, w
której więzi społeczne ulegają osłabieniu i zawężeniu.
W okresie szybkich zmian społecznych najczęściej występuje podważenie poczucia
bezpieczeństwa. Zachodzi to w wyniku poszerzenia sfery niepewności ryzyka i zagrożenia
oraz zwiększenie się nieprzejrzystości struktur i organizacji. W wyniku zachwiania się
porządku społecznego rodzi się kryzys zaufania do członków społeczności lokalnej i do
instytucji publicznych.
Bezpieczeństwo jest wartością należącą do grupy najważniejszych, jeżeli chodzi o
egzystencję każdego człowieka. Wychodząc z hierarchii potrzeb ludzkich, opracowanej przez
A. Maslowa, bezpieczeństwo jest drugą w hierarchii potrzebą ludzką. Podstawowym
zadaniem państwa powinno być stworzenie i doskonalenie systemu bezpieczeństwa tak, aby
potrzeby społeczne zapewnić. P. Tyrała pisze, że „podchodząc w sposób kompleksowy do
96
zagadnień związanych z bezpieczeństwem obywateli należy najpierw określić: co kryje się
pod pojęciem bezpieczeństwo, jaka powinna być organizacja i zarządzanie systemem
bezpieczeństwa"169.
Literatura przedmiotu bezpieczeństwo określa jako wartość wielorodzajową, jako
zjawisko społeczne, polityczne, ekonomiczne, kulturowe, prawne, ekologiczne, militarne i
czynnik jednostkowo egzystencjalny i życiowo indywidualny. Termin bezpieczeństwo
obywateli zastępowany jest czasem określeniem: stany kryzysowe, zarządzanie
bezpieczeństwem, kryzys, zarządzanie kryzysowe.
Trzy elementy łącznie - ludność, terytorium i system władzy - powinny być
przedmiotem szczególnej ochrony państwa, jednocześnie punktem wyjścia przy poszukiwaniu
konceptualnych, przyszłościowych modeli bezpieczeństwa państwa.
2.
BEZPIECZEŃSTWO
TERYTORIALNEGO
W
ORGANIZACJACH
SAMORZĄDU
Bezpieczeństwo powinno być wartością pozaideologiczną. Człowiek niemający
odpowiedniej wiedzy na temat bezpieczeństwa nie może być dzisiaj kompetentnym
menedżerem na odpowiedzialnym stanowisku, gdyż rozległe problemy zarządzania
kryzysowego wymagają znacznej wiedzy.
W szeroko rozumianym bezpieczeństwie państwa można wyróżnić ściśle skolerowane
ze sobą podsystemy:
• bezpieczeństwa politycznego,
• bezpieczeństwa gospodarczego,
• bezpieczeństwa militarnego,
• bezpieczeństwa publicznego,
• bezpieczeństwa socjalnego.
W tak przedstawionym systemie funkcjonuje wiele podmiotów - zaczynając od
organów władzy, organizacji rządowej i samorządowej, kończąc na organizacjach
(instytucjach, przedsiębiorstwach) i obywatelach. Istnieje więc problem właściwego
formułowania celów i zadań, przypisywania ich odpowiednim podmiotom, koordynacji
działań w przestrzeni i czasie.
W ujęciu przyjętym przez naukę prawa administracyjnego wynikające z ustawy,
podstawowe sfery zadań administracji publicznej wypełniane są na rzecz interesu
publicznego. Działania te można podzielić w następujący sposób:
• Zadania z zakresu porządkowo-reglamentacyjnego, które związane są z ochroną
porządku publicznego i zapewnieniem bezpieczeństwa zbiorowego.
• Zadania z zakresu administracji środowiskowej, które obejmują wszelkie uwagi o
charakterze publicznym (oświata, kultura, ochrona zdrowia, pomoc społeczna).
• Zadania z zakresu administracji wykonującej uprawnienia właścicielskie (zarządzanie
majątkiem publicznym).
• Zadania z zakresu zarządzania rozwojem, co obecnie stanowi stosunkowo nowy
obszar działalności władzy publicznej - jednak coraz bardziej istotny - zwłaszcza
170
wobec nowych wyzwań współczesnego świata .
169
J. Szmyd, Bezpieczeństwo jako wartość refleksyjna, aksjologiczna i etyczna, [w:] P. Tyrała, (red.),
Zarządzanie bezpieczeństwem, Kraków 2000, s. 46-52; P. Tyrała, Zarządzanie kryzysowe, Wyd. Adam
Marszałek, Toruń 2003, s. 9.
170
H. Izdebski, M. Kulesza, Administracja publiczna - zagadnienia ogólne, Warszawa 2004, s. 104.
97
Zgodnie z powszechną doktryną prawa administracyjnego organy wykonujące
administrację publiczną można podzielić na naczelne, centralne i terenowe organy
administracji rządowej oraz organy administracji samorządu terytorialnego171.
Literatura naukowa podaje model systemu bezp ieczeństwa ludności na szczeblu
p odstawowym (gminy). Model ten składa się z trzech następ ujących bloków:
• działalność p odstawowa obejmująca: rozp oznawanie, zap obieganie, wykrywanie,
orzekanie, informowanie, ochrona, ratowanie itd.,
• działalność p omocnicza obejmująca: zabezp ieczenie logistyczne, edukacyjne,
kadrowe itd.,
• kierowanie systemem: formułowanie celów, zadań, p rognozowanie, p lanowanie,
organizowanie, p rzewodzenie, kontrolowanie, decydowanie itd.172.
Zgodnie z p odziałem administracyjnym kraju wyróżniamy następ ujące p oziomy
systemu zarządzania kryzysowego: centralny, wojewódzki, p owiatowy, gminny. Trzy
p oziomy zarządzania kryzysowego w kraju obejmujący szczebel centralny, wojewódzki i
p owiatowy sp ełniają p rzede wszystkim funkcje koordynacyjne, niekiedy wykonawcze. W
takiej hierarchii szczebel gminny jest p oziomem wykonawczym173.
Jedną z ważniejszych funkcji wsp ółczesnego samorządu terytorialnego jest
zap ewnienie mieszkańcom p odstawowych realnych warunków obrony p rzed p otencjalnymi
niebezp ieczeństwami sp owodowanymi siłami natury lub działalnością człowieka. Funkcja ta
wyp ływa z ukształtowanych p rzez cywilizację i p rzyjętych za p owszechnie obowiązujące
norm zwyczajowych i p rawnych, a których p odstawowym celem jest umożliwienie
mieszkańcom (p racownikom) ich najważniejszego p rawa naturalnego, tj. p rawa do
sp okojnego życia i do p rzetrwania w sytuacjach kryzysowych.
W celu zap ewnienia sp rawnego działania systemu ochrony ludności oraz stworzenia
organom administracji rządowej i samorządu terytorialnego odp owiedzialnym za
bezp ieczeństwo możliwości koordynowania lub kierowania w sytuacjach kryzysowych,
zachodzi konieczność utworzenia w tych instytucjach odp owiednich komórek zarządzania
kryzysowego. Zadaniem tych komórek jest wsp omaganie działań oraz p rzygotowanie
infrastruktury technicznej oraz realizacja zadań związanych z zarządzaniem kryzysowym
sp oczywających na organach samorządu terytorialnego. Tworzenie takich komórek (centrum
zarządzania kryzysowego) jest sp ójne z organizacją ochrony ludności cywilnej p rzed
skutkami wojen, klęsk żywiołowych i katastrof, gdzie stosowane są sp ecjalne p rogramy
zap obiegania, p rzygotowania, reagowania i odbudowy. Wyznaczają one p odstawowe zasady
zarządzania kryzysowego.
3. ZARZĄDZANIE BEZPIECZEŃSTWEM SZKOŁY WYŻSZEJ
W ostatnim okresie organizacje edukacyjne w różnych krajach świata niejednokrotnie
zagrożone były atakami terrorystów i innych uzbrojonych p rzestęp ców. Tragedie, które zaszły
w wyniku tych ataków, świadczą o tym, że p roblematyka zap ewnienia bezp ieczeństwa
organizacji edukacyjnych do chwili obecnej jeszcze nie została rozwiązana.
Bezp ieczeństwo organizacji edukacyjnych (w tym głównie wyższych uczelni) należy
bezwzględnie rozp atrywać z p ozycji ich działalności sp ołecznej i finansowo-ekonomicznej.
Zarządzanie bezp ieczeństwem organizacji edukacyjnej należy głównie do sfery
strategicznego zarządzania tą organizacją. Bezp ieczeństwo jest jedną z p odstawowych funkcji
rozwoju organizacji edukacyjnej i zabezp ieczającą jej ekonomiczno-finansową stabilizację.
171
J. Boć (red.), Prawo administracyjne, Wrocław 2005, s. 142.
P. Tyrała, Zarządzanie kryzysowe...
173
A. Jakubczak, J. Marczak, Wybrane problemy obrony powszechnej państwa, „Wiedza Obronna" 1995, nr 1.
172
98
Zapewnienie bezpieczeństwa organizacji edukacyjnej to bardzo złożony proces, który
obejmuje praktycznie wszystkie sfery i kierunki działania oraz rozwoju tej organizacji, w tym
głównie:
•
•
•
•
•
•
•
działalność zarządczą,
sferę finansowo-gospodarczą oraz pozostałe elementy wpływające na jej stabilność i
rozwój,
działalność w zakresie zabezpieczenia wysokiego poziomu nauczycielskiego i
personelu pomocniczego,
system psychologicznego i intelektualnego doboru abiturientów,
działalność w zakresie tworzenia i stałego rozwoju naukowo-materialnej oraz
technicznej bazy zabezpieczającej proces naukowo-wychowawczy,
kompleksowy system wewnętrznego bezpieczeństwa,
organizacja wewnętrznego i zewnętrznego oddziaływania przy zabezpieczaniu
bezpieczeństwa organizacji edukacyjnej.
Budowę systemu bezpieczeństwa organizacji edukacyjnej należy zaczynać od
określenia i analizy wszystkich zewnętrznych i wewnętrznych zagrożeń, niebezpieczeństw i
ryzyka. Poniżej przedstawiono zagrożenia bezpieczeństwa organizacji edukacyjnej. Do nich
należą:
1. Zewnętrzne zagrożenia bezpieczeństwa:
•
•
•
•
•
•
•
•
•
zmniejszenie liczby potencjalnych abiturientów w wyniku demograficznej sytuacji w
kraju,
konkurencja (nieuczciwa) w obszarze kształcenia,
wysoki poziom korupcji urzędników instytucji odpowiedzialnych za edukację,
zmiana popytu pracodawców na specjalistów konkretnych specjalności,
stan gospodarki narodowej i poszczególnych ich narzędzi,
obniżenie poziomu życia ludności kraju,
zagrożenia aktami terrorystycznymi i przejawami ekstremalnymi,
zagrożenie ze strony przestępców indywidualnych i zorganizowanych przestępczych
grup,
zagrożenie ze strony psychicznie chorych.
2. Wewnętrzne zagrożenie bezpieczeństwa:
•
•
•
•
•
•
•
•
nieefektywne zarządzanie zakładem edukacyjnym, niski poziom procesu nauczania,
obniżenie poziomu jakościowego zespołu wykładowców,
zmniejszenie ilości studentów z powodu obniżenia poziomu atrakcyjności danej
szkoły wyższej,
istnienie środowiska studenckiego z ukierunkowaniem antyspołecznym i
odchyleniami psychicznymi,
formalne zachowanie się kadry nauczycielskiej w stosunku do studiujących,
brak wśród personelu nauczycielskiego i studiujących wiedzy i środków w zakresie
zapewnienia osobistego bezpieczeństwa,
łapówkarstwo wśród niektórych nauczycieli i personelu pomocniczego,
nieefektywna praca z potencjalnymi i realnymi sponsorami, nieefektywna działalność
reklamowa,
99
brak lub niski poziom ochrony pomieszczeń wykładowych i terytorium organizacji
edukacyjnej.
W celu efektywnego przeciwdziałania tym zagrożeniom należy opracować politykę i
strategię bezpieczeństwa organizacji edukacyjnej. W tym celu powinny zostać określone:
•
•
cele systemu bezpieczeństwa,
podstawowe wewnętrzne i zewnętrzne sfery realnych i potencjalnych
niebezpieczeństw, zagrożenia i ryzyka,
podstawy organizacyjno-prawne budowy kompleksowego systemu bezpieczeństwa i
jego podstawowe zadania,
• kadrowe zabezpieczenie systemu bezpieczeństwa,
• materialno-techniczne i finansowe zabezpieczenie budowy i działalności systemu
bezpieczeństwa,
zasady wewnętrznego i zewnętrznego współdziałania organizacj i edukacyjnej przy
realizacji przedsięwzięć w zakresie zabezpieczenia bezpieczeństwa itp.
Przykładem opracowanego modelu zapewnienia bezpieczeństwa pracownikom i
studentom wyższej uczelni jest model opracowany przez Instytut Menedżmentu
Bezpieczeństwa Uniwersytetu Kijowskiego w oparciu o praktyczne badania naukowe (rys. 1).
100
Rektor
V<
>f
Rada
bezpieczeństwa
Stały i zmienny zespół
pracowników
szkoły wyższej
Zewnętrzne obiekty
zapewnienia bezpieczeństwa
szkoły wyższej
Zespół
dydaktyczny
Organy administracji
państwowej
i samorządowej
Zespół
naukowo-pomocniczy
Organy prawno-porządkowe
Zespół
administracyjny
Rodziny studentów
Studenci
Rys. 1. Model systemu bezpieczeństwa szkoły wyższej
Źródło: P. Prygunow, A. Zacharow, Model zabezpieczenia, ...s. 4.
101
Należy podkreślić, że opracowanie efektywnego systemu kompleksowego zarządzania
bezpieczeństwem organizacji (np. wyższej uczelni) nie jest możliwe w oparciu o zasoby
własne danej organizacji. Dla zbudowania modelu zapewnienia bezpieczeństwa konieczne
jest uwzględnienie wspólnego stanowiska, np. kierownictwa szkoły, odpowiednich instytucji
porządku publicznego i organów samorządowych. Ponadto model ten powinien uwzględniać
koncepcję i strategię rozwoju organizacji edukacyjnej (w zależności od rozwoju danej
organizacji zwiększa się ryzyko i stopień jej zagrożenia).
Przy opracowaniu podstawy koncepcji modelu główną uwagę należy zwrócić na
identyfikację zewnętrznych i wewnętrznych zagrożeń i stopnia ryzyka niebezpieczeństwa. Do
zewnętrznych zagrożeń i niebezpieczeństw należy zaliczyć działalność konkurentów w
środowisku edukacyjnym, niski poziom pewności partnerów i poparcia administracyjnego,
istnienie sytuacji konfliktowych z klientami, przedstawicielami instytucji kontrolnych,
kryminogenność regionu, możliwość pojawienia się osób z dewiacyjnymi zachowaniami,
zachowania chuligańskie i wreszcie poziom zagrożenia terrorystycznych zachowań.
Do wewnętrznych zagrożeń można zaliczyć istnienie wśród personelu i pobierających
naukę w szkole wyższej osób z antyspołecznym zachowaniem, konfliktogennych i z
psychicznymi odchyleniami. Należy podkreślić, że zewnętrzne i wewnętrzne zagrożenia
mogą oddziaływać na siebie.
***
Podsumowując rozważania dotyczące systemu bezpieczeństwa organizacji
edukacyjnej, należy stwierdzić, że system ten to kompleks organizacyjnych, zarządczych,
pedagogicznych, społecznych, prawnych i innych środków i przedsięwzięć ukierunkowanych
na zapewnienie bezpieczeństwa personelu, kierownictwa i studiujących. System
bezpieczeństwa organizacji edukacyjnej stanowi nieodłączną część zabezpieczenia ciągłego
funkcjonowania i rozwoju tej organizacji. Zasadnicze znaczenie dla przebiegu procesu
zarządzania bezpieczeństwem ma to, że organizatorem i kierownikiem systemu
bezpieczeństwa jest kierownik naczelny organizacji edukacyjnej, a uczestnikami tego systemu
cały zespół nauczycielski i administracyjny oraz uczący się studenci.
LITERATURA
1. Boć J. [red.], Prawo administracyjne, Wrocław 2005.
2. Izdebski H., Kulesza M., Administracja publiczna - zagadnienia ogólne, Warszawa 2004.
3. Jakubczak A., Marczak J., Wybrane problemy obrony powszechnej państwa, „Wiedza Obronna" 1995, nr 1.
4. Szmyd J., Bezpieczeństwo jako wartość refleksyjna, aksjologiczna i etyczna, [w:] P. Tyrała (red.),
Zarządzanie bezpieczeństwem, Wyd. Adam Marszałek, Kraków 2000.
5. Tyrała P., Zarządzanie kryzysowe, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2003.
102