Edukacja przez całe życie jako czynnik rozwoju osobowości

Beata Jakimiuk
Edukacja przez całe życie
jako czynnik rozwoju osobowości
zawodowej nauczyciela
Lifelong education as a factor determining
the development of a teacher’s professional personality
The division of human life into the learning period and the professional activity period
becomes nowadays more and more irrelevant. This is connected with constantly changing
character of a human work and with the fact that nobody can be sure if the professional
qualifications they have acquired during their learning period will be sufficient. The labor
market and the technologies undergo changes, therefore it is crucial to learn continuously.
The teachers did not pass over for the changes because throughout the last few years they
have been concerned by the system of professional promotion, from a trainee teacher to
a certified one. Getting promoted is a visible proof of a teacher’s professional development.
Therefore two questions need to be answered: does a teacher still develop after becoming
a certified teacher? Were the teacher encouraged in any way to develop when there was
no system of professional promotion?
The essential issue is to define the nature of professional development, especially of
the professional personality. Professional development is a process when one’s professional
interests and abilities are developed. Only the teacher who is active intellectually and
socially has a chance to adjust themselves to the constantly changing reality and to prepare
the students to act the same. The factor which shapes teacher’s essential competences is
a lifelong education.
Keywords: lifelong learning, permanent education, teacher’s development, teacher’s
professional personality
262
Beata Jakimiuk
Wprowadzenie
Podział życia ludzkiego na okres nauki i okres działalności zawodowej staje się w dzisiejszych czasach nieaktualny. Wiąże się to z przemianami ludzkiej
pracy i z faktem, że nikt nie może być pewny, że kwalifikacje zawodowe uzyskane
w czasie nauki szkolnej wystarczą mu na cały okres życia zawodowego. Zmiany
zachodzące na rynku pracy, rozwój nowych technologii powodują konieczność
ciągłego dokształcania i podwyższania swoich kwalifikacji. Zjawiska te nie ominęły zawodu nauczyciela. W ostatnich latach wprowadzono system awansu zawodowego dla nauczycieli, w którym najniższym stopniem jest nauczyciel stażysta,
a najwyższym nauczyciel dyplomowany. Nauczyciele, którzy chcą awansować
muszą spełnić określone odpowiednimi aktami prawnymi wymagania związane
z pracą dydaktyczną, opiekuńczą i wychowawczą. W istniejącym dzisiaj systemie
nauczyciel jest zobligowany do rozwijania swoich kompetencji, a kolejno uzyskiwane stopnie awansu zawodowego stanowią formalne poświadczenie realizowanego rozwoju zawodowego. Można jednak założyć, że rozwój zawodowy nauczycieli to nie tylko zdobywanie kolejnych stopni awansu zawodowego, ale również
proces rozwijania zawodowych zainteresowań i zdolności oraz kształtowania osobowości, co w efekcie prowadzi do poszerzenia kwalifikacji zawodowych.
Osobowość zawodowa
wyznacznikiem rozwoju zawodowego nauczyciela
Rozwój osoby to proces przemian trwających przez całe życie człowieka,
wyrażających się w jego postępowaniu i przebiegających w różnych warunkach
jego aktywności. Według Czarneckiego rozwój zawodowy to „społecznie pożądany proces przemian ilościowych i jakościowych jednostki, które warunkują
jej aktywny, świadomy i społecznie oczekiwany udział w przekształcaniu siebie
samego oraz swojego środowiska materialnego, społecznego i kulturowego”.
Efektem jest zbliżanie się do doskonałości zawodowej w określonej dziedzinie.
Rozwój zawodowy odbywa się w wyniku interakcji środowiska pracy i aktywności zawodowej człowieka w tym środowisku. Podstawą rozwoju zawodowego
są zdolności, zainteresowania, aspiracje, wyznawane wartości, wizja własnej przyszłości, rozumienie sensu życia oraz silna motywacja działań. Rozwój zawodowy
jest „procesem przemian jakościowych człowieka, związanych z przyjęciem sys
Karta Nauczyciela, Ustawa z dnia 26 stycznia 1982 r. (Dz.U., nr 213, poz. 1650).
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 1 grudnia 2004 r. w sprawie
uzyskiwania stopni awansu zawodowego przez nauczycieli (Dz.U., nr 260, poz. 2593).
W. Furmanek, Podstawy edukacji zawodowej, Rzeszów 2000, s. 271.
K. Czarnecki, Rozwój zawodowy człowieka, Warszawa 1985, s. 28.
Edukacja przez całe życie jako czynnik rozwoju osobowości zawodowej nauczyciela
263
temu wartości dotyczących pracy zawodowej, warunkujących jego udział w procesach pracy zawodowej”. Rozwój zawodowy nauczyciela można rozumieć jako
„uporządkowany, systematyczny proces zmian w obszarach jego postaw osobistych, koncepcji wychowawczo‑dydaktycznych, wiedzy, umiejętności i praktycznego funkcjonowania, zmierzający do optymalizacji jego efektywności zawodowej
i osobistej satysfakcji z pracy”. Szersza definicja dotycząca rozwoju zawodowego
nauczyciela mówi o tym, że
rozwój zawodowy składa się ze wszystkich doświadczeń, związanych z naturalnym uczeniem się oraz tych świadomych i planowanych działań, których zamierzeniem było bezpośrednie lub pośrednie przyniesienie korzyści jednostce,
grupie lub szkole, a poprzez nie podniesienie jakości nauczania w klasie. Jest
to proces, w trakcie którego nauczyciele, sami lub z innymi, dokonują oceny,
uaktualnienia i poszerzenia swojego zaangażowania, a który prowadzi do zmiany moralnych celów nauczania. Dzięki niemu też nabywają oni i krytycznie rozwijają wiedzę i umiejętności i emocjonalną inteligencję, niezbędne dla prawidłowych profesjonalnych przemyśleń, planowania i pracy z dziećmi i młodzieżą
oraz współpracownikami na każdym etapie nauczycielskiego życia.
Rozwój zawodowy powinien być procesem systematycznym i zaplanowanym,
opartym na uczeniu się przez całe życie. Powinien polegać na krytycznym zdobywaniu wiedzy i umiejętności oraz prowadzić do zmiany jakościowej kompetencji
i osobowości. Rozwój zawodowy nauczycieli powinien obejmować działania, które
podnoszą jakość nauczania i kształtują umiejętność funkcjonowania i wypełniania
zadań w zmieniających się warunkach.
Rozwój związany jest ze zmianami w osobowości człowieka. Aby rozwój stał
się możliwy, powinny być spełnione następujące warunki: pewien poziom samoświadomości i samoakceptacji oraz gotowość do wzięcia pełnej odpowiedzialności
za własny rozwój, do zaangażowania się i podjęcia działania. Rozwój powinien
być integralnym aspektem pracy. Praca stwarza człowiekowi możliwości rozwoju,
a dla niektórych osób stanowi podstawowy stymulator rozwoju. Z kolei rozwój
człowieka pozytywnie wpływa na jego funkcjonowanie w procesie pracy. Przejawia się w pełniejszym wykorzystaniu potencjału osobistego, we wzroście poczucia skuteczności i wiary we własne możliwości, w rozwoju kariery zawodowej,
samoświadomości i własnej tożsamości, we wzroście poczucia kontroli nad zdarzeniami związanymi z pracą, w podejmowaniu coraz lepszych decyzji w procesie
pracy, w coraz większej samoakceptacji, zdolności do pracy, we wzroście zdolności
adaptacji, w coraz większej mobilności zawodowej.
W. Furmanek, Podstawy edukacji zawodowej…, s. 272.
M. Grondas, J. Żmijski, Dokumentowanie i planowanie rozwoju nauczyciela. Poradnik, Warszawa 2005, s. 37.
Ch. Day, Rozwój zawodowy nauczyciela. Uczenie się przez całe życie, Gdańsk 2004, s. 21.
J. Wilsz, Teoria pracy. Implikacje dla pedagogiki pracy, Kraków 2009, s. 96–97.
264
Beata Jakimiuk
Kluczowym pojęciem dla opisu rozwoju zawodowego człowieka jest osobowość zawodowa. Jest to zespół wzajemnie współzależnych cech człowieka,
uformowanych w toku kształcenia zawodowego, rozwijających się w czasie pracy zawodowej i zdobywania doświadczenia osobistego, który zapewni aktywny
i odpowiedzialny kontakt z materialnym i społecznym środowiskiem pracy oraz
przyczynia się do dalszych jego twórczych przeobrażeń.
Na osobowość zawodową składają się: wiedza zawodowa (ogólna i specjalistyczna), sprawności zawodowe, takie jak: umiejętności, przyzwyczajenia i nawyki,
zainteresowania i zamiłowania zawodowe, uzdolnienia zawodowe, motywy uczestnictwa w procesach danego zawodu, więź zawodowa i identyfikacja zawodowa.
Do wskaźników określających poziom rozwoju osobowości zawodowej można zaliczyć: dojrzałość zawodową, dokładność, systematyczność, wytrwałość,
zaufanie do siebie, odpowiedzialność, zdyscyplinowanie, cierpliwość, obowiązkowość, poziom uspołecznienia, dumę zawodową, odwagę i rozwagę w działaniu. Są
to jednocześnie wskaźniki kultury pracy człowieka dotyczące tego, w jaki sposób
wykonuje on swoje czynności zawodowe.
Istotnym komponentem kultury pracy nauczyciela jest jego postawa wobec pracy przejawiająca się w zainteresowaniu i zaangażowaniu w pracę, a także
w osobistej odpowiedzialności za sposoby realizacji zadań dydaktycznych, opiekuńczych i wychowawczych oraz ich konsekwencje. Postawa wobec pracy charakteryzuje etykę i prawość nauczyciela, a także warunkuje wykorzystanie wiadomości i umiejętności10. Postawę nauczyciela wobec pracy wyznacza przede wszystkim jego odpowiedzialność w wielu kwestiach. Oznacza odpowiedzialność wobec
uczniów, rodziców, innych nauczycieli, dyrektora, a także całego społeczeństwa.
Nauczyciel jest odpowiedzialny za przebieg, organizację, efekty i ewaluację procesu dydaktycznego i wychowawczego, jakość i wyniki podejmowanych działań.
Odpowiedzialność ta wiąże się z poszanowaniem zasad etycznych.
Kolejnym obszarem charakteryzującym postawę nauczyciela wobec pracy
jest gotowość do stosowania zasad, solidności, do własnego rozwoju, do poddania
się ocenie innych, współdziałania, radzenia sobie w nietypowych sytuacjach wychowawczych11.
Osobowość zawodowa ulega przemianom wraz z narastaniem doświadczenia zawodowego, poszerzaniem kompetencji zawodowych, stopni identyfikacji
z zawodem. Osobowość zawodowa kształtuje się w wyniku rozwoju zawodowego
związanego z przemianami kultury, cywilizacji, rozwojem nauki i techniki, oczekiwaniami rynku pracy. Obecnie najbardziej pożądane cechy osobowości zawodowej wiążą się z osiągniętą pozycją społeczną i zawodową, rodzajem pracy, umiejętnością godzenia różnych ról społecznych.
W. Furmanek, Podstawy edukacji zawodowej…, s. 273–274.
10
11
Por. Z. Wołk, Kultura pracy, etyka i kariera zawodowa, Radom 2009, s. 41–45.
Tamże.
Edukacja przez całe życie jako czynnik rozwoju osobowości zawodowej nauczyciela
265
Osobowość zawodowa nauczyciela jako element jego kompetencji ma decydujący wpływ na proces nauczania i wychowania uczniów. Nauczyciel w pracy
angażuje własną wiedzę, umiejętności, postawę, spełniając wiele ról i oczekiwań
różnych osób – uczniów, rodziców, dyrekcji, innych nauczycieli. Pracuje w ciągłym
stresie, wywołanym koniecznością natychmiastowego reagowania na nieprzewidziane sytuacje pedagogiczne, wychowawcze i metodyczne. Skomplikowana sytuacja w pracy, ciągła kontrola ze strony innych osób powodują konieczność rozwoju
i kształtowania osobowości zawodowej. Osobowość zawodowa formuje się w toku
kształcenia, pracy zawodowej oraz doświadczeń osobistych. Jednak niezbędnym
czynnikiem rozwoju osobowości zawodowej jest własna aktywność nauczyciela.
Ma bezpośredni wpływ na jakość i sposób wykonywania przez nauczycieli powierzonych im zadań. Decyduje też o właściwym funkcjonowaniu w grupie, budowaniu odpowiednich relacji z uczniami, pracownikami szkoły czy rodzicami.
Rozwój osobowości zawodowej związany jest z nieustannym poszerzaniem
wiadomości i umiejętności oraz kształtowaniem osobowości, co jest szczególnie
ważne wobec odpowiedzialności nauczyciela za rozwój wychowanków. Jedynie
taki nauczyciel, który ma aktywną postawę intelektualną i społeczną, który potrafi
adaptować się do zmieniającej się rzeczywistości, ma szansę przygotować uczniów
do radzenia sobie z tempem przemian.
Kompetencje osobowościowe przekładają się na umiejętność skutecznej
realizacji celów w sytuacjach szkolnych podczas kontaktów z innymi ludźmi.
Dzięki nim nauczyciele są w stanie wykorzystywać w pełni własny potencjał, specjalistyczną wiedzę i zawodowe doświadczenie. To właśnie kompetencje osobowościowe nauczycieli decydują ostatecznie o możliwościach skutecznego wykorzystania posiadanych kwalifikacji i przygotowania wychowanków do radzenia
sobie w zmieniającej się rzeczywistości.
Kompetencje zawodowe nauczycieli wobec edukacji przez całe życie
Proces rozwoju zawodowego i określenie cech osobowości zawodowej są
związane z pojęciem kwalifikacji zawodowych. Kwalifikacje odnoszą się do wykształcenia i przygotowania zawodowego. Stanowią układ wiadomości, umiejętności i cech psychofizycznych niezbędnych do wykonywania zestawu zadań zawodowych12. Wiadomości to zbiór informacji i procedur działania niezbędnych
do ukształtowania określonych umiejętności, a umiejętności należy rozumieć
jako zdolność do wykonania czynności prowadzących do zrealizowania zadania
zawodowego. Cechy psychofizyczne to wrodzone lub nabyte sprawności sensoKrajowe standardy kwalifikacji zawodowych. Projektowanie i stosowanie, red. S.M. Kwiatkowski, I. Woźniak, Warszawa 2003, s. 9.
12
266
Beata Jakimiuk
motoryczne, zdolności i własności osobowości człowieka niezbędne do prawidłowego i skutecznego wykonywania zadań zawodowych13.
Kompetencje nauczyciela zależą od wykonywanych zadań zawodowych.
Zadanie zawodowe to logiczny etap pracy w ramach zawodu; układ czynności
zawodowych, powiązanych celem działania, kończący się określonym wytworem,
usługą lub decyzją14. Podstawowe zadania określa Karta Nauczyciela, która mówi,
że zobowiązany jest on realizować zadania związane z „powierzonym mu stanowiskiem oraz podstawowymi funkcjami szkoły: dydaktyczną, wychowawczą i opiekuńczą; wspierać każdego ucznia w jego rozwoju oraz dążyć do pełni własnego
rozwoju osobowego”15. Klasyfikacja zadań zawodowych według funkcji szkoły prowadzi do wyodrębnienia zadań dydaktycznych, wychowawczych i opiekuńczych.
Zadania dydaktyczne można określić poprzez analizę podstaw programowych oraz programów nauczania. Związane są z zaplanowaniem, organizowaniem i realizacją procesu nauczania – uczenia się, tak, aby zapewnić osiągnięcie
celów kształcenia.
Zadania wychowawcze dotyczą zamierzonego i świadomego wpływu na
wychowanka podejmowanego w celu jego wszechstronnego rozwoju i przygotowaniu go do życia według przyjętych w społeczeństwie wartości z uwzględnieniem
zagadnień etycznych. Obejmują też motywowanie uczniów do pracy; tworzenie
relacji interpersonalnych poprzez kształtowanie umiejętności komunikowania
się i współpracę w zespole; zdobywanie umiejętności autoprezentacji i nabywanie pewności siebie przez prezentowanie wyników własnej pracy; kształtowanie
samodzielności, odpowiedzialności i zdyscyplinowania przy wykonywaniu zadań;
chęć stałego doskonalenia zawodowego oraz dążenia do rozwoju i wzbogacania
własnej osobowości.
Zadania opiekuńcze dotyczą dbałości o bezpieczeństwo i higienę pracy. Wśród tych zadań można wyróżnić: zapewnienie poczucia bezpieczeństwa
w czasie lekcji; wyeliminowanie zagrożeń psychicznych i fizycznych.
Przez cały okres swojej pracy zawodowej nauczyciel realizuje również zadania
badawcze, dotyczące działań związanych z diagnozą i analizą procesu nauczania
– uczenia się. Można do nich zaliczyć analizę efektów kształcenia oraz frekwencji,
a także poszukiwanie rozwiązań dydaktycznych, metodycznych, organizacyjnych,
technicznych. Zadania badawcze jako integralny element pracy nauczyciela obejmują między innymi: identyfikację potrzeb i możliwości uczniów – rozpoznanie, zaspokajanie i rozwijanie; określanie mocnych i słabych stron swojej pracy;
ewaluację zrealizowanych treści programowych; zbieranie informacji dotyczących skuteczności metod nauczania i wychowania stosowanych na lekcji; analizę
S.M. Kwiatkowski, Problemy terminologiczne w procedurach standaryzacji kwalifikacji zawodowych, [w:] Kwalifikacje zawodowe na współczesnym rynku pracy, red. S.M. Kwiatkowski, Warszawa 2005, s. 9.
13
14
15
Tamże.
Karta Nauczyciela…
Edukacja przez całe życie jako czynnik rozwoju osobowości zawodowej nauczyciela
267
działań wychowawczych prowadzonych przez nauczycieli, pedagoga, psychologa
oraz dyrekcję szkoły; opracowywanie statystyk dotyczących efektów kształcenia
na tle własnej oraz innych szkół; opracowywanie statystyk dotyczących wyników
sprawdzianów oraz innych ocen otrzymywanych przez uczniów; analiza postępów
w nauce u uczniów oraz frekwencji; zdobywanie wiedzy dydaktycznej, metodycznej oraz z zakresu organizacji pracy przez samodzielne poszukiwania oraz uczestnictwo w szkoleniach, kursach, studiach podyplomowych16.
Aby realizować zadania dydaktyczne, wychowawcze, opiekuńcze i badawcze
nauczyciel musi posiadać określoną wiedzę i umiejętności, przede wszystkim wiadomości z dziedziny pedagogiki i psychologii oraz wiedzę merytoryczną związaną z treściami realizowanymi na lekcji; powinien też znać zagadnienia z zakresu
metodyki nauczania.
Przemiany zachodzące w wielu sferach życia wymagają od nauczyciela podjęcia ciągłego wysiłku związanego z koniecznością uzupełniania i poszerzania
wiedzy i umiejętności, które powinny stać się kapitałem ciągle pomnażanym i odnawianym17. Nauczyciel jest specjalistą w zakresie merytorycznej wiedzy z przedmiotu, którego naucza. Musi być jednak krytyczny wobec swojej dyscypliny, ciągle
zadawać pytania o zasadność podstawowych problemów i ich rozwiązań. Pedagog
to nie tylko ktoś, kto wyuczył się określonej wiedzy, ale też ciągle przekracza tę
wiedzę, kto kroczy drogą ku mądrości i etyce do samodzielnego rozumienia świata, odkrywania drugiego człowieka i do pomagania mu w rozstrzyganiu najważniejszych dylematów moralnych18.
Kwalifikacje zawodowe mogą występować na pięciu poziomach, które w układzie hierarchicznym prezentują stopień złożoności i trudności zadań zawodowych
i związanych z nimi wymagań. Zawód nauczyciela można zaliczyć do piątego
(najwyższego) poziomu kwalifikacji, ponieważ wykonuje on zadania złożone oraz
podejmuje strategiczne decyzje, związane z pełną odpowiedzialnością za pracę
i rozwój innych osób. Kwalifikacje te wymagają umiejętności diagnozowania, analizowania, prognozowania, planowania, wdrażania nowych pomysłów19.
Oprócz kwalifikacji zawodowych obejmujących wiadomości, umiejętności
i cechy psychofizyczne istotne jest nastawienie człowieka do pracy, które kształtuje się w wyniku procesów związanych z funkcjonowaniem potrzeb naszego
organizmu, uzyskiwaniem środków na utrzymanie, relacje człowieka z rodziną,
16
B. Jakimiuk, Kwalifikacje zawodowe nauczycieli przedmiotów informatycznych, [w:] Szkolnictwo i kształcenie zawodowe – wybrane aspekty, red. D. Bis, J. Ryś, Lublin 2010, s. 320–322.
17
U. Jeruszka, Przemiany w sferze pracy we współczesnym świecie w kontekście potrzeby edukacji
permanentnej, [w:] Edukacja i praca. Konteksty – wyzwania – antynomie, red. R. Gerlach, Bydgoszcz
2008, s. 278.
18
Z. Kwieciński, Zmienić kształcenie nauczycieli, [w:] Edukacja nauczycielska w perspektywie
wymagań zmieniającego się świata, red. H. Kwiatkowska, S.M. Kwiatkowski, A. Siemak‑Tylikowska, Warszawa 1998, s. 16–26.
19
Krajowe standardy…, s. 10–11.
268
Beata Jakimiuk
poglądy dotyczące spraw społecznych, uczestnictwo w kulturze i podtrzymywanie tradycji, wyznawane wartości, które wpływają na ocenę zjawisk i stosunek do
otoczenia20. Nastawienie pracownika wynikające z jego doświadczeń, widzenia
świata, wyznawanych wartości, nie pomaga w rozwiązywaniu konkretnych zadań
zawodowych, ale decyduje o tym, czy pracownik podejmuje te zadania i czy chętnie je realizuje. Zależy to również od sensu, który jest nadawany pracy w aspekcie
ludzkiego życia i potrzeb społecznych. Ten cały zespół doświadczeń, przekonań,
przeżyć emocjonalnych, nastawień czy postaw, ocen wartościujących nazywany
jest kwalifikacjami społeczno‑moralnymi. Nie ułatwiają one ani nie utrudniają
wykonywania zadań zawodowych, ale wpływają na stosunek do pracy. Decyduje
o tym świat wewnętrzny uczuć, przeżyć i doświadczeń, który wyznacza stosunek
pracownika do procesów zachodzących w jego otoczeniu21.
Kwalifikacje społeczno‑moralne nauczyciela to nie tylko to, co wie i co potrafi zrobić, ale też to, kim powinien być. Kwalifikacje te są skierowane na drugiego
człowieka, czyli dotyczą przede wszystkim szacunku dla każdej osoby, wyrażanego
między innymi przez sposób wypowiadania krytycznych sądów w takiej formie,
aby nie raniły, a także współdziałanie, umiejętność współżycia z innymi i chęć
postępowania zgodnego z ogólnie przyjętymi zasadami22. Jednym ze składników
tych kompetencji jest odpowiedzialność nauczyciela, czyli gotowość ponoszenia
konsekwencji za swoje czyny, ale też kształtowanie poczucia odpowiedzialności
u wychowanków. Nauczyciel w kolejnych etapach kształcenia powinien umieć
dobrać takie treści, metody i formy, aby w procesie edukacji przez całe życie każdy
człowiek zyskał kwalifikacje społeczno‑moralne. Wartość danego słowa, dotrzymywanie słowa, odpowiedzialność za słowo i za swoje działania są ważnymi zagadnieniami, które stanowią podstawę procesu przygotowania wychowanków do
życia społecznego23.
R. Kwaśnica zalicza do kompetencji praktyczno‑moralnych nauczyciela
kompetencje interpretacyjne, kompetencje moralne i kompetencje komunikacyjne. Kompetencje interpretacyjne to zdolności rozumiejącego odnoszenia się do
rzeczy, ludzi i do siebie samych w aktach samorefleksji. Kompetencje moralne
nie są wiedzą o normach i nakazach moralnych, są natomiast zdolnością do prowadzenia refleksji moralnej. Wyrażają się w pytaniach o prawomocność moralną naszego postępowania, wymagają namysłu nad własnym postępowaniem, ale
jednocześnie nie mogą ograniczać innych ludzi w ich prawach do wewnętrznej
wolności i prawie do wyboru własnej drogi. Kompetencje komunikacyjne oznaczają zdolność do bycia w dialogu z innymi i sobą samym, przy czym nie chodzi
20
21
T. Nowacki, Zawodoznawstwo, Radom 1999, s. 141–145.
Tamże.
S. Kaczor, Kwalifikacje społeczno‑moralne i ich rosnące znaczenie w życiu, [w:] Kwalifikacje
zawodowe…, s. 41–46.
22
23
Tamże, s. 47.
Edukacja przez całe życie jako czynnik rozwoju osobowości zawodowej nauczyciela
269
jedynie o umiejętności przekazywania sobie wiadomości, ale o zdolności empatycznego rozumienia i bezwarunkowej akceptacji danej osoby, zdolność krytyki
jako poszukiwanie ukrytych przesłanek cudzych i własnych poglądów, przekonań
i zachowań oraz postawa, nakazująca przedstawiać własny punkt widzenia jako
ofertę myślową, a nie jako gotową odpowiedź.
Nauczyciel powinien posiadać też kompetencje techniczne, czyli postulacyjne
(normatywne), metodyczne i realizacyjne. Na kompetencje postulacyjne składają
się umiejętność opowiadania się za takimi, czy innymi celami oraz umiejętność
identyfikowania się z nimi. Kompetencje metodyczne to umiejętność działania
według reguł określających optymalny porządek czynności. Kompetencje realizacyjne to umiejętność doboru środków i tworzenia warunków sprzyjających osiąganiu celu. Pozycję nadrzędną mają kompetencje praktyczno‑moralne, ponieważ
wszystkie użyte cele, metody i środki mogą być zastosowane dopiero po akceptacji
praktyczno‑moralnej24.
Istotnym składnikiem kwalifikacji zawodowych nauczyciela jest jego osobowość. Nauczyciel wywiera znaczący wpływ na kształtowanie się osobowości i moralności ucznia, dlatego w pracy wychowawczej i edukacyjnej stawanie się osobą
nie jest wyłącznie czymś prywatnym, ale jest czymś, co należy do przygotowania
zawodowego25. Nauczyciel powinien starać się zdobyć jak najwięcej doświadczeń
i umiejętności, które będą mu przydatne w pracy zawodowej, służąc jednocześnie
rozwijaniu osobowości. Powinien być inspiratorem działań społecznych i kulturalnych podejmowanych przez uczniów, dlatego sam musi interesować się wydarzeniami kulturalnymi, swobodnie poruszać się po świecie współczesnych wydarzeń, mieć jednoznaczną postawę, ale nie hamować kształtowania się własnych
opinii u uczniów.
Jeśli jednym z działań pedagoga wobec wychowanków ma być wdrażanie
do uczestnictwa w kulturze, to sami pedagodzy muszą być otwarci na to, co się
w kulturze dzieje, wiedzieć, jakie nowe kompetencje kulturowe są niezbędne,
jakie pułapki czyhają na naiwnego wychowanka, ale też na niekompetentnego
wychowawcę26.
Nauczyciel powinien też umieć dyscyplinować uczniów, pokazywać im wartość pracy, będąc jednocześnie osobą, do której mają zaufanie i który jest ich doradcą. Edukacja eliminująca wysiłek, nie mająca nic wspólnego z trudem pracy,
zakładająca ograniczanie stresu i napięcia „nie jest funkcjonalna względem zadań
życia, jakie człowiek musi podejmować w skomplikowanym świecie”27. Aby przygotować uczniów do rzetelnego wykonywania swoich obowiązków, nauczyciel powinien być przykładem pracowitości, sumienności i konsekwencji w działaniach.
24
R. Kwaśnica, Wprowadzenie do myślenia o nauczycielu, [w:] Pedagogika, t. II, red. Z. Kwieciński, B. Śliwerski, Warszawa 2003, s. 299–303.
25
26
27
Tamże, s. 296–297.
L. Witkowski, O słowniku nowej generacji dla pedagogiki, [w:] Edukacja nauczycielska…, s. 52.
Edukacja nauczycielska…, s. 8.
270
Beata Jakimiuk
Powinien uświadomić uczniom, że rozwój wrodzonych zdolności, nabywanie
kompetencji wiąże się nie tylko z wysiłkiem, ale i z satysfakcją, a w zmieniającym
się świecie umożliwia radzenie sobie na rynku pracy.
Praca nauczyciela jest ściśle związana z koniecznością nieustannego podwyższania swoich kompetencji, w tym rozwijania osobowości. Rozwój kwalifikacji
zawodowych nauczyciela obejmuje kształcenie pojmowane jako łączenie wiedzy
formalnej i nieformalnej, z wykorzystaniem różnorodnych możliwości, gdzie
wszystko stwarza okazję do uczenia się i rozwijania swoich talentów28. Nabywanie
kompetencji jest procesem progresywnie rozwijającym się, co oznacza dla nauczyciela konieczność edukacji przez całe życie oraz możliwość rozwoju osobistego
i osiągnięcia mistrzostwa w zawodzie.
Edukacja przez całe życie obejmuje ogół wszystkich procesów kształcenia
prowadzonych we wszelkich możliwych zorganizowanych formach i we wszystkich sytuacjach kontaktów międzyludzkich. Obejmuje samokształcenie, dokształcanie, doskonalenie i kształcenie bezinteresowne29. Może być realizowana w uniwersytetach i szkołach wyższych, na różnego rodzaju kursach organizowanych
przez ośrodki kształcenia, przez uczestnictwo w imprezach kulturalnych, konferencjach, odczytach, spotkaniach autorskich, studiowanie literatury. Opiera się na
tworzeniu możliwości uczenia się w każdym wieku, dzięki czemu osoby dorosłe
rozwijają zdolności, wzbogacają wiedzę, udoskonalają kwalifikacje, zmieniają postawy. Odbywa się poprzez kształcenie formalne, nieformalne i incydentalne30.
W zawodzie nauczyciela edukacja ustawiczna obejmuje studia nauczycielskie,
dokształcanie i doskonalenie zawodowe oraz kształcenie incydentalne, będące
rezultatem codziennej aktywności, oddziaływania środowiska, a przede wszystkim mediów31.
Samokształcenie to nie tylko zdobywanie wiedzy, ale samodzielny proces,
w którym odbywa się doskonalenie osobowości. Może być realizowane różnymi metodami, ale decydującą rolę odgrywa korzystanie z różnych źródeł wiedzy
i informacji. Źródłami samokształcenia są: idee i wzory moralne funkcjonujące
w społeczeństwie, literatura i różnego rodzaju opracowania, środki masowego
przekazu, środowisko życia i pracy, kultura, sztuka i inne32. Jest niezbędnym czynnikiem rozwoju osobowości zawodowej nauczyciela, kształtuje jego nastawienie
do pracy i funkcjonowanie w zawodzie. Samokształcenie jest jedną z form kształcenia bezinteresownego, które jest podejmowane z własnej inicjatywy i dla własnej przyjemności. Jest to proces dochodzenia przez nauczyciela do dobrowolnie
założonego stanu wiedzy i umiejętności oraz rozwijania własnych zainteresowań
28
29
30
31
32
J. Delors, Edukacja – jest w niej ukryty skarb, Warszawa 1998, s. 99–105.
Z. Wiatrowski, Podstawy pedagogiki pracy, Bydgoszcz 2000, s. 330–331.
Strategia Rozwoju Kształcenia Ustawicznego do 2010 roku, Warszawa 2003, s. 3.
Tamże.
Z. Wiatrowski, Podstawy pedagogiki pracy…, s. 366–367.
Edukacja przez całe życie jako czynnik rozwoju osobowości zawodowej nauczyciela
271
i zdolności. Może przebiegać również w formie zinstytucjonalizowanej, np. na
uniwersytetach lub kursach, umożliwia poszerzenie wiedzy i umiejętności, ale nie
daje uprawnień zawodowych. Jest jedną z form spędzania czasu wolnego, zapewnia realizację własnych pasji i osobisty rozwój33.
Dokształcanie to proces podwyższania i dopełniania kwalifikacji formalnych, kończący się uzyskaniem odpowiedniego świadectwa, dyplomu lub certyfikatu34. W ramach edukacji przez całe życie nauczyciele mogą zdobyć kwalifikacje
do nauczania innego przedmiotu oraz nabyć kwalifikacje do zajmowania określonych stanowisk w systemie oświaty. Mogą też rozwijać umiejętności językowe
oraz posługiwanie się technologiami informacyjnymi.
Doskonalenie zawodowe nauczycieli obejmuje systematyczne aktualizowanie, poszerzanie i pogłębianie wiadomości i umiejętności związanych z wykonywaniem zadań zawodowych35. Zapewnia stopniowe dochodzenie do mistrzostwa
w zawodzie oraz uzyskiwanie coraz wyższej pozycji społeczno‑zawodowej. Wśród
form doskonalenia nauczycieli można wymienić: szkolenia, kursy, konferencje,
sympozja, zjazdy, rady pedagogiczne.
Konieczność doskonalenia zawodowego wynika z ciągłego rozwoju nauki
i nowych technologii, który prowadzi do zmian w różnych dziedzinach życia.
Nauczyciele podnoszą swoje umiejętności zawodowe w ramach nauczanego
przedmiotu, a także rozwijają pedagogiczne i psychologiczne umiejętności wychowawcze. Doskonalenie zawodowe nauczycieli jest niezbędnym czynnikiem
podniesienia jakości procesu dydaktycznego w zakresie wyboru podręczników
i programów nauczania, realizacji podstaw programowych, indywidualizacji
nauczania, doboru metod pracy, oceniania szkolnego, pomiaru dydaktycznego
i analizy wyników egzaminów zewnętrznych. Umożliwia podejmowanie optymalnych działań dotyczących procesu wychowawczego, w szczególności diagnozy
i terapii pedagogicznej, profilaktyki i prewencji, form pracy z uczniem sprawiającym trudności wychowawcze oraz współpracy z rodzicami.
Badania wykazały, że w Polsce obserwuje się wysoki udział nauczycieli w rozwoju zawodowym. Z deklaracji polskich nauczycieli wynika, że 90,4% badanych
nauczycieli bierze udział w formach doskonalenia zawodowego, co stanowi wynik
powyżej średniej zbadanej w 24 krajach36. Polscy nauczyciele poświęcają średnio
29 dni w roku na rozwój zawodowy i ten wynik sytuuje naszych pedagogów na
5 miejscu wśród badanych 24 krajów. Badania wykazały, że najbardziej aktywni są
na ogół nauczyciele z najwyższymi kwalifikacjami.
Wśród form doskonalenia zawodowego polskich nauczycieli najpopularniejsze są kolejno: uczestnictwo w nieformalnych rozmowach; czytanie literatury
33
34
35
Tamże, s. 364.
Tamże.
Tamże, s. 367.
R. Piwowarski, M. Krawczyk, Raport Talis. Nauczanie – wyniki badań 2008. Polska na tle
międzynarodowym, Warszawa 2009, s. 18.
36
272
Beata Jakimiuk
fachowej; kursy i warsztaty; mentoring, hospitacje, coaching; konferencje, seminaria; udział w sieci współpracy nauczycieli; badania indywidualne i zespołowe; programy podnoszące kwalifikacje; wizyty obserwacyjne w innych szkołach37. Około
44% nauczycieli deklarowało niezaspokojone potrzeby w zakresie doskonalenia
zawodowego. Nauczyciele chcieliby doskonalić się kolejno: w dziedzinie nauczania uczniów ze specjalnymi potrzebami, dyscyplinowania uczniów, poradnictwa
i pomocy psychologicznej, technik komputerowych w nauczaniu, praktyk dydaktycznych, wiedzy i znajomości przedmiotu, kierowania pracą klasy, sposobów oceniania uczniów, treści i standardów pracy, zarządzania i administracji, nauczania
w środowisku wielokulturowym. Badania wykazały też rozmijanie się oczekiwań
nauczycieli z ofertą doskonalenia. Polscy nauczyciele uważają, że główną przeszkodą uczestniczenia w większej liczbie szkoleń jest przekonanie, iż działania
doskonalące są zbyt kosztowne (51% wskazań), następnie niemożność pogodzenia z planem pracy (41%), brak odpowiednich szkoleń (39%), obowiązki rodzinne
(33%), brak wsparcia ze strony pracodawcy (12%)38.
Nauczyciele deklarują, że chcą uczestniczyć w edukacji całożyciowej nie tylko
ze względu na uzyskanie dodatkowych korzyści finansowych, ale również z potrzeby rozwoju i podniesienia jakości własnej pracy. Uzyskując nowe kwalifikacje
i kompetencje stają się jeszcze lepiej przygotowanymi do wykonywania zawodu.
Te czynniki w głównej mierze motywują nauczycieli do ciągłego rozwoju i odpowiedzialnego pojmowania edukacji permanentnej39.
Innym obszarem kształcenia ustawicznego nauczycieli są działania prowadzące do zdobycia kolejnych stopni awansu zawodowego, w tym zdobycie wiedzy
na temat procedur awansu, doskonalenie umiejętności planowania i realizacji rozwoju zawodowego.
Wszelkie działania podjęte w ramach edukacji przez całe życie ułatwią nauczycielom realizację ich własnych aspiracji i osobistego rozwoju, przygotują ich do
radzenia sobie z często pojawiającymi się trudnymi sytuacjami w szkole i umożliwią reagowanie na zmiany wynikające z rozwoju nauki i techniki. W efekcie
nastąpi podwyższenie poziomu kompetencji zawodowych nauczycieli.
Rozwój zawodowy nauczyciela drogą do mistrzostwa w zawodzie
Zdobycie formalnych, poświadczonych dokumentami kwalifikacji jest niezbędnym warunkiem podjęcia pracy w szkole, jest też punktem wyjścia do nabywania kompetencji potrzebnych do wykonywania zawodu nauczyciela. Rozwój zawodowy nauczyciela związany jest z osiągnięciem stabilizacji zawodowej,
identyfikacją z zawodem i dążeniem do mistrzostwa w zawodzie. Jest procesem
37
38
Tamże, s. 19–20.
Tamże, s. 22–26.
A. Kirkiewicz, Kariera zawodowa nauczyciela a edukacja całożyciowa, „Pedagogika Pracy”
2006, nr 49, s. 132–134.
39
Edukacja przez całe życie jako czynnik rozwoju osobowości zawodowej nauczyciela
273
indywidualnym dla każdego człowieka, a jego podstawą są zdolności, zamiłowania, zainteresowania, aspiracje, wyznawane wartości, wizja własnej przyszłości, rozumienie sensu życia oraz silna motywacja działań40. Efektem rozwoju zawodowego są sukcesy społeczno‑zawodowe i ukształtowana osobowość zawodowa41.
Droga rozwoju zawodowego nauczyciela odpowiada linii rozwoju zawodowego odnoszącej się do okresu aktywności zawodowej. Linia rozwoju zawodowego obejmuje przygotowanie zawodowe, adaptację społeczno‑zawodową, identyfikację i stabilizację zawodową, sukces zawodowy i mistrzostwo w zawodzie42.
Czynnikami warunkującymi linię rozwoju zawodowego są zarówno warunki materialne i społeczne związane z wykonywaną pracą, jak i właściwości osobowe
nauczyciela, np. jego zdolności i zainteresowania, wyznawane wartości, postawa,
osobowość zawodowa. Prawidłowy przebieg rozwoju zawodowego nauczyciela
zależy przede wszystkim od jego uczestnictwa w różnych formach edukacji ustawicznej. Dokształcanie, doskonalenie zawodowe, samokształcenie i kształcenie
bezinteresowne stają się czynnikami zdobycia kompetencji zawodowych na najwyższym poziomie i osiągnięcia sukcesu zawodowego.
Rozwój kompetencji zawodowych nauczyciela dokonuje się nie tylko w miejscu pracy, ale również w środowisku pozazawodowym. Rozwój zawodowy nauczyciela zależy od:
– czynników podmiotowych, czyli uwarunkowań wewnętrznych (biologicznych, psychicznych i fizycznych), od temperamentu, płci, zdrowia, wieku,
zainteresowań, uzdolnień, cech charakteru, systemu wartości, doświadczeń;
– czynników przedmiotowych, czyli uwarunkowań zewnętrznych, m.in.
organizacji systemu edukacji;
– czynników relacyjnych zachodzących między warunkami podmiotowymi
i przedmiotowymi, czyli własnej świadomej, celowej i skutecznej aktywności nauczyciela43.
Szczególne znaczenie dla rozwoju zawodowego mają określone, uzasadnione i konsekwentne działania zmierzające do osiągnięcia zamierzonego celu i do
samorealizacji. Tylko aktywna postawa nauczyciela wobec środowiska, w jakim
żyje, może prowadzić do rozwoju swojej osobowości zawodowej. Nauczyciel jest
podmiotem własnego rozwoju zawodowego i pomimo trudnej sytuacji zawodowej
związanej m.in. z malejącym autorytetem zawodu nauczyciela, opracowywaniem
coraz większej ilości niepotrzebnych dokumentów nie mających żadnego wpływu
R. Parzęcki, K. Symela, B. Zawadzki, Orientacja i poradnictwo zawodowe, Radom 1995,
s. 10–11.
40
41
42
K. Czarnecki, Rozwój zawodowy człowieka…, s. 64.
Z. Wiatrowski, Podstawy pedagogiki pracy…, s. 371.
Zob. K. Czarnecki, Teoretyczne podstawy zawodowego rozwoju człowieka, Śląska Biblioteka Cyfrowa, http://www.digitalsilesia.eu/dlibra/doccontent?id=9850, s. 40–41 [data dostępu:
20.05.2011].
43
274
Beata Jakimiuk
na jakość nauczania, przekonaniem opinii publicznej o małej liczbie godzin pracy,
niepewnością zatrudnienia, realizacją różnych pomysłów urzędników – głównie
on sam jest odpowiedzialny za rozwój swoich kompetencji.
Początkiem linii rozwoju zawodowego nauczyciela jest jego przygotowanie
zawodowe. Może być ono rozumiane jako proces kształcenia zawodowego, czyli
układ działań dydaktyczno‑wychowawczych prowadzących do zdobycia zawodu
i dojścia do oczekiwanego poziomu przydatności zawodowej. Przygotowanie zawodowe jest też określane jako wynik procesu kształcenia, czyli układ wiadomości,
umiejętności i motywacji zawodowych charakteryzujących osobowość zawodową
pracownika44. Zarówno przydatność zawodowa, jak i osobowość zawodowa są
efektem rozwoju zawodowego nauczyciela, a ich pełne wymiary uzewnętrzniają
się w trudnych sytuacjach zawodowych.
Przydatność zawodowa to sprawdzony poziom realizacji zadań i obowiązków. Warunkiem przydatności zawodowej jest wymagany układ wiadomości,
umiejętności, cech psychofizycznych, intelektualnych i moralnych oraz doświadczenie w pracy dydaktyczno‑wychowawczej45. Przydatność zawodową określa
relacja między wymaganiami stanowiska pracy, a możliwością ich spełnienia,
M
według wzoru P = —
, gdzie P oznacza przydatność zawodową, M – możliwości
W
spełnienia wymagań zawodowych przez nauczyciela, a W – to wymagania dotyczące realizacji zadań zawodowych46. Wysoka przydatność zawodowa świadczy
o dobrym przygotowaniu zawodowym, niska – odwrotnie. W sytuacji idealnej,
kiedy P=1, a M=W poziom przygotowania zawodowego nauczyciela odpowiada
wymaganiom dotyczącym praktyki edukacyjnej. Niewystarczające przygotowanie zawodowe występuje wtedy, gdy M<W, a P<1; w takiej sytuacji nauczyciel
powinien uzupełnić swoje kwalifikacje. Jeśli M>W, a P>1 oznacza to, że przygotowanie zawodowe nauczyciela znacznie przewyższa wymagania stanowiska pracy. Wtedy znaczna część wiedzy i umiejętności nauczyciela jest nieprzydatna do
pracy w szkole. W sytuacji, kiedy nauczyciel jest absolwentem kierunku, który nie
przygotował go do wykonywania zawodu może wystąpić sytuacja, w której M÷0,
z tego wynika, że P÷0, czyli przydatność zawodowa jest bliska zeru.
Osobowość zawodowa nauczyciela kształtuje się poprzez poszerzanie wiedzy, rozwijanie umiejętności, sprawności, przyzwyczajeń i nawyków, zainteresowań
i zamiłowań zawodowych, zdolności, uzdolnień i talentów zawodowych, postawy
społeczno‑zawodowej, motywów kształcenia się i doskonalenia i doświadczenia
zawodowego. Przejawami osobowości zawodowej są: pomysłowość, pracowitość,
odpowiedzialność, obowiązkowość, systematyczność, pozytywny stosunek do zawodu i dążenie do ciągłego samodoskonalenia. Ukształtowana osobowość zawo44
45
Z. Wiatrowski, Podstawy pedagogiki pracy…, s. 371–372.
Zob. W. Furmanek, Podstawy edukacji zawodowej…, s. 187.
Por. E. Podoska-Filipowicz, Podstawy zawodoznawstwa, orientacji i poradnictwa zawodowego, Bydgoszcz 1996, s. 47–48.
46
Edukacja przez całe życie jako czynnik rozwoju osobowości zawodowej nauczyciela
275
dowa nauczyciela jest najwyższym wymiarem jego rozwoju zawodowego i odnosi
się do nauczycieli będących u szczytu swych możliwości zawodowych. Możemy
mówić o różnym poziomie ukształtowania i funkcjonowania osobowości zawodowej – niskim, średnim, wysokim i bardzo wysokim47. Określenie przydatności
zawodowej nauczyciela może stanowić istotny wskaźnik poziomu rozwoju jego
osobowości zawodowej.
Osobowość zawodowa powinna być traktowana jako postulowany stan, do
którego powinno się dążyć w procesie przygotowania zawodowego, np. w odniesieniu do osiągnięcia pewnych cech niezbędnych do wykonywania zadań zawodowych.
Kolejnym elementem linii rozwoju zawodowego jest adaptacja społeczno‑zawodowa. Jest to proces przystosowania się nauczyciela do środowiska pracy.
Nauczyciel musi włączyć się w system reguł zachowania, norm i wartości występujących w danej szkole. Wiąże się to z nawiązywaniem relacji formalnych
i nieformalnych z pracownikami szkoły, a także relacji z uczniami i ich rodzicami.
Pierwszym etapem adaptacji jest osiągnięcie takiego poziomu wykonywania zadań
zawodowych, który prowadzi do samodzielności i radzenia sobie z podstawowymi
obowiązkami. Drugim etapem jest włączenie nauczyciela w działania społeczne
w środowisku szkolnym. Kolejny etap charakteryzuje się identyfikowaniem się
z zawodem, zadowoleniem z pracy. Adaptacja społeczno‑zawodowa zależy od
warunków pracy w szkole, ale też od gotowości nauczyciela do identyfikowania
się z zawodem i miejscem pracy48.
Następnym elementem linii rozwoju zawodowego jest identyfikacja i stabilizacja zawodowa. Pełna identyfikacja zawodowa występuje, gdy nauczyciel
traktuje swoją pracę i zawód jako podstawę swojego życia – jednak taka postawa
w skrajnym przypadku może się przerodzić w pracoholizm. Identyfikacja prawidłowa to utożsamianie się z zawodem w wymiarze pozwalającym dostrzec inne
wartości i uczestniczyć w życiu rodzinnym i społecznym.
Identyfikacja częściowa występuje wtedy, gdy nauczyciel traktuje sprawy
zawodu i szkoły na równi z innymi obszarami swojego życia osobistego. Dotyczy sytuacji i zachowań świadomie selekcjonowanych, co oznacza, że nauczyciel
z pewnymi właściwościami swojej pracy wiąże się silnie, a z pewnymi nie wiąże
się wcale. Nauczyciel uświadamia sobie pewne konieczności lub dostosowuje się
do większości.
Jeśli nauczyciel traktuje swój zawód jedynie jako źródło utrzymania się, wtedy możemy mówić o braku identyfikacji z zawodem. Stopień identyfikacji nauczyciela z zawodem ma wpływ na jego postawę i wyraża się w zaangażowaniu
emocjonalnym w pracy, uznawaniu celów i zasad wspólnego działania, utożsamianiu interesu własnego z interesem szkoły, odpowiedzialności za prawidłowe funk47
48
Tamże, s. 49.
Por. Z. Wiatrowski, Podstawy pedagogiki pracy…, s. 372–373.
276
Beata Jakimiuk
cjonowanie szkoły. Przy pełnej identyfikacji nauczyciel troszczy się o jakość pracy
i ma poczucie godności zawodowej. Identyfikacja częściowa sprawia, że nauczyciel jest dobrym wykonawcą poleceń, nie przejawia jednak aktywności i inicjatywy.
Brak identyfikacji z zawodem sprawia, że nauczyciel myśli tylko o sobie i unika
trudnych sytuacji. Jest skłonny do zmiany pracy pod warunkiem, że przyniesie mu
ona korzyści materialne.
Identyfikacja z zawodem zależy od czynników obiektywnych i subiektywnych. Należą do nich: przygotowanie zawodowe, możliwości wywiązywania się
z obowiązków, zdolności, funkcja zajmowana w szkole, stworzenie warunków do
osiągania dobrych wyników i zadowolenie z wykonywanej pracy, system wynagradzania zgodny z rzeczywistym zaangażowaniem się, stwarzanie szans rozwoju
i dochodzenie do mistrzostwa. Identyfikacja zawodowa sprzyja stabilizacji zawodowej, która w sensie obiektywnym dotyczy sytuacji uznania nauczyciela przez
przełożonego za odpowiedniego do pracy w swoim zawodzie; w sensie subiektywnym nauczyciel sam uznaje, że wykonywana praca odpowiada jego kwalifikacjom, możliwościom i aspiracjom. Prawidłowa sytuacja jest wtedy, gdy odczucia
przełożonego i nauczyciela pokrywają się49.
W rozwoju zawodowym istotne znaczenie mają aspiracje, warunki awansu
i sukcesy zawodowe. Miarą sukcesu zawodowego nauczycieli są wyniki osiągane
przez uczniów w standaryzowanych testach osiągnięć, konkursach i olimpiadach,
albo liczba absolwentów, którzy podjęli naukę na uczelniach wyższych. Sukcesem jest też przyrost wiedzy i rozwoju umiejętności dziecka w czasie jego pobytu
w szkole. Niedocenianym sukcesem jest zaufanie ucznia do nauczyciela, traktowanie go jak powiernika i życzliwego doradcę. Dlatego różnego rodzaju rankingi,
klasyfikacje i porównania nie zawsze odzwierciedlają rzeczywiste sukcesy zawodowe nauczyciela. Rozwój osobowości zawodowej nauczyciela przekłada się na
często widoczne w krótkim czasie wymierne postępy uczniów. Zdarza się też, że
nauczyciel poprzez swoją postawę i postępowanie wywiera wpływ, którego efekt
może pojawić się po wielu latach.
Każdy nauczyciel chciałby, aby jego praca i zaangażowanie były docenione
przez otoczenie. Awans i sukces zawodowy powinny być uwarunkowane efektami
pracy i dochodzeniem do mistrzostwa w zawodzie. Nauczyciel, który jest mistrzem ma nie tylko najwyższe kompetencje, ale nieustannie doskonali zawodowe
wiadomości i umiejętności, chce i potrafi rozwiązywać problemy zawodowe, radzi
sobie w trudnych sytuacjach szkolnych, jest zaangażowany w działania szkoły. Jest
wzorem postępowania dla koleżanek i kolegów chcących odnieść sukcesy zawodowe. Rozwój zawodowy, jako droga do mistrzostwa, to ciągłe stawianie sobie
wysokich wymagań, wytrwałość poszukiwań, a także świadczenie własną postawą
i działaniami, że droga ta trwa przez całe życie zawodowe.
49
Tamże, s. 374–375.
Edukacja przez całe życie jako czynnik rozwoju osobowości zawodowej nauczyciela
277
Awans zawodowy nauczyciela a rozwój jego osobowości zawodowej
W zawodzie nauczyciela sukcesem jest osiągnięcie wyższego stopnia w systemie awansu zawodowego. Zdobycie najwyższego stopnia nauczyciela dyplomowanego powinno prowadzić do osiągnięcia mistrzostwa w zawodzie, jednak
analiza wymagań dotyczących kolejnych stopni awansu zawodowego świadczy
o tym, że nie jest to warunek wystarczający.
W polskim systemie awansu zawodowego nauczyciela występują następujące po sobie stopnie: nauczyciel stażysta, nauczyciel kontraktowy, nauczyciel
mianowany i nauczyciel dyplomowany. Po osiągnięciu stopnia nauczyciela dyplomowanego nauczyciel może otrzymać tytuł honorowego profesora oświaty, pod
warunkiem przynajmniej 20-letniego okresu zatrudnienia w zawodzie nauczyciela i 10-letniego okresu pracy jako nauczyciel dyplomowany oraz posiadania
znaczącego i uznanego dorobku zawodowego. Tytuł ten nadawany jest na wniosek Kapituły do Spraw Profesorów Oświaty, przez ministra właściwego do spraw
oświaty i wychowania50.
Rozpoczynając pracę w szkole nauczyciel nie posiada jeszcze żadnego stopnia awansu. Od pierwszego dnia pracy zostaje nauczycielem stażystą. Staż trwa
9 miesięcy, po upływie których dyrektor szkoły nadaje nauczycielowi stopień nauczyciela kontraktowego. W okresie stażu nauczyciel stażysta powinien: poznać
organizację, zadania i zasady funkcjonowania szkoły, w tym sposób prowadzenia obowiązującej w szkole dokumentacji, przepisy dotyczące zapewnienia bezpiecznych i higienicznych warunków nauki i pracy; uczestniczyć jako obserwator w zajęciach prowadzonych przez opiekuna stażu lub innych nauczycieli
w wymiarze co najmniej dwóch zajęć w miesiącu i omawiać z prowadzącym
obserwowane zajęcia; prowadzić zajęcia z uczniami w obecności opiekuna stażu
lub dyrektora szkoły w wymiarze co najmniej jednego zajęcia w miesiącu oraz
omawiać je z osobą, w obecności której zajęcia zostały przeprowadzone; uczestniczyć w wewnątrzszkolnych formach doskonalenia zawodowego nauczycieli;
nawiązywać współpracę ze środowiskiem uczniów i poznać ich problemy.
Nauczyciel kontraktowy może rozpocząć staż na stopień nauczyciela mianowanego po przepracowaniu w szkole co najmniej 2 lat. Ten rodzaj stażu trwa
2 lata i 9 miesięcy. Nauczyciel kontraktowy powinien uczestniczyć w pracach
organów szkoły związanych z realizacją zadań dydaktycznych, wychowawczych,
opiekuńczych lub innych wynikających ze statutu szkoły oraz potrzeb szkoły
i środowiska lokalnego; pogłębiać wiedzę i umiejętności zawodowe, samodzielnie
lub przez udział w różnych formach kształcenia ustawicznego; poznawać przepisy
dotyczące systemu oświaty.
Wymagania stawiane nauczycielowi kontraktowemu ubiegającemu się o uzyskanie stopnia nauczyciela mianowanego obejmują: umiejętność organizacji
50
Karta Nauczyciela…
278
Beata Jakimiuk
i doskonalenia warsztatu pracy, dokonywania ewaluacji własnych działań, umiejętność samodzielnego opracowania indywidualnych planów pracy z uczniem;
umiejętność uwzględniania w pracy potrzeb rozwojowych uczniów, problematyki
środowiska lokalnego oraz współczesnych problemów społecznych i cywilizacyjnych; umiejętność wykorzystywania w pracy technologii informacyjnej i komunikacyjnej; umiejętność zastosowania wiedzy z zakresu psychologii, pedagogiki
i dydaktyki w rozwiązywaniu problemów związanych z zakresem realizowanych
przez nauczyciela zadań; umiejętność posługiwania się przepisami dotyczącymi
systemu oświaty i pomocy społecznej lub postępowania w sprawach nieletnich51.
Po otrzymaniu stopnia nauczyciela mianowanego i przepracowaniu w szkole
przynajmniej roku od dnia nadania poprzedniego stopnia awansu nauczyciel może
rozpocząć staż na stopień nauczyciela dyplomowanego. Staż ten trwa podobnie,
jak przy poprzednim stopniu awansu 2 lata i 9 miesięcy. W tym czasie nauczyciel
dyplomowany powinien podejmować działania mające na celu doskonalenie warsztatu i metod pracy, w tym doskonalenie umiejętności stosowania technologii informacyjnej i komunikacyjnej; realizowanie zadań służących podniesieniu jakości
pracy szkoły; pogłębianie wiedzy i umiejętności służących własnemu rozwojowi
oraz podniesieniu jakości pracy szkoły, samodzielnie lub przez udział w różnych
formach kształcenia ustawicznego.
Nauczyciel ubiegający się o stopień nauczyciela dyplomowanego powinien
osiągnąć pozytywne efekty w pracy dydaktycznej, wychowawczej lub opiekuńczej
na skutek wdrożenia działań mających na celu doskonalenie pracy własnej i podniesienie jakości pracy szkoły; wykorzystywać w pracy technologię informacyjną
i komunikacyjną; dzielić się wiedzą i doświadczeniem z innymi nauczycielami
przez prowadzenie otwartych zajęć; opracowywać i wdrażać program działań
edukacyjnych, wychowawczych, opiekuńczych związanych z oświatą, pomocą
społeczną lub postępowaniem w sprawach nieletnich; wykonywać zadania doradcy metodycznego, egzaminatora okręgowej komisji egzaminacyjnej; eksperta
komisji dla nauczycieli ubiegających się o awans zawodowy lub rzeczoznawcy do
spraw programów nauczania, programów wychowania przedszkolnego, podręczników lub środków dydaktycznych. Nauczyciel powinien też uzyskać umiejętność
posługiwania się językiem obcym na poziomie zaawansowanym, a w przypadku
nauczycieli języków obcych posługiwania się drugim językiem obcym na poziomie
zaawansowanym lub uzyskać inne znaczące osiągnięcia w pracy zawodowej52.
Po zakończeniu stażu na każdy stopień awansu zawodowego nauczyciel powinien przygotować i przedstawić dokumentację potwierdzającą jego kwalifikacje
i wykonywanie odpowiednich działań w okresie odbywania stażu. Wśród tych
dokumentów powinny znaleźć się: plan rozwoju zawodowego i sprawozdanie
z jego realizacji, dokumenty potwierdzające posiadane kwalifikacje zawodowe,
51
52
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu…
Tamże.
Edukacja przez całe życie jako czynnik rozwoju osobowości zawodowej nauczyciela
279
różnego rodzaju zaświadczenia, konspekty, sprawozdania, opracowania, dokumenty w postaci opisu i analizy podejmowanych działań.
Osiągnięcie wyższego stopnia awansu zawodowego nauczyciela wiąże się
z coraz większymi wymaganiami. Jednak rozwoju zawodowego nie można utożsamiać wyłącznie ze zdobywaniem kolejnych stopni awansu. Oznaczałoby to, że
po uzyskaniu stopnia nauczyciela dyplomowanego, czyli po około 10 latach pracy
nastąpiłaby stagnacja, a przecież po tym okresie nauczyciel pracuje w zawodzie
jeszcze przynajmniej przez 20 lat. Należy przyjąć, że zdobycie stopnia nauczyciela
mianowanego lub dyplomowanego można potraktować jako jedną z wielu możliwości rozwijania osobowości zawodowej.
Rozwój zawodowy nauczyciela nie odbywa się automatycznie, nie ma też
określonych ram czasowych. Poziom kompetencji, jaki osiąga nauczyciel zależy
od wymagań stawianych mu przez szkołę, od indywidualnych doświadczeń i od
własnej aktywności. W czasach edukacji przez całe życie wszelkie działania dotyczące rozwoju osobowości zawodowej zależą przede wszystkim od nauczyciela.
Może się zdarzyć, że własna koncepcja rozwoju zawodowego nauczyciela jest
rozbieżna z systemem awansu zawodowego. Wtedy stanie on przed dylematem:
zrezygnować z awansu w imię własnego kierunku rozwoju, czy podporządkować
się wymogom formalnym, zmieniając cele i kierunki rozwoju. Są też nauczyciele, których stopnie awansu zawodowego z różnych powodów nie interesują. Do
argumentów przemawiających za systemem awansu zawodowego można zaliczyć
fakt, że system ten aktywizuje środowisko nauczycieli, a także tworzy możliwość
realnego rozwoju zawodowego. Wśród argumentów przeciw można wskazać, że
system awansu zawodowego nie odwołuje się wprost do żadnej spójnej koncepcji
rozwoju zawodowego53. Wymagania związane z procedurą awansu zawodowego mogą prowadzić do pozorowanych działań, wykonywanych tylko po to, aby
zaspokoić oczekiwania komisji nadającej stopień awansu.
Dokumentacja, którą przedstawia nauczyciel często zawiera nadmierną ilość
zaświadczeń i opracowań; przy czym dokumenty te nie zawsze świadczą o rzeczywistym rozwoju zawodowym. Zdarza się, że nauczyciele awans zawodowy określają jako fikcję54, czyli, ich zdaniem, system awansu nie prowadzi do nabywania
wysokich kompetencji zawodowych. Dlatego można przypuszczać, że nie zawsze
kwalifikacje formalne, określone rangą dyplomów i świadectw są tym samym, co
kwalifikacje rzeczywiste, przejawiające się w konkretnym działaniu. Stąd szczególnie ważne jest kształcenie ustawiczne nauczycieli, zwłaszcza w przypadku tych,
którzy osiągnęli fazę stagnacji w zawodzie.
Rozwój zawodowy jest koniecznym warunkiem dobrej organizacji i realizacji
działań dydaktycznych i wychowawczych. Rozwój osobowości zawodowej ozna53
Por. M. Grondas, J. Żmijski, Dokumentowanie…, s. 45.
Komentarze nauczycieli na forum internetowym dotyczącym awansu zawodowego, http://
www.profesor.pl/publikacja,9669,Artykuly,Blaski-i-cienie-awansu-zawodowego-nauczycieli [data
dostępu: 21.05.2011].
54
280
Beata Jakimiuk
cza pozytywne zmiany poziomu kompetencji nauczyciela w postaci konkretnych
osiągnięć edukacyjnych. Chodzi o pozytywne i korzystne dla rozwoju uczniów
oraz obserwowalne zmiany jakościowe postępowania nauczyciela, a także o rozwój jego osobowości. Warto mieć świadomość, że rozwój zawodowy nauczyciela
odbywa się poprzez jego aktywne uczestnictwo w edukacji przez całe życie.
Podsumowanie
W zawodzie nauczycielskim występuje bardzo wysoki stopień zróżnicowania
ze względu na nauczany przedmiot, typ szkoły, etap edukacyjny. Niezależnie od
kryteriów różnicujących wszyscy nauczyciele, wobec wyzwań współczesnych czasów, są zmuszani do nieustannego podnoszenia swoich kompetencji. Stąd ta grupa
zawodowa bardzo licznie bierze udział w różnych formach doskonalenia, konferencjach, kursach, warsztatach, studiach podyplomowych, czyli uczy się przez całe
życie. Jest to warunek niezbędny rozwoju osobowości zawodowej, który prowadzi
do profesjonalnych działań edukacyjnych. W zawodzie nauczyciela nie można
mówić o pełnych kompetencjach zawodowych, ponieważ wobec zmieniającego się świata jego kwalifikacje przeważnie wymagają uzupełnienia. Nauczyciel,
mimo pozorów stałości i stabilności, działa w niepowtarzalnych sytuacjach edukacyjnych, w których posiadane kompetencje mogą okazać się niewystarczające.
Nauczyciel nie może poddać się rutynie, musi być ciągle otwarty na nowe
zdarzenia i wykraczanie poza to, kim jest i co umie. Praca nauczyciela oznacza
nie tylko przekazywanie wiedzy, ale przede wszystkim oddziaływanie na ucznia
poprzez swoją osobowość, która wymaga nieustannego rozwoju i jest częścią jego
kompetencji. Dlatego nauczyciel musi zdawać sobie sprawę z tego, jak ważne
w jego życiu zawodowym i osobistym jest uczestnictwo w edukacji przez całe
życie. Zmieniające się środowisko szkoły i otoczenie sprawia, że nauczyciele coraz
wyraźniej dostrzegają, że ich kwalifikacje uzyskane na studiach stanowią dopiero
początek drogi prowadzącej do poprawy jakości działań dydaktyczno‑wychowawczych i rozwoju osobowości zawodowej.