dr hab. Konrad Osajda Właściwość (natura) stosunku prawnego

dr hab. Konrad Osajda
Właściwość (natura) stosunku prawnego jako ograniczenie zasady swobody umów
Streszczenie:
Tezą wystąpienia będzie próba wykazania, że, wbrew brzmieniu art. 3531 k.c., zasadę swobody umów
ograniczają tylko dwa, a nie trzy, kryteria, tzn. prawo i zasady współżycia społecznego.
Choć o trzecim ze wskazanych w powołanym przepisie kryterium – właściwości (naturze) stosunku
prawnego powiedziano już w literaturze wiele, to wydaje się, że ograniczeniem swobody umów
obligacyjnych nie jest. Większe wątpliwości można mieć w odniesieniu do umów tworzących nowe
podmioty prawne (zwłaszcza statutu spółki akcyjnej i spółdzielni jako najbardziej skomplikowanych
osób prawnych) oraz umów nienazwanych, silnie zakorzenionych w obrocie, co do których można
rozważać wykrystalizowanie się ich natury mimo braku regulacji normatywnej. Uznanie jednak, że w
odniesieniu do tej ostatniej wskazanej grupy właściwość (natura) stosunku prawnego delimituje
swobodę stron takiej umowy de facto oznaczałoby zaakceptowanie znacznie dalej idącej i
kontrowersyjnej tezy o tym, że zwyczaj (prawo zwyczajowe) jest źródłem powszechnie
obowiązującego prawa w Polsce (właśnie bowiem w utrwalonym zwyczaju należałoby poszukiwać
treści właściwości (natury) stosunku prawnego w tym przypadku).
Natomiast na rzecz bronionej w wystąpieniu tezy można przedstawić dwa kluczowe argumenty.
Po pierwsze, art. 3531 k.c. należy widzieć w ścisłym związku z sankcjonującym względem niego art. 58
k.c. – a w art. 58 k.c. nie ma właściwości (natury) stosunku prawnego jako kryterium uznania
czynności prawnej za bezwzględnie nieważną.
Po drugie, dotychczasowe badania referenta skłaniają go do wniosku, że wszystkie przypadki, które w
literaturze przedmiotu czasami zdarza się uznawać za sprzeczne z właściwością (naturą) stosunku
prawnego w istocie dadzą się zakwalifikować albo jako przypadek sprzeczności z prawem albo jako
przypadek sprzeczności z zasadami współżycia społecznego (w wystąpieniu zostaną wskazane
przykłady dowodzące trafności tej tezy). Zatem tak długo jak nie da się zidentyfikować samodzielnej
treści normatywnej i znaczenia w praktyce, jakie miałyby się kryć w klauzuli właściwości (natury)
stosunku prawnego jako ograniczenia zasady swobody umów, w myśl art. 3531 k.c., wydaje się, że
klauzula ta została przez ustawodawcę użyta wyłącznie w funkcji opisowej (porządkującej), a nie
normatywnej. Nie oznacza to oczywiście, że nie można mówić o właściwości (naturze)
poszczególnych rodzajów stosunków obligacyjnych – oczywiście że można, tyle tylko, iż ta właściwość
(natura) wynika z obowiązującego prawa. Zatem, konsekwentnie, wraz ze zmianą regulacji prawnej
dotyczącej danego stosunku prawnego, jego właściwość (natura) może ulec zmianie (zob. np.
dyskusję wobec dopuszczalności wypowiadania umowy najmu na czas oznaczony, co uważano nawet
w doktrynie za sprzeczne właśnie z właściwością (naturą) tej umowy do czasu aż ustawodawca
wprowadził art. 673 § 3 k.c. i wprost t dopuścił).
Podsumowując, można wskazać trzy znaczenia, w jakich można posługiwać się pojęciem właściwości
(natury) stosunku prawnego: ontologiczne, normatywne i opisowe, przy czym, jak się wydaje, wbrew
dominującemu stanowisku doktryny, w art. 3531 k.c. ustawodawca posłużył się tym pojęciem
ostatnim ze wskazanych znaczeń.