1 vol. 59, no 1, 2015: READING ELIAS Marta Bucholc, Balansując

„KULTURA I SPOŁECZEŃSTWO”, tom 59, nr 1, 2015: CZYTAJĄC ELIASA
vol. 59, no 1, 2015: READING ELIAS
Marta Bucholc, Balansując na marginesach. O strategii intelektualnej Norberta Eliasa
Balancing on the Margins: On the Intellectual Strategy of Norbert Elias
Łukasz M. Dominiak, O socjologii twórczości naukowej na marginesie biografii Norberta Eliasa
On a Sociology of Academic Creativity on the Margins of Norbert Elias’s Biography
Dominika Michalak, Przygodny czas Eliasa
Time and Contingency According to Elias
*
Barbara Jabłońska, Norbert Elias o muzyce i społeczeństwie - możliwości aplikacyjne społecznomuzycznych figuracji
Norbert Elias on Music and Society: The Possibility of Applying a Socio--Musical
Figuration
Borys Cymbrowski, Walka klas w społeczeństwie dworskim
Class Struggle in Court Society
Arkadiusz Peisert, Naród jako forma ucywilizowania. Przyczynek do figuracji narodu polskiego
The Nation as a Civilizing Form: Contribution to the Figuration of the Polish Nation
Joanna Zalewska, Rewolucja konsumpcyjna i kształtowanie się podmiotu emocjonalnego w
perspektywie Norberta Eliasa
The Consumer Revolution and Formation of the Emotional Subject from the Perspective of
Norbert Elias’s Concept
Katarzyna Suwada, Doświadczenie ojcostwa a znaturalizowany porządek płciowy w Eliasowskiej
perspektywie
The Experience of Fatherhood and ‘Naturalized’ Gender Order in the Elias Perspective
Radosław Kossakowski, Chuligaństwo czy figuracja w procesie cywilizowania? Recepcja szkoły
Leicester a świat polskich kibiców piłkarskich
Hooliganism or Figuration in the Civilizing Process? Reception of the Leicester School
and the World of Polish Football Fans
*
Maja Sawicka, Pojęcie kultury emocjonalnej jako narzędzie analizy socjologicznej
The Concept of Emotional Culture as a Tool of Sociological Analysis
RECENZJE, POLEMIKI
Books Review and Discussions
Janusz Mucha, Marta Bucholc i socjologia Eliasa w Polsce (rec.: Marta Bucholc, Samotność
długodystansowca. Na obrzeżach socjologii Norberta Eliasa, Warszawa 2013)
1
Elżbieta Tarkowska, Socjologia i muzyka (rec.: Barbara Jabłońska, Socjologia muzyki, Warszawa
2014
Daniel Kontowski, Temat pozornie prosty (rec.: Katarzyna Suwada, Miłość erotyczna w procesie
cywilizacji. Próba interpretacji koncepcji Norberta Eliasa, Kraków 2013)
Odpowiedź na recenzję Daniela Kontowskiego „Temat pozornie prosty” (Katarzyna Suwada)
*
Noty bibliograficzne
Streszczenia
Marta Bucholc
Tekst stanowi próbę interpretacji biografii Norberta Eliasa, jego wypowiedzi autobiograficznych
oraz niektórych aspektów jego twórczości w świetle teorii pozycjonowania Patricka Baerta.
Wychodząc od krytycznej analizy opowieści o życiu, karierze i pracy naukowej Eliasa, poprzez
rekonstrukcję typowych właściwości jego stylu pisarskiego i warsztatu naukowego, autorka na
przykładzie Eliasa opisuje strategię intelektualną, którą określa jako „balansowanie na marginesach.
Uważa ją za pełnoprawną strategię utrzymywania się w polu naukowym, przy pewnych warunkach
wyjściowych bardziej wydajną i mniej ryzykowną niż strategie zmierzające do zajęcia w polu
naukowym miejsca centralnego.
Summary
This text is an interpretation of Norbert Elias’s biography, his autobiographical writings, and certain
aspects of his work in light of Patrick Baert’s positioning theory. Beginning from a critical analysis
of the story of Elias’s life, career, and scholarship, through a reconstruction of the typical properties
of his writing style and academic abilities, the author uses Elias to describe an intellectual strategy
which she calls ‘balancing on the margins’. She considers it a legitimate strategy for maintaining
oneself in the academic field—under certain conditions more productive and less risky than a
strategy aimed at occupying a central position in the academic field.
Key words/słowa kluczowe
Norbert Elias; biography / biografia; positioning theory / teoria pozycjonowania; history of science /
historia nauki; sociology of science / socjologia nauki
Łukasz M. Dominiak
Tekst zawiera wstępne rozważania na temat biografii naukowej Norberta Eliasa podjęte z
2
perspektywy teorii rytuałów interakcyjnych. Naszkicowane zostają warunki czasoprzestrzenne,
które sprzyjały kumulowaniu przez Eliasa energii emocjonalnej zawartej w jego pracach, co w
dużej mierze przesądziło o jego znacznej popularności zarówno w drugiej połowie XX wieku, jak i
obecnie.
Summary
This text contains initial reflections on the subject of the academic biography of Norbert Elias from
the perspective of the theory of ritual interactions. The author outlines the spatial-temporal
conditions that produced the emotional energy in Elias’s works and to a large degree determined his
great popularity in the second half of the 20th century and now.
Key words/słowa kluczowe
Norbert Elias; history of sociology in the 20th century / historia socjologii w XX wieku; sociology
of scientific creativity / socjologia tworczości naukowej
Dominika Michalak
Tekst zawiera próbę rekonstrukcji poglądów Norberta Eliasa na to, czym jest czas, zawartych w
eseju Über die Zeit. Ramy zaproponowanej
interpretacji wyznacza przekonanie, że
wywód
niemieckiego socjologa ma charakter nie tylko socjologiczny, lecz przede wszystkim filozoficzny.
Odwołując się do jego wcześniejszych prac, a także interpretacji krytycznych, autorka stara się
odpowiedzieć na trzy pytania. Czym jest, według Eliasa, czas w praktyce społecznej? Na czym
zasadza się Eliasowka ontologia czasu? Co z jego przekonań na temat czasu wynika dla kondycji
podmiotu?
Summary
The article aims at a reconstruction of Norbert Elias’s theory of time, as presented in Time: An
Essay. The author stresses the importance of the ontological and existential questions posed by
Elias or implied by his concept. Referring to Elias’s earlier works and to critical interpretations, the
author attempts to answer three questions: According to Elias, what is time in social practice? What
are Elias’s key ontological arguments about time? What does Elias’s theory of time imply about the
human condition?
Key words/słowa kluczowe
Norbert Elias; time / czas; subjectivity / podmiotowość; figuration / figuracja
3
Barbara Jabłońska
Celem artykułu jest, po pierwsze, ukazanie Eliasowskiej perspektywy spojrzenia na zjawiska
związane z życiem muzycznym społeczeństw. Osią podjętych rozważań są procesy figuracyjne
związane z praktykami ludzkimi nakierowanymi na muzykę. Autorka sięga do dualnie pojętych
sprzężeń: działań jednostek i warunkujących je determinant strukturalnych. Jako przykład
omówione jest Eliasowskie studium przypadku - społeczno-kulturowe i historyczno-ekonomiczne
uwarunkowania twórczości Wolfganga Amadeusza Mozarta. Drugie zadanie polega na ukazaniu
możliwości aplikacyjnych społeczno-muzycznych figuracji w różnych związanych
z muzyką
obszarach życia ludzkiego, począwszy od problematyki ról zawodowych muzyków i kwestii
genderowych, poprzez polityczne uwarunkowania związane twórczości muzycznej, a skończywszy
na obecności muzyki w sferze religijnej i regułach rządzących kontekstem sakralnym. Całości
rozważań przyświeca założenie, że życie społeczno-muzyczne opierając się na określonych w
procesie cywilizowania się społeczeństw regułach i normach społecznych, ulega jednocześnie
nieustannym modyfikacjom i przekształceniom za sprawą podmiotowych działań jednostek.
Summary
The first aim of the article is to show the Elias perspective on phenomena connected with the
musical life of society and to consider the figuration processes connected with human practices
directed at music. The author reflects on the dual feedback of the activities of individuals and the
structural determinants conditioning those activities. As an example, she discusses Elias’s case
study of the socio-cultural and historical- -economic background of Wolfgang Amadeus Mozart’s
creativity. The second aim of the article is to show the possibility of applying socio-musical
figuration to various areas of human life associated with music, beginning with the question of the
role of professional musicians and gender questions, through the political factors connected with
musical creativity, and ending with the presence of music in the religious sphere and the rules
governing the sacral context. Her reflections are premised on the idea that socio-musical life based
on social norms and rules established during the civilization process is simultaneously undergoing a
constant modification and transformation on account of the subjective activities of individuals.
Key words/słowa kluczowe
Norbert Elias; music / muzyka; society / społeczeństwo; figurations / figuracje; social change /
zmiana społeczna
4
Borys Cymbrowski
Autor sięga do przedstawionej przez Norberta Eliasa w książce "Społeczeństwo dworskie" [Die
höfische Gesellschaft] analizy zróżnicowania społecznego
elity francuskiego dworu w dobie
absolutyzmu. Tarcia wewnątrz tej elity zostały przedstawiane jako szczególna forma figuracji, którą
Elias określa mianem „figuracji dworskiej", zaznaczając procesualny charakter tego zjawiska.
Punktem wyjścia dalszych rozważań jest założenie, że są one podobne do konfliktu klasowego w
sensie Marksowskim (zwłaszcza analiz zwartych we wczesnych pismach Marksa). W rezultacie
analiza figuracyjna, wypracowana na gruncie Eliasowskiej socjologii historycznej, zostaje ukazana
jako kategoria szczególnie użyteczna w badaniu zróżnicowania społecznego leżącego u podstaw
zmiany społecznej, czyli w analizach zarówno długotrwałych procesów zmiany społecznej, jak i
szybkich procesów o rewolucyjnym charakterze.
Summary
The article discusses the social differentiation of the elite at the French court in the era of
absolutism, as depicted by Norbert Elias in his book Die hofische Gesellschaft [The Court Society].
The internal struggles of this elite are presented as a special form of figuration, which Elias calls
‘court figuration’ to indicate the processual nature of the phenomenon. The departure point for the
author of the article’s further reflections is the premise that these conflicts are similar to class
struggle in the Marxist sense (particularly the analyses contained in Marx’s earlier writings). As a
result, figurational analysis, based on Elias’s historical sociology, is shown to be a particularly
useful category in studying the social differentiation lying at the base of social change, that is, in
analysing both long-term processes of social change and rapid processes of a revolutionary
character.
Key words/słowa kluczowe
Norbert Elias; Karl Marx / Karol Marks; figuration / figuracja; class struggle / walka klas; court
society / społeczeństwo dworskie; historical sociology /socjologia historyczna
Arkadiusz Peisert
Inspiracją do powstania artykułu była książka Rozważania o Niemcach [Studien über die
Deutschen], w której Norbert Elias zachęca do socjologicznych opisów habitusów także innych
narodów. Nie chodzi jednak o to, aby po raz kolejny odrabiać lekcję z historii, ale aby spojrzeć na
5
nią z perspektywy socjologicznej teorii figuracji. Autor ma na celu wstępne zarysowanie
perspektywy badawczej, która łączyłaby makrosocjologiczne przemiany polskiego społeczeństwa z
doświadczeniem na poziomie mikrosocjologicznym (Łuczewski) czy nawet biografii jednostek
(Bończa-Tomaszewski). Na przykład świadomość wpływu, jaki na mentalność Polaków wywarły
zabory, należy do zasobów powszechnej wiedzy potocznej, ale nie jest (może właśnie dlatego)
sproblematyzowana socjologicznie. Rozważania te nieuchronnie prowadzą autora do pytania o to,
czym są w zasadzie naród i świadomość narodowa. W odpowiedzi przychyla się do poglądu, że
mają one charakter procesualny. Na koniec proponuje hipotetyczne kluczowe wątki rozwinięcia
opisu polskiego habitusu.
Summary
This article was inspired by the book Studien uber die Deutschen [Studies on the Germans] in
which Norbert Elias encourages his readers to make sociological descriptions of the habitus of other
nations. It is not only a matter of once again relearning lessons from history, but to look at them
from the sociological perspective of figuration theory. The author’s aim is to make an initial outline
of the research perspective that would combine the macro-sociological changes of Polish society
with experience at the micro-sociological level (Łuczewski) or even the biographies of individuals
(Bończa-Tomaszewski). For example, the influence of the partitions on Poles’ mentality is part of
common knowledge, but it has not been (perhaps precisely for this reason) addressed sociologically.
These considerations inevitably lead the author to ask what, in essence, is a nation and what
national consciousness is. In conclusion, the author proposes hypothetical main motifs for
describing the Polish habitus.
Key words/słowa kluczowe
Norbert Elias; habitus / habitus; figuracja / figuration; nation / narod; perverse effect; national
character / charakter narodowy; Germany / Niemcy
Joanna Zalewska
Celem artykułu jest analiza współzależności między procesami kształtowania się rynków
masowych a procesami racjonalizacji emocji i wykształcania się nowoczesnego hedonizmu.
Autorka zastosowała perspektywe socjologii procesu Norberta Eliasa, w myśl której monopolizacja
zasobów skutkuje wzrostem zależności między wszystkimi mieszkańcami terytorium objętego
6
monopolem, a towarzyszy jej proces cywilizowania, czyli racjonalizacja zachowań jednostek.
Stawia tezę, że proces integracji na poziomie ludzkości jako jednostki przetrwania na platformie
globalnego rynku i kultury konsumpcyjnej stale postępuje. Jako egzemplifikację poddaje analizie
pierwszy etap rewolucji konsumpcyjnej w Polsce po drugiej wojnie światowej, gdy rozwijała się
moda, kształtowana z jednej strony przez socjalistyczną ideologię postępu, a z drugiej strony przez
etykę romantyczną obecną w przekazach z Zachodu. Indywidualne emocje jako czynniki
ukierunkowujące zachowanie odpowiadają logice rynku, a procesem mediującym między rynkiem
a jednostką jest moda.
Summary
The aim of this article is to analyze the interdependence between the processes of forming mass
markets and the processes of rationalizing emotion and the shaping of modern hedonism. The
author uses the perspective of Norbert Elias’s process sociology, in which the monopolization of
resources results in the growth of dependence between all the inhabitants of the territory
encompassed by the monopoly, and this is accompanied by a civilizing process, or the
rationalization of the behaviours of individuals. The author presents the idea that the integration
process at the level of humanity, as survival unit on the platform of the global market and
consumption culture, is ongoing. As an example, the author analyzes the first stage in the consumer
revolution in Poland after the Second World War, where fashion was shaped on one side by the
socialist ideology of progress, and on the other by the romantic ethic present in communications
from the West. Individual emotion as a factor guiding behaviour corresponds to the logic of the
market, and fashion is the process of mediating between the market and the individual.
Key words/słowa kluczowe
Norbert Elias’s process sociology / socjologia procesu Norberta Eliasa; monopolization /
monopolizacja; rationalization / racjonalizacja; consumer revolution / rewolucja konsumpcyjna;
fashion / moda; emotion / emocje; modern hedonism / nowoczesny hedonizm; rationalization of
emotions / racjonalizacja emocji
Katarzyna Suwada
Przedmiotem analizy są relacje między kobietami i mężczyznami w obszarze życia rodzinnego, a w
szczególności sytuacja ojców i ich podejście do różnic biologicznych między płciami. Z
zastosowaniem perspektywy teoretycznej wypracowanej przez Norberta Eliasa autorka pokazuje, w
7
jaki sposób organizacja życia społecznego, według niej oparta na nierówności mężczyzn i kobiet,
jest legitymizowana przez podkreślanie w procesie naturalizacji różnic płciowych. Na podstawie
badań jakościowych zostają zobrazowane sposoby definiowania ojcostwa w odniesieniu do tej
różnicy, strategie, jakie jednostki mogą przyjmować w radzeniu sobie z nią, a także problemy, które
się z tym wiążą we współczesnym społeczeństwie polskim.
Summary
This article focuses on the relations between men and women in the area of family life, and in
particular the situation of fathers and their approach to biological differences between the genders.
Using the theoretical perspective developed by Norbert Elias, the author shows how the
organization of social life, which she considers to be based on the inequality of men and women, is
legitimized by emphasis in the process of naturalizing gender differences. On the basis of
qualitative research, methods of defining fatherhood in reference to that difference are depicted, as
are the strategies which individuals adopt to deal with it, and the problems that are connected with
this in contemporary Polish society.
Key words/słowa kluczowe
Norbert Elias; fatherhood / ojcostwo; gender inequality / nierówność płciowa; naturalisation /
naturalizacja; Polish society / społeczeństwo polskie
Radosław Kossakowski
Głównym celem artykułu jest namysł nad aktualnością osiągnięć teoretycznych tzw. szkoły
Leicester. Stworzyli
ją uczniowie i kontynuatorzy myśli Norberta Eliasa, na czele z Ericem
Dunningiem. Ich badania dotyczące stadionowego chuligaństwa odbiły się szerokim echem w
społeczności akademickiej. Autor przedstawia główne tezy dotyczące chuligaństwa stadionowego,
które Dunning z zespołem sformułowali na podstawie historyczno-socjologicznych analiz.
Angielscy badacze łączą zachowanie kibiców z ich klasowym pochodzeniem, wzorami „ulicznej”
socjalizacji, maskulinizmem, przemocą stanowiącą ważny aspekt życia codziennego. Wskazują, że
środowiska, z których pochodziła większość chuliganów, nie były włączone w szerszy strumień
procesu cywilizowania. Autor przedstawia także główne osie krytyki osiągnięć socjologów z
Leicester. Następnie w opisie polskich kibiców piłkarskich wykorzystuje pewne elementy socjologii
procesualnej Norberta Eliasa (stanowiące narzędzia analityczne Dunninga). Historia pokazuje, że
subkultura kibiców „cywilizuje” się, chociaż nie w sposób jednolity. Koncepcja figuracji może być
8
wartościowym narzędziem analitycznym opisu wspólnoty fanów, nie jest to bowiem społeczność
odseparowana od świata zewnętrznego, lecz pozostaje z nim w specyficznej współzależności. W
analizie pomocna jest także dychotomia „osiadli” – „outsiderzy”.
Summary
The main aim of this article is to consider the topicality of the theoretical achievements of the
Leicester School, formed by the students and continuers of Norbert Elias’s ideas, with Eric Dunning
at their head. The author presents the main theses on stadium hooliganism which Dunning and his
team formulated on the basis of a socio-historical analysis. The English researchers connect the
behaviour of football fans with their class origins, with patterns of ‘street’ socialization, with
masculinism, and with violence constituting an important aspect of daily life. They show that the
social environment from which the majority of hooligans originate has not been included in the
broader stream of the civilizational process. Then the author, in describing Polish football fans,
makes use of certain elements of Norbert Elias’s process sociology (constituting Dunning’s
analytical tool). History shows that the sub-culture of football fans is ‘becoming civilized’, although
not in a uniform manner. The concept of figuration could be a valuable analytical tool for
describing the community of football fans, as it is not a society separated from the outside world,
but remains in a specific interdependence with it. In the analysis, the dichotomy between ‘settlers’
and ‘outsiders’ is also helpful.
Key words/słowa kluczowe
Norbert Elias; football fans / kibice piłkarscy; hooligans / chuligani; figuration / figuracje;
civilizing process / proces cywilizowania
Maja Sawicka
Autorka przedstawia kulturowe teorie emocji oraz pojęcie „kultura emocjonalna” jako narzędzia
analizy socjologicznej. Perspektywa kulturowa, jej zdaniem, zasługuje na szczególną uwagę
socjologów – wprowadza do analizy emocji czynniki o charakterze stricte społecznym, takie jak
wpływ przemian organizacji społecznej na obecność emocji w życiu społecznym. Istotą tej
perspektywy jest pojęcie kultury emocjonalnej. W zaproponowanym rozumieniu odnosi się ono do
uporządkowania „emocjonalności” danej zbiorowości na poziomie ponadjednostkowym. Obejmuje
scenariusze wystąpień emocjonalnych, sposoby ekspresji emocji, normy emocjonalne, wyobrażenia
o emocjach, wartości im przypisywane i język opisu doświadczeń emocjonalnych. Analizy podjęte
z zastosowaniem perspektywy kulturowej łączą przemiany ekspresji i norm emocjonalnych z
9
przekształceniami organizacji społecznej, co zostało pokazane na przykładzie prac Norberta Eliasa i
Casa Woutersa.
Summary
In this article, the author presents cultural theories of emotion and the concept of ‘emotional
culture’ as a tool of sociological analysis. The cultural perspective, in her opinion, is worthy of
sociologists’ particular attention; it brings factors of a strictly social nature to the analysis of
emotion, for instance, the impact of changes in social organization on the presence of emotions in
social life. The idea of emotional culture is essential for this perspective. In the proposed meaning,
it refers to the ordering of the ‘emotionality’ of a given collective at the supra-individual level. It
comprises scenes for the appearance of emotions, manners of expressing emotions, emotional
norms, ideas about emotions, the values attached to emotions, and the language of describing
emotional experiences. Analyses from the cultural perspective connect changes in expression and
emotional norms with changes in social organization, as is shown through the examples of Norbert
Elias’s and Cas Wouters’s work.
Key words/słowa kluczowe
sociology of emotions / socjologia emocji; emotional culture / kultura emocjonalna; social theory /
teoria społeczna
10