Wstęp - Wydawnictwo Naukowe UAM

Wst¸p
Dziecko uznane za wartoĤþ unikalnĈ, za wartoĤþ autotelicznĈ, potrzebuje radosnego dziecięstwa przepeãnionego miãoĤciĈ, która jednak – co podkreĤla Abraham Maslow – powinna byþ miãoĤciĈ nie egoistycznĈ, ale warunkujĈcĈ wzrost, rozwój jednostki, miãoĤciĈ do bytu innej osoby. Zawiera
ona w sobie akceptacjč, zrozumienie, dobroþ, troskč, czuãoĤþ, opiekuęczoĤþ1.
Radykalnie i jednoznacznie po stronie dziecka jako czãowieka i jego niezbywalnych praw ludzkich do szacunku, szczčĤliwego dziecięstwa i edukacji na
miarč indywidualnych zdolnoĤci i osobowych moİliwoĤci opowiada sič
pedagogika humanistyczna w postaci pajdocentryzmu, pedagogiki kultury,
personalizmu i egzystencjalizmu2. Tymczasem wspóãczesny, zróİnicowany
Ĥwiat eksponujĈcy pluralizm, brak uniwersum akceptowanego przez wszystkich, przepeãniony róİnorodnoĤciĈ dyskursów, wieloĤciĈ znaczeę, rodzi niejednokrotnie sytuacje trudne w İyciu dziecka, a wičc niekorzystne z punktu
widzenia jego osobistych potrzeb i dĈİeę, oddziaãujĈce na niego zazwyczaj
destrukcyjnie, odbijajĈce sič negatywnie na jego rozwoju, edukacji, funkcjonowaniu w rodzinie, przedszkolu, szkole i grupie rówieĤniczej.
Ponowoczesny obraz Ĥwiata, a w nim dziecka i dziecięstwa, jest zwiĈzany z wielopostaciowoĤciĈ dziecięstwa, z jego kontrastowym zróİnicowaniem. WyznaczajĈ go róİnorodne zjawiska, takie jak: z jednej strony poszerzajĈcy sič zakres biedy socjalnej, ubóstwa, bezrobocia, alkoholizmu, liczby
rozwodów i eurosieroctwa, z drugiej natomiast robienie kariery, staãy wyĤcig w dĈİeniu do sukcesu i doskonaãoĤci, ustawiczny brak czasu, ãĈczĈcy
sič z zaniechaniem kultywowania tradycji i instytucjonalizacjĈ. Dlatego teİ
zauwaİa sič zarówno dzieci niskiej jakoĤci: bezdomne, biedne, dzieci ulicy,
jak i dzieci wysokiej jakoĤci, tak zwane „dzieci konsumenckie”, funkcjonujĈce wedãug programu rodziców, wychowywane do sukcesu.
________________
A. Maslow, W stronč psychologii istnienia, Rebis, Warszawa 1986, s. 97.
Pedagogika, t. 1, (red.) Z. Kwiecięski, B. ģliwerski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2003; B. ģliwerski, Wspóãczesne teorie i nurty wychowania, Impuls, Kraków 2004.
1
2
8
Wstčp
I tak, dziecięstwo w biedzie rodzi zagroİenia dotyczĈce zaspokajania potrzeb materialnych i zdrowotnych dziecka, braku gratyfikacji jego potrzeb
psychicznych, a w szczególnoĤci poczucia bezpieczeęstwa, oraz deprywacji
potrzeb intelektualnych zwiĈzanych ze zdobywaniem wiedzy, zapewnianiem warunków do nauki, rozwijaniem zainteresowaę i aspiracji İyciowych.
Sytuacja taka powoduje frustracjč, implikujĈcĈ nierzadko agresjč bĈdĮ apatič, zaburzenia nerwicowe, róİne postacie depresji. W rodzinach biednych
atmosfera jest z reguãy peãna lčku, zagroİenia, tymczasowoĤci, braku pewnoĤci jutra, wiĈİe sič z izolacjĈ, alienacjĈ, wykluczeniem, blokowaniem wykorzystania potencjaãu dziecka.
Natomiast dzieci wychowywane w dostatku z reguãy – jak wspominano
– wzrastajĈ w kulcie sukcesu, nadmiernego zaspokajania potrzeb bytowych
i materialnych, a takİe speãniania ambicji rodziców, osiĈgania doskonaãoĤci
w róİnych dziedzinach. „Z tych to powodów juİ od trzeciego roku İycia
dziecko jest intensywnie przygotowywane do İycia w Ĥwiecie konkurencji.
Rodzice czčsto stawiajĈ poprzeczkč na granicy jego moİliwoĤci (…). ZapisujĈ dzieci do przedszkoli artystycznych, jčzykowych, sportowych (…). InwestujĈ w dodatkowe zajčcia: naukč jčzyków obcych, balet, taniec, grč na instrumencie, jazdč konnĈ (…). Powoduje to przemčczenie, niezdrowĈ
rywalizacjč (…). Dzieci te postrzegajĈ rówieĤników jako konkurentów i czčsto nie sĈ zdolne do nawiĈzywania gãčbokich relacji z innymi ludĮmi, ãatwo
popadajĈ w depresjč”3.
Znakiem wspóãczesnoĤci jest takİe medializacja İycia dziecka. Media –
co szczególnie podkreĤla Neil Postman – osãabiãy rolč rodziny w ksztaãtowaniu wartoĤci i wraİliwoĤci mãodych ludzi. W nowoczesnym spoãeczeęstwie na skutek rozprzestrzeniania sič wpãywu mediów wielu rodziców
przestaão ufaþ swoim zdolnoĤciom wychowawczym, eksponujĈc autorytet
psychologów, pedagogów, psychiatrów, terapeutów, nauczycieli, przedkãadajĈc ich kompetencje nad wãasne – rodzicielskie – i przesuwajĈc odpowiedzialnoĤþ za zaburzone funkcjonowanie dzieci na tych wãaĤnie specjalistów4.
We wspóãczesnym, postmodernistycznym Ĥwiecie ma miejsce teİ coraz
wičksze zdeterminowanie codziennego İycia dzieci przez instytucje – İãobek, przedszkole, szkoãč, Ĥwietlicč, koãa zainteresowaę, kluby sportowe,
grupy muzyczne. Moİemy powiedzieþ, İe İycie rodzinne – tak jak inne
________________
3 B. Grzeszkiewicz, Zagroİenia rozwoju w okresie Ĥredniego dziecięstwa, [w:] Dziecko a zagroİenia wspóãczesnego Ĥwiata, (red.) S. Guz, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skãodowskiej,
Lublin 2008, s. 143.
4 M. Nyczaj-DrĈg, Dzieci wysokiej jakoĤci w ponowoczesnym Ĥwiecie. Esej o koniecznoĤci i ryzyku
instytucjonalizacji dziecięstwa, [w:] Wspóãprzestrzenie edukacji. Szkoãa – rodzina – spoãeczeęstwo –
kultura, (red.) M. Nyczaj-DrĈg, M. Gãaİewski, Impuls, Kraków 2005, s. 149–150.
Wstčp
9
dziedziny İycia doby wspóãczesnej – ulegão tayloryzacji. Czas wolny dziecka i jego wszelkie wolne przestrzenie zostaãy starannie wypeãnione. Trzeba
stwierdziþ jednak, İe instytucjonalnoĤþ niesie ze sobĈ okreĤlone zagroİenia,
aktywnoĤþ dziecka w kontekstach instytucjonalnej socjalizacji rzĈdzi sič bowiem wãasnym systemem reguã. RóİnorodnoĤþ obowiĈzujĈcych norm ze
wzglčdu na brak jednoznacznoĤci moİe powodowaþ u dzieci powstanie rozproszonego oglĈdu Ĥwiata. A to, niekorzystnie oddziaãujĈc na rozwój toİsamoĤci i orientacji w wartoĤciach, niejednokrotnie powoduje u dziecka zagubienie, niepewnoĤþ, zagroİenie jego naturalnej potrzeby bezpieczeęstwa.
NakreĤlone tu cechy wspóãczesnego, czčsto zróİnicowanego dziecięstwa
ãĈczĈ sič nierzadko z „procesem odkotwiczenia” w rodzinie, czyli rozpadem
wičzi mičdzy rodzicami a dzieþmi. Zarówno bowiem İycie dziecka w dostatku, jak i w biedzie, zarówno medializacja, jak i instytucjonalizacja dziecięstwa sprzyjajĈ temu procesowi.
Wspóãczesne wychowanie dzieci sprzčİone jest zatem z wieloma trudnymi sytuacjami: deprywacji, przeciĈİenia, utrudnienia, zagroİenia i konfliktowymi5. Na szczególnĈ uwagč zasãuguje tu prymarny kontekst rozwoju
dziecka, odzwierciedlajĈcy Ĥrodowisko rodzinne rzutujĈce na jego funkcjonowanie w innych krčgach Ĥrodowiskowych i poszczególne sfery jego rozwoju – poznawczĈ, spoãecznĈ i emocjonalnĈ, wykazujĈce Ĥcisãy zwiĈzek
z kontekstem edukacyjnym dziecka.
PowinniĤmy zatem robiþ wszystko, aby Ĥwiat otaczajĈcy dziecko i jego
w nim funkcjonowanie w wielorakich sytuacjach nie ãĈczyão sič z okreĤlanym przez Zygmunta Baumana „lčkiem pochodnym”, który moİna postrzegaþ jako osad dawnych doĤwiadczeę bezpoĤredniego zagroİenia. Lčk
pochodny odzwierciedla poczucie bycia wystawionym na niebezpieczeęstwo, poczucie niepewnoĤci i bezbronnoĤci6.
Celestyn Freinet powiedziaã kiedyĤ, İe „naszym dzieciom potrzebne sĈ
chleb i róİe. Chleb, który utrzymuje jednostkč w dobrym zdrowiu fizycznym, i chleb dla umysãu, którym jest oĤwiata, nabywanie umiejčtnoĤci
(…)”7. Ale bardziej jeszcze niİ „chleb” potrzebne jest dzieciom İyczliwe
spojrzenie, uĤmiech, uwaİne wysãuchanie i zrozumienie. „RoĤlina potrzebuje do İycia sãoęca i bãčkitu nieba (…). Dzieciom potrzebne sĈ chleb i róİe”8.
W oddanej do rĈk Czytelnika monografii zbiorowej zostaãy zaprezentowane teksty pedagogów i psychologów, którzy skoncentrowali uwagč na
________________
5 T. Tomaszewski, Czãowiek i otoczenie, [w:] Psychologia, (red.) T. Tomaszewski, PWN, Warszawa 1975, s. 31–36.
6 Z. Bauman, Pãynny lčk, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2008, s. 8–9.
7 H. Semenowicz, Chleb i róİe. Listy o wychowaniu, Nasza Ksičgarnia, Warszawa 1978, s. 5.
8 Tamİe.
10
Wstčp
róİnych aspektach trudnego poãoİenia dzieci w ich prymarnym Ĥrodowisku
– Ĥrodowisku rodzinnym oraz na wymiarach trudnoĤci pojawiajĈcych sič
w obszarze edukacyjnym najmãodszych. Wszystkim Autorom skãadam serdeczne podzičkowania za trud zredagowania artykuãów, w których znajdujemy unikatowe, indywidualne podejĤcia do wspomnianych problemów;
dzičkujč Autorom za nieoceniony wkãad w powstanie niniejszej publikacji.
Szczególne wyrazy podzičkowania pragnč zãoİyþ Panu Dziekanowi
Wydziaãu Studiów Edukacyjnych UAM prof. zw. dr. hab. Zbyszkowi Melosikowi za ogromnĈ İyczliwoĤþ i umoİliwienie opublikowania niniejszej pracy. Sãowa wdzičcznoĤci kierujč równieİ na rčce Pani prof. zw. dr hab. Marii
Jakowickiej za niezwykle cenne uwagi dotyczĈce zamieszczonych tu autorskich tekstów. Jej wnikliwa recenzja pozwoliãa nadaþ ostateczny ksztaãt
przedstawianej publikacji.
Maãgorzata Cywięska
Bauman Z., Pãynny lčk, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2008.
Grzeszkiewicz B., Zagroİenia rozwoju w okresie Ĥredniego dziecięstwa, [w:] Dziecko a zagroİenia wspóãczesnego Ĥwiata, (red.) S. Guz, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skãodowskiej, Lublin 2008.
Maslow A., W stronč psychologii istnienia, Rebis, Warszawa 1986.
Nyczaj-DrĈg M., Dzieci wysokiej jakoĤci w ponowoczesnym Ĥwiecie. Esej o koniecznoĤci i ryzyku
instytucjonalizacji dziecięstwa, [w:] Wspóãprzestrzenie edukacji. Szkoãa – rodzina – spoãeczeęstwo – kultura, (red.) M. Nyczaj-DrĈg, M. Gãaİewski, Impuls, Kraków 2005,
s. 149–150.
Pedagogika, t. 1, (red.) Z. Kwiecięski, B. ģliwerski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2003.
Semenowicz H., Chleb i róİe. Listy o wychowaniu, Nasza Ksičgarnia, Warszawa 1978.
ģliwerski B., Wspóãczesne teorie i nurty wychowania, Impuls, Kraków 2004.
Tomaszewski T., Czãowiek i otoczenie, [w:] Psychologia, (red.) T. Tomaszewski, PWN, Warszawa 1975, s. 31–36.