Ciekawa biologia - program nauczania

Ewa Kłos, Wawrzyniec Kofta, Mariola Kukier-Wyrwicka, Hanna Werblan-Jakubiec
Ciekawa biologia
PROGRAM NAUCZANIA BIOLOGII DLA GIMNAZJUM
1
Spis treści
Od Autorów ....................................................................................................................................... 3
I. Charakterystyka programu .......................................................................................................... 3
II. Cele edukacyjne w zakresie kształcenia i wychowania ........................................................... 4
Cele ogólne ......................................................................................................................................... 4
Cele etapowe dla poszczególnych pakietów .......................................................................................4
III. Treści nauczania i przewidywane osiągnięcia ucznia ............................................................ 6
IV. Procedury osiągania celów ..................................................................................................... 12
Wskazówki metodyczne do treści zawartych w pakiecie I – Bogactwo świata organizmów .......... 12
Wskazówki metodyczne do treści zawartych w pakiecie II – Człowiek i jego otoczenie ................ 13
Wskazówki metodyczne do treści zawartych w pakiecie III – Człowiek zmienia świat przyrody ... 15
V. Kontrola i ocena osiągnięć uczniów ........................................................................................ 16
VI. Informacja o warunkach niezbędnych do realizacji programu ........................................... 17
Wymagania dotyczące nauczycieli ................................................................................................... 17
Wymagania dotyczące wyposażenia szkół ....................................................................................... 17
2
OD AUTORÓW
Nauczanie w gimnazjum jest uznawane za bardzo trudny etap edukacyjny ze względu na burzliwy
okres przemian natury psychicznej i fizycznej, jaki przechodzi młodzież gimnazjalna. Nauczanie
w gimnazjum wymaga od nauczyciela nie tylko fachowości we własnej dziedzinie, ale również
cierpliwości i mądrości. Duży wpływ na to, jak zostaną ukształtowane charaktery uczniów, w jakim
stopniu zostaną oni wyposażeni w wiedzę i umiejętności, których będą potrzebować do
podejmowania właściwych decyzji w dorosłym życiu, mają odpowiednio dobrane szkolne
programy nauczania. Zgodnie z założeniami reformy oświaty, szkolne programy nauczania
powinny kłaść duży nacisk na rozwijanie umiejętności uczniów, zwłaszcza tych przydatnych
w życiu codziennym, natomiast ograniczać zakres przekazywanej wiedzy do niezbędnego
w dalszym życiu oraz do kontynuowania nauki.
Prezentowany program nauczania biologii dla gimnazjum Ciekawa biologia uwzględnia tę
przewodnią myśl reformy oświaty. Układ treści oraz sposób prezentowania tematów są
dostosowane do możliwości przeciętnego ucznia. Program rezygnuje z nadmiaru informacji typu
encyklopedycznego. W dużym stopniu opiera się na wiadomościach i umiejętnościach zdobytych
przez uczniów w szkole podstawowej i na ich podstawie dobudowuje nowe. Najważniejszy w tym
programie nauczania jest uczeń, jego możliwości, zainteresowania oraz zdobywana wiedza
i umiejętności.
I. CHARAKTERYSTYKA PROGRAMU
Prezentowany program nauczania biologii dla gimnazjum Ciekawa biologia jest zgodny
z rozporządzeniem Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 grudnia 2008 roku w sprawie podstawy
programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach
szkół, zamieszczonym w Dzienniku Ustaw Nr 4 z 15 stycznia 2009 roku. Program uwzględnia cele
kształcenia – wymagania ogólne, treści nauczania – wymagania szczegółowe oraz zalecane
doświadczenia i obserwacje przeznaczone dla III etapu edukacyjnego.
Program Ciekawa biologia stanowi podstawowy element cyklu edukacyjnego, który jest złożony
z trzech pakietów edukacyjnych:
PAKIET I – Bogactwo świata organizmów
•
Ciekawa biologia. Podręcznik dla gimnazjum. Część 1.
•
Ciekawa biologia. Zeszyt ćwiczeń dla gimnazjum. Część 1.
•
Ciekawa biologia. Poradnik dla nauczyciela
PAKIET II – Człowiek i jego otoczenie
•
Ciekawa biologia. Podręcznik dla gimnazjum. Część 2.
•
Ciekawa biologia. Zeszyt ćwiczeń dla gimnazjum. Część 2.
PAKIET III – Człowiek zmienia świat przyrody
•
Ciekawa biologia. Podręcznik dla gimnazjum. Część 3.
•
Ciekawa biologia. Zeszyt ćwiczeń dla. gimnazjum. Część 3.
W trzyletnim cyklu kształcenia w gimnazjum dla przedmiotu biologia są przewidziane cztery
godziny, w związku z czym w cyklu Ciekawa biologia proponujemy trzy pakiety edukacyjne,
z których drugi ma podwójną objętość. Jeśli zatem nauczyciel ma przewidziane godziny w klasach
1–3 w układzie 1+2+1, to każdy z podręczników odpowiada jednej klasie. Jeśli przydział godzin
wynosi 2+1+1, to w klasie 1. nauczyciel powinien zrealizować pakiet I i pierwszą połowę (26
tematów) pakietu II, w klasie 2. – drugą połowę pakietu II, a w klasie 3. – pakiet III. Jeśli natomiast
przydział godzin to 1+1+2, w klasie 1. należy zrealizować pakiet I, w klasie 2 – pierwszą połowę
pakietu II, a w klasie 3. – drugą połowę pakietu II i pakiet III.
3
Ponieważ pakiety: I i III zawierają po 26 tematów, a pakiet II – 52 tematy, podczas gdy w roku
szkolnym realnie jest możliwość realizacji około 32–33 jednostek lekcyjnych, pozostaje czas
na powtórzenia i sprawdziany pisemne.
II. CELE EDUKACYJNE W ZAKRESIE KSZTAŁCENIA I
WYCHOWANIA
Cele ogólne
Zgodnie z podstawą programową dla gimnazjum, w programie Ciekawa biologia uwzględniono
następujące cele ogólne z zakresu biologii:
1. Znajomość różnorodności biologicznej i podstawowych procesów biologicznych.
2. Znajomość metodyki badań biologicznych.
3. Poszukiwanie, wykorzystanie i tworzenie informacji.
4. Rozumowanie i argumentacja.
5. Znajomość uwarunkowań zdrowia człowieka.
Cele etapowe dla poszczególnych pakietów
PAKIET I – Bogactwo świata organizmów
Celem pakietu I jest ukształtowanie takich umiejętności, jak:
•
analizowanie i interpretowanie wyników obserwacji i doświadczeń;
•
formułowanie hipotez;
•
ocenianie wiarygodności doświadczeń;
•
poznanie i zrozumienie sposobów realizacji czynności życiowych przez różne organizmy;
•
wykazanie zależności między budową i funkcją organizmów w ujęciu ewolucyjnym.
Proponowany przydział godzin na analizę poszczególnych działów
Dział
Liczba godzin
I. Powitanie biologii
7
II. Funkcjonowanie organizmów
III. Od wirusów do glonów
IV. Świat roślin
4
6
9
Razem
26
+ do dyspozycji nauczyciela
6
Razem
32
PAKIET II – Człowiek i jego otoczenie
Celem pakietu II jest ukształtowanie takich umiejętności, jak:
•
analizowanie przystosowań organizmów zwierzęcych do warunków środowiskowych;
•
postrzeganie funkcjonowania organizmu ludzkiego jako integralnej całości;
•
interpretowanie zależności między budową oraz funkcją układów i narządów w organizmie
człowieka;
•
wykazanie integracyjnej roli układu nerwowego, hormonalnego i krążenia;
•
wskazywanie rozmieszczenia narządów wewnętrznych własnego organizmu;
•
dostrzeganie różnorodnych potrzeb człowieka w różnych etapach rozwoju fizycznego
i psychicznego oraz wskazywanie możliwości ich zaspokajania;
•
analizowanie przyczyn zakłóceń stanu zdrowia człowieka; przewidywanie skutków
własnych decyzji dotyczących zdrowia;
4
•
prowadzenie zdrowego trybu życia.
Proponowany przydział godzin na analizę poszczególnych działów
Dział
Liczba godzin
I. Świat zwierząt
11
II. Funkcjonowanie organizmu człowieka
11
II. Integracja działania organizmu
16
III. Zasady dbałości o własny organizm
14
Razem
52
+ do dyspozycji nauczyciela
12
Razem
64
PAKIET III – Człowiek zmienia świat przyrody
Celem pakietu III jest ukształtowanie takich umiejętności, jak:
•
analizowanie zależności między budową i funkcją na poziomie cząsteczek, struktur
komórkowych i komórek;
•
dostrzeganie zależności między materiałem genetycznym organizmu a jego
funkcjonowaniem;
•
analizowanie struktury i funkcjonowania wybranych ekosystemów;
•
interpretowanie zależności między środowiskiem życia organizmu a jego budową
i funkcjonowaniem;
•
proponowanie środków zaradczych w wypadku niekorzystnych zmian w środowisku
wywołanych działalnością człowieka;
•
wykazywanie zależności struktury świata ożywionego od jego rozwoju ewolucyjnego;
•
analizowanie mechanizmów procesu ewolucji.
Proponowany przydział godzin na analizę poszczególnych działów
Dział
I. Coraz bliżej istoty życia
II. Ekologia i ewolucjonizm
Razem
+ do dyspozycji nauczyciela
Razem
Liczba godzin
14
12
26
6
32
5
III. TREŚCI NAUCZANIA I PRZEWIDYWANE OSIĄGNIĘCIA
UCZNIA
Treści nauczania i przewidywane osiągnięcia ucznia przedstawiono w poniższej tabeli.
P
A
K
I
E
T
I
.
B
O
G
A
C
T
W
O
Ś
W
I
A
T
A
O
R
G
A
N
I
D
Z
I
A
Ł
Zakres treści programowych
I
.
•
•
P
o
w
i
t
a
n
i
e
•
•
b
i
o
l
o
g
i
i
•
•
Z historii biologii.
Tradycyjny i współczesny podział
nauk biologicznych.
Źródła wiedzy biologicznej.
Fundamenty współczesnej biologii:
komórkowa budowa organizmu,
zmiany ewolucyjne organizmów, geny
jako nośniki dziedziczność.
Sposoby porządkowania –
klasyfikowania organizmów.
Współczesna klasyfikacja
organizmów.
Po realizacji działu uczeń:
•
•
•
•
•
•
•
•
•
prezentuje najważniejsze odkrycia
i teorie w historii biologii;
przedstawia tradycyjny i
współczesny podział nauk
biologicznych;
wskazuje doświadczenie jako
podstawę poznania istoty zjawisk
biologicznych;
omawia zasady prowadzenia
doświadczeń;
wykazuje na wybranych
przykładach różnorodność budowy
organizmów – od form
jednokomórkowych do
wielokomórkowych;
porównuje budowę komórki
roślinnej
i zwierzęcej;
podaje i uzasadnia obecnie
obowiązujący podział organizmów
na królestwa;
wskazuje różne źródła pomocne
w oznaczaniu organizmów;
podaje ogólne zasady korzystania
z klucza do oznaczania organizmów.
6
Z
M
Ó
W
I
I
.
F
u
n
k
c
j
o
n
o
w
a
n
i
e
•
Charakterystyczne cechy
organizmów |
i wybrane czynności życiowe.
•
•
•
•
•
•
wymienia cechy charakterystyczne
organizmów;
wykazuje jedność i różnorodność
czynności życiowych organizmów;
omawia na dowolnych przykładach
przebieg wybranych czynności
życiowych organizmów: oddychania,
odżywiania, rozmnażania;
wymienia różnice między
odżywianiem samożywnym i
cudzożywnym;
określa istotę oddychania;
wymienia różnice między
rozmnażaniem bezpłciowym
i płciowym.
o
r
g
a
n
i
z
m
ó
w
7
I
I
I
.
•
•
•
O •
d •
Wirusy i priony.
Różnorodność budowy i czynności
życiowych organizmów
jednokomórkowych.
Bakterie, pierwotniaki.
Szczególne cechy grzybów.
Charakterystyka glonów.
•
•
•
•
•
w
i
r
u
s
ó
w
•
•
•
d
o
g
l
o
n
ó
w
•
I •
V •
. •
Ś
w
i
a
t
r
o
ś
l
i
n
•
•
Przegląd świata roślin lądowych.
Tkanki roślinne.
Organy roślin.
Rozmnażanie się i rozwój roślin.
•
•
•
•
•
•
•
uzasadnia, że wirusy to infekcyjne
czynniki bezkomórkowe;
wymienia choroby wirusowe;
wskazuje priony jako zakaźne
cząsteczki białka;
omawia bakterie jako
jednokomórkowce o prostej budowie;
wykazuje znaczenie bakterii
w przyrodzie i życiu człowieka;
omawia pozytywne i negatywne
znaczenie pierwotniaków w przyrodzie
i życiu człowieka;
podaje charakterystyczne cechy
budowy i czynności życiowych
grzybów;
omawia znaczenie grzybów
w przyrodzie i życiu człowieka;
rozróżnia pospolite grzyby jadalne
i trujące;
wskazuje porosty jako przykład
symbiozy i podaje ich rolę w
przyrodzie;
omawia różnorodność i znaczenie
glonów.
omawia charakterystyczne cechy
budowy i czynności życiowych
mszaków i paprotników;
wskazuje cechy przystosowawcze
mszaków i paprotników i na tej
podstawie uzasadnia miejsce ich
występowania;
podaje charakterystyczne cechy
roślin nasiennych;
rozpoznaje pospolite rośliny
nagonasienne i okrytonasienne;
wymienia tkanki roślinne i podaje
ich funkcje;
wskazuje poszczególne organy
rośliny okrytonasiennej i opisuje ich
rolę;
omawia czynności życiowe roślin
na przykładzie rośliny okrytonasiennej.
8
I
I
.
C
Z
Ł
O
W
I
E
K
I
J
E
G
O
O
T
O
C
Z
E
N
I
E
I
.
•
Ś •
w
i
a •
t
z
w
i
e
r
z
ą
t
Przystosowania budowy i
czynności życiowych zwierząt do
warunków środowiska.
Zwierzęta bezkręgowe: gąbki,
parzydełkowce, płazińce, nicienie,
pierścienice, stawonogi, mięczaki.
Zwierzęta kręgowe: ryby, płazy,
gady, ptaki, ssaki.
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
ogólnie przedstawia sposób życia
gąbek;
wymienia przykłady organizmów
zaliczanych do parzydełkowców
i podaje ich cechy wspólne;
określa środowisko życia tasiemca
i glisty ludzkiej;
omawia przystosowania tasiemca w
budowie i czynnościach życiowych
do pasożytniczego trybu życia;
podaje podstawowe zasady
zapobiegania zakażeniom
pasożytniczymi płazińcami
i nicieniami;
wykazuje zależność między
budową
i czynnościami życiowymi dżdżownicy
a środowiskiem jej życia;
omawia środowisko życia i
wybrane czynności życiowe
mięczaków;
uzasadnia przynależność
skorupiaków, owadów i pajęczaków do
stawonogów;
wykazuje przystosowania w
budowie
i czynnościach życiowych stawonogów
do środowiska życia i sposobu
zdobywania pokarmu;
wymienia przykłady organizmów
zaliczanych do kręgowców i uzasadnia
swój wybór;
omawia przystosowania ryby
w budowie i czynnościach życiowych
do życia w wodzie;
wskazuje przystosowania żaby do
życia w wodzie i na lądzie;
uzasadnia, że gady to typowe
organizmy lądowe;
omawia przystosowania ptaka do
lotu;
wykazuje na dowolnych
przykładach przystosowania ptaków do
środowisk, w których występują;
wykazuje na dowolnych
przykładach różnorodność budowy i
czynności życiowych ssaków.
9
I
I
.
F
u
n
k
c
j
o
n
o
w
a
n
i
e
o
r
g
a
n
i
z
m
u
•
•
•
Organizm człowieka jako układ
układów.
Tkanki człowieka.
Budowa i fizjologia skóry oraz
układów: ruchu, pokarmowego,
oddechowego, wydalniczego.
•
•
•
•
•
•
•
•
wskazuje hierarchiczną strukturę
organizmu, którą tworzą: komórka,
tkanka, narząd, układ narządów,
i omawia powiązania elementów tej
struktury;
omawia budowę i funkcje tkanek
człowieka;
określa położenie głównych
narządów w ciele człowieka;
wykazuje, że skóra oddziela nas i
łączy ze światem zewnętrznym;
wskazuje współodpowiedzialność
układu szkieletowego i mięśniowego
za wykonywanie ruchu i utrzymanie
postawy ciała;
omawia budowę i funkcje układu
pokarmowego człowieka;
omawia budowę i funkcje układu
oddechowego człowieka;
omawia budowę i funkcje układu
wydalniczego (moczowego) człowieka.
c
z
ł
o
w
i
e
k
a
10
I
I
I
.
I
n
t
e
g
r
a
c
j
a
d
z
i
a
ł
a
n
i
a
•
•
•
Układ krążenia, odpornościowy,
hormonalny, nerwowy i narządy
zmysłów.
Budowa i fizjologia układów
rozrodczych: męskiego i żeńskiego.
Rozmnażanie się i etapy rozwoju
człowieka.
•
•
•
•
•
•
•
•
•
określa skład i rolę krwi;
omawia ogólną budowę i funkcje
układu krwionośnego i limfatycznego
człowieka;
omawia rolę serca w układzie
krążenia;
określa sposób działania i znaczenie
układu odpornościowego człowieka;
wymienia i lokalizuje gruczoły
wydzielania wewnętrznego oraz określa
ich znaczenie;
podaje ogólny podział i omawia
znaczenie układu nerwowego
człowieka;
wskazuje znaczenie narządów
zmysłu w odbieraniu bodźców z
otoczenia;
omawia budowę układu
rozrodczego męskiego i żeńskiego,
podaje ich funkcje;
wyróżnia etapy życia człowieka
i podaje ich krótką charakterystykę.
o
r
g
a
n
i
z
m
u
11
I •
V •
. •
•
Z •
a •
s •
a
d •
y •
d
b
a
ł
o
ś
c
i
•
•
Higiena osobista i otoczenia.
Bezpieczeństwo i pierwsza pomoc.
Żywność i żywienie.
Zasady prawidłowego żywienia.
Stres i walka z nim.
Aktywność ruchowa i umysłowa.
Przegląd głównych rodzajów
chorób człowieka.
Choroby zakaźne i walka z nimi.
Zachowania sprzyjające i
zagrażające zdrowiu.
Potrzeby natury fizycznej,
psychicznej
i społecznej ludzi w różnych etapach
rozwojowych.
Uzależnienia.
•
•
•
•
•
•
•
•
•
o
w
ł
a
s
n
y
•
o
r
g
a
n
i
z
m
•
•
•
omawia znaczenie higieny
własnego ciała i otoczenia dla
zachowania zdrowia;
wskazuje zachowania zagrażające
zdrowiu;
omawia sposoby walki ze stresem;
wskazuje na opakowaniach
wartości odżywcze produktów
spożywczych;
omawia zasady prawidłowego
żywienia;
podaje znaczenie aktywności
fizycznej w różnych okresach życia i
stanach zdrowia;
uzasadnia znaczenie higieny pracy
umysłowej i snu dla zachowania
zdrowia;
wymienia główne rodzaje chorób
człowieka;
omawia sposoby zabezpieczenia
własnego organizmu przed chorobami
zakaźnymi;
uzasadnia, że zdrowie w dużej
mierze zależy od nas samych;
omawia potrzeby natury fizycznej,
psychicznej i społecznej ludzi
w różnych okresach rozwoju;
wykazuje przyczyny i skutki
używania środków psychoaktywnych;
podaje sposoby radzenia sobie
w trudnych sytuacjach.
12
I
I
I
.
C
Z
Ł
O
W
I
E
K
Z
M
I
E
N
I
A
Ś
W
I
A
T
P
R
Z
Y
R
O
D
Y
I
.
•
•
•
•
C
•
o
r
•
a
•
z
•
•
b
l
•
i
•
ż
e
j
Budowa chemiczna organizmów.
Rola białek i kwasów
nukleinowych.
Budowa komórki – struktury
komórkowe i ich funkcje.
Rola chromosomów w
dziedziczeniu.
Podziały komórek.
Odczytywanie informacji
genetycznej w komórce.
Dziedziczenie cech – prawa
Mendla.
Mutacje.
Choroby genetyczne.
e
w
o
l
u
•
•
•
•
•
•
•
•
ż
y
c
i
a
•
•
•
•
E •
k
o •
l
o •
g
i
a •
•
i
•
•
i
s
t
o
t
y
I
I
.
•
•
•
•
Zakres badań ekologii.
Organizmy wskaźnikowe.
Ekologia populacji.
Biocenoza i ekosystem.
Krążenie materii i przepływ energii
przez ekosystem.
Zależności między organizmami
w biocenozie.
Globalne zmiany w środowisku
będące skutkiem działalności
człowieka.
Dowody i mechanizmy ewolucji.
Pochodzenie człowieka.
•
•
•
•
•
•
•
•
wymienia związki nieorganiczne
i organiczne wchodzące w skład
organizmów;
wykazuje na dowolnych
przykładach jedność budowy
chemicznej organizmów;
omawia budowę i funkcje białek;
wskazuje DNA jako miejsce zapisu
informacji genetycznej;
wyjaśnia, czego dotyczy informacja
zapisana w DNA;
wymienia najważniejsze struktury
komórki jądrowej i podaje ich funkcje;
wykazuje ogólne różnice między
mitotycznym i mejotycznym
podziałem jądra komórkowego;
objaśnia funkcję jądra
komórkowego wynikającą z
umiejscowienia DNA
w chromosomach;
przedstawia sposób zapisu
informacji
o budowie białka w genie;
omawia prawo Mendla na
dowolnych przykładach;
wskazuje mutacje jako źródło
zmienności;
omawia dziedziczenie płci u
człowieka;
wymienia nazwy chorób
genetycznych.
wyjaśnia, co oznacza słowo
ekologiczny;
wskazuje zależności między
organizmem a środowiskiem jego
życia;
wymienia czynniki ograniczające
występowanie organizmów;
potrafi na przykładach wyjaśnić
pojęcie populacja i przedstawia
zależności między populacjami;
wskazuje zależności pokarmowe
występujące między organizmami
w wybranej biocenozie;
podaje przykłady prostych
łańcuchów pokarmowych i sieci
pokarmowych;
wykazuje różnice między
przepływem energii a krążeniem
materii
w ekosystemie;
13
•
c
j
o
n
i
z
m
•
•
•
wskazuje zmiany zachodzące
w środowisku pod wpływem
działalności człowieka;
podaje, czym jest ewolucja;
udowadnia istnienie ewolucji;
wykazuje podobieństwa i różnice
między człowiekiem a innymi ssakami.
IV. PROCEDURY OSIĄGANIA CELÓW
Wskazówki metodyczne do realizacji treści zawartych
w pakiecie I – Bogactwo świata organizmów
WSKAZÓWKI DO DZIAŁU I – Powitanie biologii
Celem tego działu jest: przybliżenie uczniom dziedziny nauki, jaką jest biologia; przedstawienie
najważniejszych odkryć i teorii, od starożytności po czasy współczesne; wskazanie źródeł wiedzy
biologicznej, zwłaszcza obserwacji i doświadczeń będących źródłem wiedzy naukowej. W tym
dziale uczniowie poznają ogólne zasady prowadzenia doświadczeń, a także przyrządy przydatne
w poznawaniu organizmów. Doskonalą technikę mikroskopowania i umiejętność korzystania
z atlasów i kluczy do oznaczania organizmów.
Nauczyciel podczas realizacji zadań wynikających z treści zawartych w tym dziale powinien
nawiązać do wiedzy i umiejętności uczniów zdobytych na lekcjach przyrody w szkole
podstawowej, zwłaszcza dotyczących źródeł wiedzy biologicznej, sposobów porządkowania
– klasyfikowania organizmów. Następstwem tego będzie wprowadzenie współczesnego podziału
systematycznego organizmów.
Podczas realizacji treści zawartych w tym dziale poleca się wiele działań praktycznych, dzięki
którym uczniowie nabywają umiejętność korzystania z różnych źródeł informacji.
Zalecane działania praktyczne:
•
prowadzenie obserwacji przyrodniczych;
•
zapoznanie się z kluczem do oznaczania roślin i zwierząt;
•
oznaczanie za pomocą klucza wybranych roślin i zwierząt;
•
analizowanie różnych źródeł informacji;
•
prowadzenie doświadczeń biologicznych;
•
doskonalenie techniki mikroskopowania.
WSKAZÓWKI DO DZIAŁU II – Funkcjonowanie organizmów
14
W czasie realizacji treści zawartych w tym dziale uczniowie poznają charakterystyczne cechy
organizmów świadczące o życiu: oddychanie, odżywianie, wydalanie, reakcje na bodźce, ruch,
rozmnażanie, pobudliwość. Szczególny nacisk położono na takie czynności życiowe, jak:
oddychanie, odżywianie i rozmnażanie, uznając je za podstawowe. W trakcie lekcji uczniowie
porządkują zdobyte w szkole podstawowej wiadomości dotyczące oddychania, poznają różne
sposoby uzyskiwania energii: na drodze oddychania tlenowego i beztlenowego. Porządkują
wiadomości o sposobach odżywiania się organizmów, poznają ogólny przebieg procesu
fotosyntezy. Dowiadują się, jakie są sposoby rozmnażania się organizmów, i podejmują próbę
oceny tych sposobów. Ważne jest, aby z dyskusji prowadzonej na ten temat wynikało,
że rozmnażanie płciowe jest źródłem zmienności organizmów.
Podczas realizacji zadań wynikających z treści tego działu nauczyciel korzysta z nabytych przez
uczniów wiadomości i umiejętności oraz zręcznie wprowadza i kształtuje nowe.
Zalecane działania praktyczne:
•
prowadzenie obserwacji czynności życiowych organizmów;
•
planowanie i prowadzenie doświadczeń biologicznych;
•
przeprowadzenie doświadczenia wykazującego, że podczas fermentacji drożdże wydzielają
dwutlenek węgla;
•
dokumentowanie przeprowadzonych obserwacji i doświadczeń;
•
stawianie hipotezy badawczej i jej weryfikacja.
15
WSKAZÓWKI DO DZIAŁU III – Od wirusów do glonów
Celem tego działu jest ukazanie różnorodności budowy i czynności życiowych organizmów,
od tych o najprostszej budowie – jednokomórkowych bakterii – do wielokomórkowych glonów
i grzybów. Podczas realizacji tego działu uczniowie poszerzają swoje wiadomości o organizmach
należących do królestwa protistów i grzybów. Poznają również różnorodne bakterie, wskazują
przykłady i skutki ich aktywności w najbliższym otoczeniu. Na uwagę zasługuje temat ukazujący
wirusy jako infekcyjne czynniki bezkomórkowe
i priony jako zakaźne cząsteczki białka. Ważne jest, aby podczas lekcji uczniowie zrozumieli istotę
działania tych czynników. W czasie kolejnych lekcji uczniowie poznają charakterystyczne cechy
budowy i czynności życiowych grzybów oraz ich rolę w przyrodzie i życiu człowieka. Podczas
realizowania zadań wynikających z treści działu uczniowie nabywają umiejętności rozróżniania
grzybów jadalnych od trujących, a także nawyku niezbierania grzybów nieznanych. Kolejna lekcja
dotyczy glonów jako zbiorczej grupy ekologicznej. Ukazuje różnorodność ich budowy i siedlisk,
w jakich żyją. Zadaniem nauczyciela podczas analizy tego działu jest zapewnienie uczniom
możliwości obserwowania żywych okazów w ich naturalnym środowisku; kształtowanie
umiejętności prowadzenia obserwacji i planowania doświadczeń oraz przewidywania ich skutków.
Zalecane działania praktyczne:
•
prowadzenie obserwacji mikroskopowych organizmów jednokomórkowych;
•
wskazywanie w najbliższym otoczeniu pozytywnych i negatywnych przejawów działalności
bakterii i grzybów;
•
doskonalenie umiejętności odróżniania grzybów jadalnych od trujących;
•
prowadzenie obserwacji organizmów w ich naturalnym środowisku;
•
planowanie i przeprowadzanie doświadczeń biologicznych;
•
analizowanie różnych źródeł informacji.
WSKAZÓWKI DO DZIAŁU IV – Świat roślin
Celem tego działu jest przede wszystkim ukazanie sposobu funkcjonowania organizmu roślinnego,
na przykładzie rośliny okrytonasiennej. Uczniowie poznają tkanki i organy roślinne – ich budowę
w kontekście przystosowań do pełnionych funkcji. Dokładnie omówiony zostaje cykl rozwojowy
rośliny. Ponadto, uczniowie poznają w sposób systematyczny różnorodność budowy i czynności
życiowych roślin organowych – od mszaków, poprzez paprotniki, do roślin nasiennych. Bardzo
ważnym zadaniem nauczyciela jest umożliwienie uczniom opanowania umiejętności
rozpoznawania poszczególnych gatunków roślin nasiennych występujących w otoczeniu, jak
również rozróżniania – na podstawie cech charakterystycznych – roślin należących do różnych grup
systematycznych.
Zalecane działania praktyczne:
•
prowadzenie obserwacji występowania roślin lądowych w ich naturalnym środowisku;
•
prowadzenie obserwacji mikroskopowych tkanek roślinnych;
•
wykonywanie obserwacji makroskopowych i mikroskopowych organów roślinnych;
•
wykonanie doświadczenia sprawdzającego wpływ wybranego czynnika na proces
kiełkowania nasion.
Wskazówki metodyczne do realizacji treści zawartych
w pakiecie II – Człowiek i jego otoczenie
WSKAZÓWKI DO DZIAŁU I – Świat zwierząt
Celem tego działu jest ukazanie uczniom różnorodności królestwa zwierząt, od form najprostszych
– parzydełkowców – do najlepiej rozwiniętych – ssaków. Kolejne lekcje w sposób systematyczny
ukazują zmiany ewolucyjne poszczególnych grup organizmów bezkręgowych i kręgowych. Treści
16
przewidziane do analizy – jak w każdym dziale – są logicznie ułożone, wynikają jedna z drugiej.
Główny nacisk położono na zależności przyczynowo-skutkowe, dlatego mocno jest podkreślona
zależność np. budowy i pełnionej funkcji.
Podczas analizy działu nauczyciel powinien zapewnić uczniom możliwości obserwacji okazów
naturalnych. Polecana jest wycieczka do lasu, nad zbiornik wodny czy do ogrodu zoologicznego.
Zalecane działania praktyczne:
•
prowadzenie obserwacji przedstawicieli omawianych grup zwierząt w ich naturalnym
środowisku;
•
analizowanie budowy organizmów pod kątem pełnionych funkcji;
•
wskazywanie zależności budowy i czynności życiowych od warunków środowiska życia;
•
prowadzenie hodowli krótko- i długoterminowych z zachowaniem humanitarnego stosunku
do zwierząt;
•
dokumentowanie prowadzonych obserwacji i hodowli;
•
rozpoznawanie organizmów objętych w Polsce ochroną prawną.
WSKAZÓWKI DO DZIAŁU II – Funkcjonowanie organizmu człowieka
Celem tego działu jest ukazanie budowy organizmu człowieka, poczynając od poznania
hierarchicznej struktury organizmu – komórek, tkanek, narządów i układów narządów – jak
również licznych powiązań występujących między układami wewnętrznymi. Ważne jest ukazanie
uczniom funkcjonowania poszczególnych układów organizmu człowieka jako integralnej całości.
Do głównych zadań nauczyciela podczas analizy tego działu należy wskazanie związków
przyczynowo-skutkowych, przejawiających się w tym wypadku przystosowaniem budowy
poszczególnych narządów i układów narządów do pełnionych funkcji.
Zalecane działania praktyczne:
•
prowadzenie obserwacji mikroskopowych wybranych tkanek zwierzęcych;
•
analizowanie planu budowy organizmu człowieka;
•
lokalizowanie na modelu położenia głównych organów człowieka;
•
przeprowadzenie doświadczenia wykazującego rolę chemicznych składników kości;
•
wskazywanie zależności między budową i położeniem organu a pełnioną funkcją.
WSKAZÓWKI DO DZIAŁU III – Integracja działania organizmu
Podstawowym zadaniem tego działu jest ukazanie roli układu nerwowego i krążenia, jako układów
integrujących cały organizm. Uczniowie, dzięki poznaniu mechanizmów reagowania na bodźce,
odbierania wrażeń ze środowiska zewnętrznego i wewnętrznego, przenoszenia tlenu, składników
odżywczych i produktów przemiany materii, w tym dwutlenku węgla, a także działania hormonów,
nabierają przekonania o ważności tych układów. Dalsza część tego działu dostarcza uczniom
podstawowych informacji o budowie i funkcjonowaniu układu rozrodczego. Ważne jest, aby lekcje
przebiegały w szczególnie serdecznej, pełnej wzajemnego zaufania atmosferze. Nauczyciel
powinien odwoływać się do wiadomości i umiejętności nabytych przez uczniów w szkole
podstawowej.
Zalecane działania praktyczne:
•
prowadzenie obserwacji mikroskopowych wybranych tkanek zwierzęcych;
•
rozpoznawanie składników morfotycznych krwi;
•
interpretowanie podstawowych wyników badania morfologicznego krwi;
•
wykonanie obserwacji zmian tętna i ciśnienia krwi podczas spoczynku i wysiłku fizycznego;
•
analizowanie budowy mózgu, narządów zmysłów;
•
wykonanie obserwacji wykazującej obecność plamki ślepej na siatkówce oka;
•
wykonanie doświadczenia sprawdzającego gęstość rozmieszczenia receptorów w skórze
różnych części ciała;
•
lokalizowanie na modelu położenia głównych gruczołów dokrewnych organizmu człowieka;
17
•
•
analizowanie budowy i roli układu rozrodczego kobiety i mężczyzny;
korzystanie z różnych źródeł informacji.
WSKAZÓWKI DO DZIAŁU IV – Zasady dbałości o własny organizm
Celem tego bardzo ważnego działu jest ukazanie uczniom znaczenia podstawowych zasad higieny
osobistej i otoczenia dla zachowania zdrowia. Główne treści tego działu wynikają z edukacyjnej
ścieżki prozdrowotnej. Podczas lekcji uczniowie poznają podstawowe metody udzielania pierwszej
pomocy w nagłych wypadkach, a także zachowania sprzyjające i zagrażające zdrowiu. Poznają
również ważniejsze rodzaje chorób człowieka i możliwości zapobiegania zarażenia się nimi. Warto
podkreślić, że w tym dziale są uwzględnione lekcje dotyczące uzależnień. Ich celem jest zapoznanie
uczniów z mechanizmami prowadzącymi do nałogów oraz wskazanie możliwości radzenia sobie
w trudnych sytuacjach stresowych oraz uzależnienia organizmu od różnych używek. Lekcje te
powinny być wzbogacone dużą liczbą filmów, ćwiczeń i zajęć praktycznych, umożliwiających
kształtowanie pożądanych umiejętności i postaw.
Zalecane działania praktyczne:
•
przeprowadzenie doświadczenia sprawdzającego obecność skrobi w produktach
spożywczych.
•
rozpoznawanie na podstawie różnych źródeł informacji, np. filmów, zachowań
sprzyjających
•
i zagrażających zdrowiu;
•
prezentowanie sposobów zapobiegania zakażeniu się wybranymi chorobami;
•
analizowanie wpływu alkoholu, nikotyny i narkotyków na organizm;
•
prezentowanie zachowań asertywnych w stosunku do presji grupy rówieśniczej.
Wskazówki metodyczne do realizacji treści zawartych
w pakiecie III – Człowiek zmienia świat przyrody
WSKAZÓWKI DO DZIAŁU I – Coraz bliżej istoty życia
W czasie realizacji zadań wynikających z treści tego działu uczniowie poznają związki wchodzące
w skład organizmów i wykazują jedność budowy organizmów. Poznają szczególną rolę białek jako
podstawowych cząsteczek życia, rolę kwasów nukleinowych i ich umiejscowienie w komórce.
Na zakończenie tego działu uczniowie poznają zasadę podziału komórki, a zwłaszcza jądra
komórkowego, zawierającego niezwykle ważny dla życia składnik – DNA, w którym jest zapisana
informacja genetyczna. Celem tego działu jest między innymi ukazanie, w jaki sposób informacja
genetyczna zawarta w DNA jest tłumaczona na język białek i jakie są tego konsekwencje dla życia
komórki. W dalszej części działu uczniowie poznają sylwetkę Grzegorza Mendla, zakres jego badań
i sformułowane prawa.
Zalecane działania praktyczne:
•
prezentowanie za pomocą wykresów i tabel zawartości związków wchodzących w skład
organizmów;
•
modelowe przedstawianie budowy kwasów nukleinowych; prowadzenie obserwacji
mikroskopowych jądra komórkowego;
•
modelowe przedstawianie procesu syntezy białek.
WSKAZÓWKI DO DZIAŁU II – Ekologia i ewolucjonizm
Podczas lekcji z tego działu uczniowie poznają podstawowe terminy związane z ekologią, wspólnie
z nauczycielem wyjaśnią znaczenie słowa ekologiczny. Wskazują zależności między organizmem
a środowiskiem jego życia, podają czynniki ograniczające występowanie organizmów. Dowiadują
się, co to jest populacja i wskazują jej cechy. Korzystając ze zdobytych wiadomości, podają
przykłady różnych zależności występujących między populacjami w wybranych biocenozach.
18
Na zakończenie tego działu uczniowie poznają różnice między przepływem energii a krążeniem
materii w ekosystemie.
Warto, aby nauczyciel uświadomił uczniom, że te dwa procesy, stanowiące integralną całość, są
podstawą istnienia życia. Podczas realizacji zadań wynikających z treści zawartych w tym dziale
ważne są wycieczki terenowe, podczas których uczniowie samodzielnie planują i przeprowadzają
doświadczenia. Ich wyniki prezentują na forum klasy.
W części dotyczącej ewolucji organizmów uczniowie wykazują istnienie procesu ewolucji
w odwołaniu do dowodów ewolucji. Poznają podstawowe mechanizmy ewolucji oraz zarys
przebiegu ewolucji człowieka.
Zalecane działania praktyczne:
•
analizowanie tabel i wykresów przedstawiających cechy populacji;
•
wykonanie w terenie obserwacji liczebności, rozmieszczenia i zagęszczenia wybranego
gatunku rośliny zielnej;
•
prowadzenie obserwacji wybranych osobników danej populacji w ich naturalnym
środowisku;
•
prezentowanie zależności występujących między populacjami w wybranych biocenozach;
•
graficzne przedstawianie zależności pokarmowych w wybranej biocenozie;
•
wykazywanie związków i zależności między przepływem energii a krążeniem materii
w ekosystemie na przykładach z najbliższego otoczenia.
V. KONTROLA I OCENA OSIĄGNIĘĆ UCZNIÓW
Z nauczaniem dzieci i młodzieży wiąże się niezbędny i najtrudniejszy element procesu
dydaktycznego, jakim jest kontrola i ocena wyników uzyskiwanych przez uczniów. Jak wiadomo,
reforma systemu edukacji wprowadziła dwa rodzaje oceniania:
•
ocenianie wewnątrzszkolne,
•
ocenianie zewnętrzne.
Ocenianie wewnątrzszkolne prowadzą nauczyciele w szkole zgodnie z przyjętym wewnątrzszkolnym systemem oceniania. Ustalają oceny bieżące i klasyfikacyjne z każdego przedmiotu,
w tym również z biologii. Nauczyciele oceniają osiągnięcia edukacyjne ucznia, czyli poziom
opanowania przez niego wiadomości i umiejętności w stosunku do wymagań wynikających
z programu nauczania. Ocenianie wewnątrzszkolne ma na celu:
•
przekazanie uczniowi informacji o postępach i poziomie jego osiągnięć edukacyjnych;
•
pomaganie uczniowi w samodzielnym planowaniu swojego rozwoju;
•
motywowanie ucznia do dalszej pracy;
•
dostarczanie rodzicom (opiekunom) i nauczycielom informacji o postępach, trudnościach
i specjalnych uzdolnieniach ucznia;
•
umożliwianie nauczycielom doskonalenia organizacji i metod pracy dydaktyczno –
wychowawczej.
Ocenianie zewnętrzne jest organizowane przez okręgowe komisje egzaminacyjne. W gimnazjum
obejmuje ono egzamin, przeprowadzany w maju, określony przez standardy wymagań. Egzamin
składa się z dwóch części sprawdzających:
•
wiedzę i umiejętności z zakresu przedmiotów humanistycznych,
•
wiedzę i umiejętności z zakresu przedmiotów matematyczno-przyrodniczych.
Wynikiem egzaminu jest suma uzyskanych przez ucznia punktów. Każdy uczeń otrzymuje
zaświadczenie, zawierające informacje o szczegółowych wynikach egzaminu, wydane przez
okręgową komisję egzaminacyjną.
19
Stała i systematyczna kontrola połączona z oceną mobilizuje uczniów do pracy. Przyczynia się do
utrwalania wiedzy, rozwoju zainteresowań i wyrabiania umiejętności korzystania z różnych źródeł
informacji.
Oceniane powinny być:
•
zarówno wiadomości, jak i umiejętności nabyte przez ucznia, zaangażowanie w proces uczenia
się,
•
pilność, systematyczność i rzetelność,
•
umiejętność dokumentowania wyników pracy,
•
umiejętność dokonywania samokontroli i samooceny.
Sprawdzanie osiągnięć uczniów wymaga stosowania zróżnicowanych metod, takich jak:
•
obserwacja ucznia,
•
kontrola ustna,
•
kontrola pisemna,
•
sprawdzian umiejętności praktycznych.
Ocena osiągnięć ucznia musi być rytmiczna, jawna, obiektywna. Nie może być zaniżana, gdyż
zniechęca ucznia do pracy, wywołuje poczucie bezradności. Ocena nie może być również
zawyżana, ponieważ demoralizuje ucznia i nie mobilizuje do pracy.
Tylko obiektywna ocena osiągnięć ucznia gwarantuje jego rozwój.
VI. INFORMACJA O WARUNKACH NIEZBĘDNYCH DO
REALIZACJI PROGRAMU
Wymagania dotyczące nauczycieli
Nauczyciele realizujący program Ciekawa biologia powinni być absolwentami studiów wyższych
z zakresu biologii.
Wymagania dotyczące wyposażenia szkół
Do realizacji każdego programu, w tym programu Ciekawa biologia, potrzebna jest odpowiednia
baza, czyli dobrze wyposażona pracownia biologiczna. Pod pojęciem dobre wyposażenie rozumie
się zestaw pomocy dydaktycznych. Należą do nich:
•
środki dydaktyczne:
−
okazy naturalne, preparaty mikroskopowe, modele, gabloty i kolekcje, tablice i
foliogramy, przezrocza, nagrania – taśmy magnetofonowe, filmy wideo; programy
komputerowe;
•
materiały pomocnicze:
− przyrządy optyczne i pomiarowe, sprzęt i szkło laboratoryjne, sprzęt hodowlany i
ogrodniczy, teksty źródłowe, encyklopedie, słowniki;
•
sprzęt audiowizualny:
− telewizor, magnetowid, magnetofon, ewentualnie komputer do prezentowania programów
komputerowych i samodzielnych opracowań;
•
literatura:
− literatura pedagogiczna i metodyczna z zakresu biologii, czasopisma dla nauczyciela, np.
„Biologia w Szkole”;
− literatura dla nauczyciela i ucznia: „Świat nauki”, „Wiedza i Życie”, „Przyroda Polska”,
„National Geographic”;
Nauczycielom zainteresowanym realizacją tego programu polecamy poradniki metodyczne
opracowane specjalnie do cyklu Ciekawa biologia, w których, oprócz scenariuszy zajęć lekcyjnych
i innych cennych informacji, zamieszczono szczegółowy wykaz środków dydaktycznych
niezbędnych do realizacji zadań wynikających z treści zawartych w programie.
20
Zaproponowany powyżej zestaw pomocy z pewnością ułatwi nauczycielom realizację treści
programowych. Nie oznacza to jednak, że w szkołach gorzej wyposażonych program Ciekawa
biologia nie może być realizowany; wprost przeciwnie – w poradnikach metodycznych znajdują się
propozycje różnorodnych środków, które doskonale zastępują drogi sprzęt i nie wszędzie dostępne
wymienione pomoce dydaktyczne.
21