Początki literatury fantastycznej przypadają na przełom XIX i XX i w

Początki literatury fantastycznej przypadają na przełom XIX i XX i w

Początki literatury fantastycznej przypadają na przełom XIX i XX i w znacznym stopniu
powiązane są z drugą rewolucją przemysłową. Zmniejszenie się zjawiska analfabetyzmu, spadek
kosztów druku to główne czynniki które umożliwiły powstanie literatury dla mas i stworzyły
zapotrzebowanie na takową – prostą w odbiorze, niewymagającą uruchomienia skomplikowanych
procesów myślowych. Literatura taka realizowała się na początku w postaci krótkich opowiadań
zamieszczanych w gazetach, a wraz ze wzrostem popularności takiej formy w tzw Czasopismach
groszowych stanowiących zbiór opowiadań o różnorakiej tematyce. Pośród licznych historii
miłosnych, podróżniczych, czy przygodowych dużym powodzeniem cieszyły się opowiadania
fantastyczne których główną cechą jest duża swoboda w zakresie konstrukcji świata przedstawionego
i postaci bohaterów. Lecz fantastyka jest pojęciem bardzo ogólnym – skupia wiele gatunków które
zaczęto wyróżniać na przestrzeni lat, spośród nich największa popularność zdobyły sobie dwa:
science fiction i fantasy – to właśnie sposób kreacji świata przedstawionego tych dwóch gatunków
przyszło mi omawiać.
Pojęcie świata przedstawionego określa całokształt zaprezentowanych w dziele zjawisk (stanów
rzeczy, procesów, przeżyć, działań ludzkich). Podstawowe elementy świata przedstawionego to
motywy, czas i miejsce akcji, motywacja zdarzeń i zachowań postaci. Stanowi odpowiednik jakiejś
rzeczywistości historycznej czy społecznej. Jak widać jest to kluczowy element decydujący w
znacznej mierze o ostatecznym kształcie dzieła literackiego.
Teraz postaram się przybliżyć specyfikę omawianych prze ze mnie gatunków. Science Fiction w
języku polskim oznacza tyle co fantastyka naukowa – autor skupia się na wykreowaniu futurystycznej
wizji świata. Przedstawia nowe technologie, ich wpływ na społeczeństwo i relacje międzyludzkie.
Jako przykład tej literatury wybrałem „Dalekie Szlaki” Siergieja Sniegowa trzytomowąopowieść o
eksploracji odległych zakątków galaktyki i „Gwiazdy jak Pył” - ukazujące początki Imperium
Galaktycznego autorstwa Isaaca Asimova jednego z najbardziej znanych pisarzy gatunku.
Nazwa fantasy, pochodzi z języka angielskiego słowa fantazja. Utwory tego gatunku są najczęściej
umiejscowione w fikcyjnym świecie – najczęściej z obiektami i orężem charakterystycznymi dla
średniowiecza - w którym poza zwykłymi prawami fizyki i biologii działa też magia oraz inne
nadnaturalne moce i specyficzne prawa . Inspirowane są legendami i mitami. Najbardziej
rozpoznawalnym utworem fantasy, stanowiącym wręcz ikonę tego gatunku jest trylogia „Władca
Pierścieni” Tolkiena i to właśnie na przykładzie tej książki jak i również „Hobbita” tego samego
autora postaram się dokonać analizy.
Podstawowym kryterium umożliwiającym rozróżnienie fantastyki naukowej od innych
rodzajów fantastyki (w tym także fantasy) jest naukowe wyjaśnienie zjawisk fantastycznych. W
literaturze science fiction każde zjawisko czy obiekt musi być uzasadnione w sposób naukowy lub
pozornie naukowy. W pierwszym przypadku autor opiera się o współczesną mu wiedzę naukową.
Oczywiście stan tej wiedzy ciągle się zmienia więc to czas rewiduje wizje autora. Doskonale to widać
w „Gwiazdach jak pył” – część wydarzeń Asimov umiejscawia na planecie w której atmosferze
znajduję się tlen i azot lecz nie ma dwutlenku węgla, wraz z postępem badań astronomicznych
okazało się że istnienie takiego bytu jest niemożliwe, co zaznacza autor – chcący zachować zgodność
z prawdą naukową - w posłowiu do późniejszych wydań – jednak poprawienie tego błędy wymagało
by ponownego przepisania znacznych fragmentów utworu. W drugim przypadku autor zakłada
pojawienie się w przyszłości rewolucyjnej teorii – która często stanowi zaprzeczenie naszej obecnej
wiedzy i jest pretekstem do wydarzeń opisanych na kartach powieści. Od razu nasuwa się tutaj
skojarzenie z „Efektem Taniewa” znanym z „Dalekich Szlaków” który umożliwił bardzo swobodne
manipulowanie materią – w efekcie czego ludzkość mogła kształtować materię i poruszać się w
przestrzeni kosmicznej z prędkościami wielokrotnie większymi od prędkości światła. Jako że w
literaturze fantasy autor jest zwolniony z konieczności uzasadniania elementów fantastycznych, ma
ogromne możliwości – znacznie większą niż w utworach science fiction wprowadzania nawet
najbardziej niebywałych istot czy obiektów, czego doskonałą ilustracją jest pełen magii i mistycyzmu
świat stworzony przez Tolkiena. Za wszelkie zdażenia fantastyczne autor może uczynić
odpowiedzialnymi bóstwa, potężne istoty (Sauron), czy magiczne przedmioty ( pierścień władzy).
Kolejnym elementem świata przedstawionego który omówię będzie czas akcji. W utworach
science fiction akcja umieszczona jest zwykle w przyszłości względem rzeczywistości autora (choć
zdarzają się liczne odstępstwa od tej zasady) – może to być przyszłość odległa o tylko kilka tak lub
tak jak w „Dalekich Szlakach” o całe stulecia– akcja dzieje się w 6 stuleciu nowej ery w tym czasie
nastąpił ogromny rozwój cywilizacji ludzkiej – co ciekawe odnosząc się do naszych czasów,
bohaterowie używają słowa „starożytność”. W fantasy pojęcie czasu akcji jest bardzo względne.
Często nie jest on wcale sprecyzowany a jeśli się pojawia to w jakiejś abstrakcyjnej postaci po to by
umożliwić chronologiczne ułożenie wydarzeń opisanych w utworze, względem innych utworów
cyklu, lub umiejscowienie ich w historii danego świata – tak jak ma to miejsce w „Hobbicie” i
„Władcy Pierścieni” Tolkiena. Gdyby przyszło nam zaznaczyć na osi chronologicznej wydarzenia z
tych utworów byli byśmy w stanie zrobić to bardzo dokładnie lecz w żaden sposób nie jesteśmy w
stanie odnieść tych dat względem naszej rzeczywistości. Wspólną cechą fantastyki naukowej i fantasy
jest fakt że ich akcja rozgrywa się zwykle w momencie przełomowym – kiedy w jakiś sposób ważą
się losy krainy, rasy, czy często całego świata. Gwiazdy jak pył opisują początek procesu
powstawania imperium galaktycznego, a utwory Sniegova i Tolkiena czas wojny – u tego pierwszego
z tajemniczą rasą złowrogów, Tolkien zaś opisuję wojnę o pierścień.
Elementem świata przedstawionego któremu autorzy poświęcają bardzo dużo uwagi jest
miejsce akcji. Autorzy powieści sf akcje swoich utworów umiejscawiają najczęściej wróżnych
obszarach wszechświata. Mogą to być miejsca istniejące (tak jak skolonizowany pluton w „Dalekich
Szlakach”), lub fikcyjne lecz takie których istnienie jest prawdopodobne (planety Rhodia czy Tyran w
„Gwiazdach jak pył”). Jednak z pośród wszystkich ciał niebieskich ogromne znaczenie ma Ziemia,
jako że jest planetą najdłużej zamieszkiwaną przez ludzi. W dwóch omawianych prze ze mnie
utworach science fiction widzimy jej całkowicie odmienne obrazy – Asimov ukazuje Ziemię
wyniszczoną wojnami atomowymi, zaś opis ziemi Sniegova jest bliski utopii. Lecz w obu utworach
stanowi początek, to właśnie na Ziemi rozpoczyna się akcja. Ogromna część akcji w utworach science
fiction odbywa się w czasie podróży przez niezmierzona przestrzeń na pokładzie statków
kosmicznych czy gwiazdolotów jak je nazywa Sniegov. Zmierzenie się ludzi z ogromem przestrzeni
kosmicznej często bywa pretekstem do rozważań filozoficznych. W utworach fantasy akcja toczy się
w wykreowanym przez wyobraźnię autora świecie. Idealnym wręcz jest tutaj świat władcy pierścieni.
Śródziemie bo tak się nazywa, stworzone zostało w całości przez Tolkiena – wraz ze swoją
szczegółową historią, językiem, istotami go zamieszkującymi – a nawet szczegółowymi informacjami
o alfabetach czy systemie pomiaru czasu. Wszelkie realistyczne obiekty wystpępujące w śródziemiu
przypominają te znane z Średniowiecza – wojska używają broni białej i łuków (oręż potęznych
wojowników często posiada magiczne właściwości), przemieszcają się na wierzchowcach (oprócz
koni można zaobserwować wielkie ptaki, słoniopodobne elefanty, akcja toczy się w monumentalnych
twierdzach (helmowy jar), czy na polach bitew (bitwa o Minas Tirith) gdzie typowo średniowieczne
machiny oblężnicze jakimi są katapulty obsługiwane są przez wielkie trolle. Jak widać elementy
rzeczywistości średniowiecznej współistnieją w utworze na równi z obiektami magicznymi.
Zarówno w utworach Sci Fi jak i fantasy bohaterami są jednostki wybitne których czyny mają
bezpośredni wpływ na losy całej rasy której są przedstawicielami. I tak w dalekich szlakach to
dowódcy i załoga cielca Cielca – jedynego gwiazdolotu któremu udało się zinfiltrować wrogi system
planetarny. Zaś we władcy pierscieni zaś jest to drużyna pierścienia – grupa której zadaniem jest
zniszczenie pierścienia władzy aco za tym idzie pozbawienie mocy Saurona. Wymyslone przez
Tolkiena Istoty i relacje pomiędzy nimi z czasem stały się powszechnie wykorzystywane w dziełach
fantasy. Istoty takie jak orkowie, trolle, krasnoludy czy elfy stanowią pewien kanon światów fantasy.
Tolkien ukazał również kilka typowych dla gatunku postaci – Aragorn – mężny i honorowy
wojownik, Gandalf – tajemniczy mędrzec władający magią, czy Sauron uosobienie zła z którym
muszą zmierzyć się bohaterowie. Jak wspomniałem światy fantasy posiadają liczne cechy
rzeczywistości średniowiecznej – dotyczy to również bohaterów.Tolkien wykorzystał w swoim
utworze dwa średniowieczne wzorce – władcy i rycerza, które cechowały się patriotyzmem i
honorowym postepowaniem. Postacią we „Władcy Pierścieni” która jest uosobieniem obydwu tych
wzorców jest Aragorn – najpierw dzielnie walczył u boku króla Rohanu - Theodena, później zaś
zasiadł na należnym mu tronie Gondoru. Bohaterowie science fiction to przeważnie ludzie trzeźwo
patrzący na świat, inteligentni, umiejący kojarzyć fakty. To własnie ta cecha nie zaś siła umozliwiła
załodze „cielca” wydostanie się z systemu planetarnego złowrogów i późniejsze zwycięstwo nad
nimi.
W przypadku obu gatunków bohaterowie nie muszą wcale należeć do rasy ludzkiej – autorzy
fantastyki mogą pozwolić sobie na ogromną różnorodność. Oprócz powszechnie istniejących w
literaturze fantastycznej orków, elfów czy kranoludów w śródziemiu można spotkać o wiele
ciekawsze istoty jak entowie – inteligentne drzewa, elefanty – przypominające słonie zwierząt
wykorzystywane na polu walki czy piekielne ptaki których dosiadały nazgule – upiory pierścienia.
Sniegow w „Dalekich Szlakach” wcale nie ustępuje Tolkienowi jeśli chodzi o kreacje istot. Z
ciekawszych przykładów możnaby wymienić Inteligentny komputer „zamontowany” w ciele
zmarłego, sztucznie stworzonego smoka, anioły – posiadający skrzydła człekokształtny ród, czy rase
złowrogów która prowadziła mechanizacje swych ciał.
Biorąc pod uwagę różnorodność kreacji światów przedstawionych logiczne jest że i język
którym posługują się bohaterowie musi być odmienny od tego którymposługują się współcześni
autorowi. Zarówno w utworach sf i fantasy doskonale widac operacje językowe których dokonuje
autor.
Jak już dwukrotnie wspominałem wiele elementów światów fantasy zaczerpniętych jest ze
średniowiecza. Język nie jest tu wyjątkiem. Na kartach władcy pierścieni wielokrotnie możemy
spotkać się z archaizacją języka czy wtrąceniami słów które znamy z legend. PRZYKŁAD
W science mamy do czynienia z imitowaniem języka naukowego, technicznego (stylizacja) jak i
licznymi neologizmami – co jest oczywiste gdyż autor musi nazwać wiele przedmiotów ktorych my
nie znamy a które według jego wizji pojawią się w przyszłości. PRZYKŁAD
Motywem który wyraźnie widać we wszystkich omawianych prze ze mnie utworach jest
motyw podróży, jest on bardzo czesto spotykany zarówno w dziełach fantasy (wyprawa drużyny
pierścienia do Mordoru) jak i science fiction (podróż ku nieznanym zakątkom galaktyki).
Kolejnym często spotykanym motywem jest motyw walki dobra ze złem. Doskonale go widać we
władcy pierścieni – śródziemie jest zagrożone obecnością Saurona będącego uosobieniem zła – celem
drużyny pierścienia jest pokrzyżowanie jego planów. Podziałna dobro i zło jest w utworze bardzo
widoczny. Zło jest równoważne ciemności, brzydocie - kraina mordor jest pokryta mrokiem, słudzy
saurona – orkowie nienawidzą światła, są zniekształceni i szpetni. W opozycji do nich są siły dobra.
Piękni elfowie z Rivandell, Gandalf biały mag, biała wieża Minas Tirith. Czytelnik nie ma
wątpliowści czyją stronę obrać. W dalekich szlakach podział na dobro i zło nie jest aż tak drastycznie
podkreślony lecz jego istnienie jest również niewątpliwe. W gwiazdach jak pył w ogóle nie
doszukamy się tego motywu,historia skupiona jest na polityce gdzie ka zdy ma swoje racje.
Analizując przytoczone prze ze mnie przykłady można dojść do wniosku że obydwie odmiany
gatunkowe mają wiele cech wspólnych:
-utwory toczą się w wykreowanych przez autora światach
-bohaterowie to jednostki wybitne
-stosowane są zabiegi językowe
Tym co w największym stopniu odróżnia literature science fiction od fantasy jest naukowe
uzasadnienie zjawisk w kreacji świata przedstawionego i to właśnie ten czynnik umożliwia poprawne
zakwalifikowanie utworu do danej odmiany.