FONOSKOPIA jest działem badań kryminalistycznych, który zajmuje

FONOSKOPIA
jest działem badań kryminalistycznych, który zajmuje się badaniem utrwalonej mowy,
identyfikacją osób i sygnałów akustycznych, identyfikacją urządzeń do rejestracji i transmisji,
badaniem warunków akustyczno-technicznych nagrania.
Oprócz identyfikacji osób eksperci fonoskopii analizują autentyczność dowodowych nagrań
(ciągłość zapisów magnetofonowych), identyfikują urządzenia służące do rejestracji
(magnetofony), a także - co jest najbardziej praco- i czasochłonne – spisują treść wypowiedzi
utrwalonych na wszelkiego rodzaju nośnikach umożliwiających zapisanie dźwięku, w
szczególności szeptu i mowy intensywnie zakłóconej i zniekształconej.
Podstawowe rodzaje nagrań jakimi zajmuje się fonoskopia to:
*nagrania wykonane przez jednego z uczestników rozmowy lub zdarzenia;
*nagrania pochodzące z podsłuchów;
*nagrania ujawnione w trakcie przeszukania;
*nagrania powstałe przypadkowo;
*nagrania rejestrujące pracę np. centrów dowodzenia policji, rozmowy załogi samolotu z wieżą
kontroli lotów, itp.
Zapis dźwięku może w sprawie sądowej pełnić różne funkcje. Może być:
*narzędziem przestępstwa – np.: pirackie odtwarzanie nagrania czy telefon z informacją o
podłożeniu bomby;
*dokumentacją przestępstwa – np.: nagranie rozmowy podczas planowania przestępstwa lub
podżegającej do czynu karalnego;
*dokumentacją zdarzenia – np.: rejestracja meldunków policyjnych, zgłoszeń w pogotowiu itp.
Kiedy już ekspert fonoskopii otrzyma nagranie...
*Odsłuchanie co zostało na nim nagrane
*Zrobienie kopii nagrania
*Wykonanie korekcji nagrania
*Zbadanie autentyczności zapisu
*Spisanie treści nagrania
*Dokonanie identyfikacji lub
eliminacji osób
w
obrębie
badanego
zapisu
Ewentualnie:
*pobranie wypowiedzi porównawczych
*identyfikacja z wykorzystaniem materiału porównawczego
Trzy podstawowe zagadnienia fonoskopijne
*Na podstawie badań wykonywanych w ramach ekspertyzy fonoskopijnej możliwe jest
odtworzenie przebiegu zdarzenia lub jego fragmentu. Uzyskanie tak ważnej
procesowo wiedzy jest jednak możliwe tylko wówczas, gdy któryś z uczestników
zdarzenia lub jego świadków, posługując się w tym celu określonym urządzeniem lub
zestawem rejestrującym, dokonał utrwalenia akustycznego śladu przedmiotowego
zdarzenia bądź jego fragmentu.
*Na podstawie badań autentyczności powstałego w ten sposób zapisu, a więc w oparciu o
najistotniejsze dla właściwej rekonstrukcji przebiegu zdarzenia badania fonoskopijne,
ustalona zostaje m.in. kolejność poszczególnych elementów przedmiotowego
zdarzenia, np. kolejność zabierania głosu podczas ostrej wymiany zdań.
*Następnie, dysponując zweryfikowanym i chronologicznie uporządkowanym ciągiem
elementów zdarzenia, można przystąpić do spisania treści wypowiedzi, które zostały
utrwalone w obrębie dowodowego nagrania. W ten sposób powstaje tekstowy zapis,
odpowiadający przebiegowi interakcji słownej. Wówczas dowodowe wypowiedzi
zostają także przyporządkowane poszczególnym mówcom i oznaczone, zgodnie z
przyjętym przez polskie laboratoria zwyczajem, najczęściej kolejnymi literami
alfabetu. Spisanie zatem treści przedmiotowych wypowiedzi wymaga uprzedniego
dokonania identyfikacji mówców w obrębie dowodowego zapisu.
W dalszej kolejności, podczas szczegółowych badań identyfikacyjnych, do przeprowadzenia
których niezbędne jest zgromadzenie właściwego materiału porównawczego, dokonuje się
identyfikacja osób, których wypowiedzi zostały zarejestrowane w dowodowym nagraniu. W
oparciu o rezultaty badań identyfikacyjnych następuje rozpoznanie uczestników dowodowego
zdarzenia, a właściwie osób, które słownie poświadczyły swój udział w nagraniu jego przebiegu.
W pewnym uproszczeniu, trzy podstawowe i najczęstsze pytania, na które stara się odpowiedzieć
fonoskopia to:
*kto i komu,
*co powiedział
oraz
*w jakich okolicznościach miało to miejsce.
W pewnych sytuacjach możliwe jest także:
*wnioskowanie o osobowości i pochodzeniu mówcy, jego stanie emocjonalnym i psychicznym,
chorobach i zaburzeniach narządów mowy;
*identyfikacja specyficznych odgłosów, czasu i miejsca rejestracji oraz określenie kontekstu
sytuacyjnego nagrania;
*identyfikacja sprzętu na którym zostało wykonane nagranie (taśmy, magnetofonu, mikrofonu
itd.).
Aby sąd uznał nagranie za dowód konieczne jest wykazanie jego autentyczności.
*Badanie autentyczności nagrania polega na ocenie integralności zapisu całego zdarzenia (np.
rozmowy) przy uwzględnieniu takich zjawisk zachodzących w trakcie nagrania, na które
potencjalny fałszerz nie mógł mieć wpływu. W tym celu bada się m.in.: treść rozmowy,
linię intonacyjną zarejestrowanych słów, fraz, zdań oraz bada się ciągłość sygnałów
wynikającą z psychofizjologicznego procesu mówienia, kontekstu sytuacyjnego, warunków
akustycznych, oraz jakości urządzeń rejestrujących (a w pewnych przypadkach także
przekazujących dźwięk).
Po wykonaniu badania autentyczności zapisu można odpowiedzieć na następujące pytania:
*czy zapisano całą rozmowę czy tylko jej fragmenty;
*czy po nagraniu nic z niego nie usunięto (np. fragmenty zdań, słowa);
*czy nie zmieniono kolejności wypowiedzi;
*jeśli zmontowano dane nagranie to czy z jednej, czy też kilku innych rozmów;
*czy nagranie lub nagrania zarejestrowano na tym samych sprzęcie i w tych samych warunkach
akustycznych.
„autentyczność nagrania rozmowy” a „autentyczność rozmowy”
autentyczność ocenia ekspert, wiarygodność organ procesowy (prokuratura, sąd)
Identyfikacja mówcy
*Pierwsze z założeń, leżących u podstaw identyfikacji mówcy głosi, że mowa każdego człowieka
indywidualizuje go, tzn. że istnieje relacja pomiędzy osobą a jego mową. Relacja ta wynika
m.in. z tego, że mówiąc, każdy z nas posługuje się swoim aparatem mownym z właściwą
mu budową anatomiczną, jego fizycznymi możliwościami i ograniczeniami.
*Jednocześnie mówiąc, człowiek aktualizuje nawyki artykulacyjne i mowne, jakie nabył w
procesie socjalizacji, tzn. w procesie uczenia się, także języka, w środowisku, w którym się
wychowywał i dorastał.
*Jednakże twierdzenie o niepowtarzalności mowy każdej żyjącej osoby, zawężając, mieszkającej
nawet tylko w Polsce, nie zostało poddane naukowej weryfikacji. Nie jest również
wiadome, jak bardzo mowa jednej osoby jest różna od mowy innej osoby, a także, czy
można wykluczyć, aby dwie osoby były nierozróżnialne na podstawie zachowań mownych.
*Drugie z założeń, przy którym dokonywana jest identyfikacja mówcy, mówi, iż różnice
pomiędzy mówcami są większe aniżeli zmienność mowy konkretnej osoby.
Identyfikacja osób jest jednym z najbardziej skomplikowanych problemów związanych z
analizą
fonoskopijną.
Przedmiotem
badania
jest
mowa
ludzka.
W Polsce stosowana jest sprawdzona metoda nazwana metodą językowo-pomiarową.
Polega ona na badaniu ogółu indywidualnych cech mowy, takich jak np.:
*sposób artykułowania głosek i ich akcentowania;
*sposób oddychania;
*dobór i zakres używanego słownictwa;
*budowa zdań;
oraz na ocenie parametrów mierzalnych (m.in. częstotliwości podstawowej, wysokości tonów,
energii sygnału mowy).
Uwzględniane są więc wszystkie zjawiska psychofizyczne zachodzące w procesie mówienia, a
nie tylko fizyczne właściwości samego dźwięku.
Materiał dowodowy
*Dla skuteczności, a w niektórych przypadkach także i celowości zleconych badań
identyfikacyjnych mówcy bardzo ważna jest wstępna ocena materiału dowodowego.
*Analizując przekazany do badań materiał dowodowy, biegły powinien ustalić, czy, zgodnie ze
stosowaną przez niego metodą, przedmiotowe wypowiedzi umożliwiają wykonanie
zleconych badań.
*W odniesieniu do metody językowo-pomiarowej, oznacza to ustalenie, czy w obrębie
dowodowych wypowiedzi występują dystynktywne cechy językowe oraz czy jakość
nagrania pozwala dokonać wiarygodnej ekstrakcji parametrów akustycznych mowy.
*Z perspektywy kryminalistycznej identyfikacji mówcy dystynktywne cechy językowe to, w
sposób podstawowy, takie cechy, które występują w każdej zarejestrowanej wypowiedzi,
niezależnie od jej długości, treści i kontekstu sytuacyjnego oraz które w najmniejszym
stopniu mogą być świadomie zniekształcane przez mówcę, np. w celu uniknięcia
rozpoznania.
*Kryteria te spełniają cechy artykulacyjne.
*Każda zaś inna cecha języka z wyższych poziomów jego opisu, np. leksyka czy składnia,
wymaga zarówno obszerniejszego materiału do analizy, w większym stopniu podlega
świadomej kontroli mówcy i równocześnie w większym stopniu jest motywowana sytuacją
komunikacyjną, a więc m.in. stopniem oficjalności rozmowy, czy zażyłością osób
dyskutujących.
*Na podstawie analizy językowej dowodowych wypowiedzi, biegły równocześnie ustala, czy
podczas pobierania materiału porównawczego powinien poświęcić więcej uwagi
wypowiedziom spontanicznym, czy tzw. testom zdaniowym, tożsamym treściowo z
wybranymi kwestiami dowodowymi.
*Jeżeli bowiem w obrębie dowodowych wypowiedzi występują liczne cechy artykulacyjne,
mające charakter systemowych, a dodatkowo niektóre z nich związane są z nietypowym
nawykiem wymawianiowym, wówczas pobierając materiał porównawczy, poświęci
większą uwagę uzyskaniu spontanicznych wypowiedzi. Swobodne wypowiedzi mówcy
pozwolą bowiem zestawić pod względem cech artykulacyjnych obydwa materiały, tj.
dowodowy i porównawczy, a przede wszystkim w oparciu o wypowiedzi porównawcze,
możliwe będzie ustalenie reprezentatywności poszczególnych cech oraz zakresu ich
zmienności.
*Jeżeli natomiast na podstawie analizy językowej dowodowych wypowiedzi, biegły ustali, iż
charakteryzuje je niewielka liczba cech artykulacyjnych lub że odnotowane cechy są
cechami bardzo powszechnymi, np. z uwagi na ich geograficzne uwarunkowanie, wówczas
ciężar ewentualnych badań identyfikacyjnych musi zostać przesunięty na analizę
parametrów akustycznych mowy.
Materiał porównawczy
*Omawiając czynność pobrania materiału porównawczego, warto zwrócić uwagę na jeden z jej
elementów, mianowicie testy zdaniowe.
*W Polsce praktykowane są co najmniej dwa sposoby pobierania wypowiedzi tożsamych
treściowo z wybranymi wypowiedziami dowodowymi.
*Tzw. testy zdaniowe są albo prezentowane podejrzanemu lub poszkodowanemu słownie
przez biegłego albo też przedstawiane są w formie pisemnej.
*Obydwa sposoby prezentowania wypowiedzi obarczone są konsekwencjami natury
metodologicznej.
*Prosząc o powtarzanie wypowiadanych przez biegłego fraz, należy liczyć się z powielaniem
prezentowanej struktury intonacyjnej oraz ewentualnych innych cech, np. artykulacyjnych,
właściwych wymowie biegłego.
*Jeżeli natomiast tzw. testy zdaniowe zostaną przedstawione w formie pisemnej, trzeba z kolei
liczyć się z monotonnym ich odczytywaniem oraz dążeniem do hiperpoprawnej wymowy,
wynikającej z odtwarzania zapisu ortograficznego.
*Gdy nie można pobrać nagrań porównawczych w warunkach studyjnych można wykorzystać
inne nagrania, które wg oceny eksperta nadają się do badań porównawczych (wiele
warunków!),
np. w przypadkach porwania na etapie operacyjnym po przeszukaniu mieszkania osoby
podejrzanej można wykorzystać znalezione nagrania VHS/DVD z uroczystości rodzinnych
i porównać je z nagraniem rozmowy telefonicznej z porywaczem
*Co do podejrzanych i oskarżonych zgodnie z orzeczeniem SN w sprawie II KKN 108/00 z dn.
21.07.2000 dopuszczalne jest uzyskiwanie i wykorzystywanie wypowiedzi porównawczych
nawet wówczas, gdy nie wyrażają oni zgody na udział w czynności.
*Właściwie uzyskane wypowiedzi porównawcze pozwalają na skuteczną identyfikację,
względnie
eliminację
osób,
pod
kątem
ich
udziału
w rozmowach dowodowych.
Pracownie fonoskopii
BADANIA WYKONYWANE W CLK KGP (Wydział Badań Dokumentów i Technik
Audiowizualnych, Pracownia Fonoskopii:
BADANIA ODSŁUCHOWE NAGRAŃ ZAKŁÓCONYCH
*analiza audiodokumentu w celu ustalenia treści wypowiedzi,
*analiza audiodokumentu w celu określenia stanu emocjonalnego wypowiadających się osób,
*kopiowanie i zabezpieczanie materiałów dźwiękowych z zastosowaniem korekcji i/lub zmiany
nośnika.
BADANIA AUTENTYCZNOŚCI ZAPISÓW DŹWIĘKOWYCH (tylko zapisy analogowe)
*analiza audiodokumentu w celu ustalenia, czy zapis dźwiękowy jest kopią czy oryginałem,
*analiza audiodokumentu w celu ustalenia śladów montażu,
*wnioskowanie o urządzeniach rejestrujących.
IDENTYFIKACJA WYPOWIADAJĄCYCH SIĘ OSÓB
*identyfikacja wypowiadających się osób,
*wnioskowanie o cechach osobopoznawczych mówcy na podstawie jego wypowiedzi.
W LK KWP WYKONYWANE SĄ JEDYNIE BADANIA ODSŁUCHOWE NAGRAŃ
ZAKŁÓCONYCH:
*KWP Gdańsk
*KWP Olsztyn
*KWP Szczecin
*KWP Poznań
*KWP Łódź
*KWP Wrocław
*KWP Lublin
*KWP Katowice
BIURO BADAŃ KRYMINALISTYCZNYCH ABW (dawniej Zakład Kryminalistyki i Chemii
Specjalnej ABW)
IES im. Jana Sehna w Krakowie, Pracownia Analizy Mowy i Nagrań
Pracownie prywatne (?)
*Od wielu lat grupa aktywnych biegłych fonoskopii, wykonujących pełen zakres badań, nie
przekracza 10 osób.[słuch fonematyczny - umiejętność rozróżniania najmniejszych
elementów składowych wyrazów czyli fonemów (dźwięków mowy ludzkiej, głosek); jest to
złożony proces analizy i syntezy dźwięków ]
[wiedza interdyscyplinarna – akustyka, lingwistyka, logopedia,
psychologia,
neuropsychologia, socjolingwistyka, inne…]
*Przy typowych zapisach, utrwalonych z wykorzystaniem transmisji telefonicznej, spisanie
każdej minuty rozmowy dowodowej zajmuje 1–2 godziny czasu pracy eksperta.
*Czas oczekiwania na wynik ekspertyzy w CLK to ok. 3 lata.
Inne problemowe zagadnienia
*Badanie autentyczności zapisów cyfrowych
*Okazanie mowy i związany z tym eksperyment akustyczny
*Wariograf głosowy
LITERATURA
*Podręczniki kryminalistyki
*Publikacje ekspertów CLK KGP (A. Malanowicz, A. Kowalczyk, starsze - S. Błasikiewicz, W.
Bednarczyk, G. Góralewska-Łach)
*Publikacje
dra
J.
Rzeszotarskiego
(ABW)
– „Problemy Kryminalistyki”, „Prokuratura i Prawo”
*Prof.
E.
Gruza
(UW),
Prof.
J.
Wójcikiewicz
(UJ),
starsze – Prof. A. Szwarc (UAM)
*