przeczytaj fragment książki

Transkrypt

glod-1.qxd
11/18/08 1:45 PM
Page 15
ROZDZIAŁ I
Początki „państwa−komuny”
Głód z lat 1932–1933 należy badać w kontekście kolektywizacji rolnic−
twa, natomiast samą kolektywizację w ogólnym kontekście przeprowadza−
nych przez bolszewików przekształceń społeczno−gospodarczych. By zrozu−
mieć przyczyny przekształcenia się głodu w potworny Wielki Głód w dwóch
zdominowanych przez Ukraińców tworach polityczno−administracyjnych:
USRR i Okręgu Kubańskim RSFRR, trzeba zgłębić również politykę naro−
dową Kremla. Przecież wydarzenia z początku lat trzydziestych XX wieku
są genetycznie spokrewnione z przekształceniami, które zaczęły się bezpo−
średnio po zdobyciu władzy przez bolszewików. W tym rozdziale skoncen−
trujemy się więc na latach 1917–1922.
1. Pierwszy szturm
Idea „państwa−komuny”
Po powrocie z emigracji do rewolucyjnego Piotrogrodu Włodzimierz
Lenin wystąpił na zgromadzeniu Wszechrosyjskiej Narady Rad Deputowa−
nych Robotniczych i Żołnierskich. Dziesięć tez zawartych w jego referacie
z 20 kwietnia 1917 roku wydrukowała pod tytułem O zadaniach proletaria−
tu w tej rewolucji bolszewicka gazeta „Prawda”. Były to słynne „tezy kwiet−
niowe”. W odróżnieniu od ścisłych i szczegółowych rekomendacji dotyczą−
cych walki o władzę, plan działań dla następnego etapu został sformułowa−
ny w sposób zawoalowany – jako krótki wykaz zadań. Było ich cztery,
każde ukierunkowane na osiągnięcie odrębnego celu: przemianowanie par−
tii bolszewików z socjaldemokratycznej w komunistyczną; przyjęcie przez
partię nowego programu komunistycznego; budowę państwa−komuny; zjed−
noczenie partii o podobnym programie z innych krajów w międzynarodów−
kę komunistyczną.
Czy oznacza to, że łańcuch relacji przyczynowo−skutkowych, którego ko−
lejnym ogniwem stał się Wielki Głód, został zainicjowany przez rewolucję
rosyjską z 1917 roku? Nie należy spieszyć się z takim wnioskiem.
glod-1.qxd
16
11/18/08 1:46 PM
Page 16
I. Początki „państwa−komuny”
W radzieckiej historiografii kwestia ceny (w tym również Wielki Głód)
płaconej za komunistyczne przekształcenia była zupełnie pomijana. Same
zmiany były przedstawiane jako żądania mas pracujących wyrażone w rewo−
lucji ludowej i zrealizowane przez bolszewików. By uzasadnić tę myśl, re−
wolucję rosyjską „podzielono” na dwie rewolucje – lutową i październiko−
wą. Odliczanie przekształceń komunistycznych rozpoczynano od tej drugiej.
Wprawdzie uznany na Zachodzie za autorytet specjalista od historii Ro−
sji Richard Pipes już w 1990 roku wydał w Nowym Jorku dwutomowe
opracowanie The Russian Revolution, w którym proces rewolucyjny 1917
roku rozpatruje jako jedną całość, ale w historiografii zachodniej przejęcie
władzy przez bolszewików było z reguły uważane za wystarczającą podsta−
wę do uznania rewolucji październikowej za osobne wydarzenie. W 1994
roku dzieło Pipesa zostało wydane w Moskwie pod tytułem Russkaja Rie−
wolucija, ale również potem niewielu było takich, zarówno w Rosji, jak i na
Ukrainie, którzy rezygnowaliby z podziału na dwie rewolucje 1917 roku.
Nawet ci zachodni naukowcy, którzy traktują wydarzenia październikowe
1917 roku jako osobną rewolucję, nie ograniczają jej już jedynie do zdoby−
cia władzy przez bolszewików. Zwłaszcza włoski uczony Andrea Graziosi
w anglojęzycznym wykładzie opublikowanym po raz pierwszy w 1996 ro−
ku (Uniwersytet Harvarda) uznał wydarzenia z końca 1917 roku w Rosji za
rewolucję ludową o wyraźnych cechach antyautorytarnych i antypaństwo−
wych, która w sposób paradoksalny doprowadziła do władzy najbardziej
etatystyczną siłę polityczną w kraju. Paradoks ten Graziosi wyjaśniał istnie−
niem dwóch bolszewizmów: „plebejskiego” bolszewizmu chłopów−żołnie−
rzy i robotników chłopskiego pochodzenia oraz „prawdziwego” bolszewi−
zmu wyznawanego przez nieliczną, ale efektywną grupę zawodowych re−
wolucjonistów1.
Nicolas Werth, jeden z autorów Czarnej księgi komunizmu, proponuje
traktowanie rewolucji październikowej jako jednoczesnej konwergencji
dwóch czynników: zdobycia władzy przez partię, która kardynalnie różniła
się od innych organizacji zarówno pod względem taktyki, jak i ideologii,
oraz masowej rewolucji społecznej. Według Wertha rewolucja społeczna
przejawiła się głównie w postaci powstania chłopskiego – potężnego ruchu
1
A. Graziozi, Wielikaja kriestjanskaja wojna w SSSR. Bolszewiki i kriestjanie
1917–1923, Moskwa 2001, s. 15–16 (wyd. oryg. The Great Soviet Peasant War: Bol−
sheviks and Peasants, 1917–1933, Ukrainian Research Institute, Harvard University
1996).
glod-1.qxd
11/18/08 1:46 PM
Page 17
17
zrodzonego przez wielowiekową nienawiść do szlachty−właścicieli ziem−
skich – oraz charakterystycznej dla chłopstwa nieufności w stosunku do mia−
sta i państwa2.
Zarówno teza Graziosiego o dwóch bolszewizmach, jak i Wertha o kon−
wergencji dwóch czynników nie są sprzeczne z wnioskami poczynionymi
przez Pipesa o spójności rewolucji rosyjskiej. Graziosi łączy „plebejski”
i „prawdziwy” bolszewizm w ramach jednolitego kataklizmu społecznego,
jakim była rewolucja rosyjska. Bardziej ostrożnie do sprawy podchodzi
Werth, który formalnie pozostawia otwarte pytanie, czy ideologia partii leni−
nowskiej wpisywała się w rewolucję rosyjską. Tak naprawdę, podobnie jak
Graziosi, obejmuje on ideologię bolszewicką ramami rewolucji, stwierdzając
konwergencję rewolucji społecznej z przejęciem władzy przez partię
o odmiennej od innych ideologii.
Należy jednak odróżnić zdobycie władzy przez bolszewików od począt−
ku realizacji przez nich leninowskiej tezy o „państwie−komunie”. Bez wzglę−
du na to, że teza ta pojawiła się już w kwietniu 1917 roku jako cel, który bol−
szewicy będą wcielać w życie po zdobyciu władzy, nie była ona związana
z rewolucją rosyjską. Można powiedzieć nawet, że ideę „państwa−komuny”
i rewolucję 1917 roku dzieliła przepaść.
Partie polityczne rewolucji rosyjskiej były reprezentowane przez dwa
bloki: liberalny i socjalistyczny. Termin „socjalizm” należy tu rozumieć w je−
go pierwotnym znaczeniu, które nie ma nic wspólnego z późniejszymi inter−
pretacjami: leninowską (socjalizm jako pierwsza faza komunizmu) i hitle−
rowską (narodowy socjalizm). Blok liberalny, na czele którego stanęła Par−
tia Kadetów, był mniej radykalny niż blok socjalistyczny (głównie
mienszewicy i eserowcy). Jednak w trakcie rewolucji obydwa bloki tworzy−
ły jeden obóz demokratyczny i zgadzały się, że należy doprowadzić do zwo−
łania Zgromadzenia Konstytucyjnego.
Wraz z partiami politycznymi kształtował się jeszcze jeden uczestnik
działań rewolucyjnych – obóz dołów ludowych w postaci rad. W odróżnie−
niu od partii rady żądały niezwłocznej ekspropriacji własności prywatnej
właścicieli ziemskich i burżuazji. Chodziło zatem nie tylko o likwidację in−
stytucji władzy i własności prywatnej, tak jak we wszelkich znanych histo−
2
S. Courtois, N. Werth, J.−L. Panné, A. Paczkowski, K. Bartosek, J−L. Margolin, Le
Livre noir du communisme. Crimes, terreur, répression, Robert Laffont, Paris 1997 (wyd.
polskie Czarna księga komunizmu. Zbrodnie, terror i prześladwania, Prószyński i S−ka,
Warszawa 1999); N. Werth, 1917: La Russie en révolution, Éditions Gallimard, Paris 1998.
glod-1.qxd
18
11/18/08 1:46 PM
Page 18
rykom rewolucjach, ale również o zniszczenie klas społecznych. Ekstremi−
styczne żądania rad były skutkiem charakterystycznej dla Rosji ostrej kon−
frontacji socjalnej, zwielokrotnionej przez ciężar wyczerpującej wojny.
Rady stanowiły niezależną siłę polityczną rewolucji, choć od początku
były obsadzone przez przedstawicieli któregoś z ugrupowań politycznych.
Nie ma tu znaczenia, w jaki sposób dochodziło do obsadzania tych miejsc:
czy przedstawiciele partii byli wybierani do rad, których skład podlegał nie−
ustannym zmianom, czy też członkowie rad zgłaszali akces do tej czy innej
partii – liczebność wszystkich partii, które wyszły z podziemia, raptownie
w tym czasie wzrastała w wyniku rekrutowania członków z mas rewolucyj−
nych. Ukierunkowanie sił rewolucyjnych zależało od tego, jakie partie cie−
szyły się największym wpływem w radach. Początkowo byli to socjaliści−re−
wolucjoniści i socjaldemokraci (mienszewicy).
Obóz rad okazał swą siłę już w pierwszych dniach rewolucji. Któż zmu−
sił Mikołaja II do abdykacji 15 marca 1917 roku? Car posłuchał rady lide−
rów głównych partii Dumy Państwowej, dowódców frontów i szefa sztabu
naczelnego wodza (wodzem naczelnym był on sam) generała Michaiła Ale−
ksiejewa. Któż jednak zmusił najbliższe otoczenie cara, aby namawiało go
do zrzeczenia się władzy?
W czasach radzieckich na pierwszym miejscu wśród rewolucyjnych akto−
rów 1917 roku stawiano proletariat wielkoprzemysłowy. Zgrupowany w wiel−
kie zespoły z powodów uwarunkowanych procesami produkcyjnymi, mógł
działać skutecznie i udowodnił to już w 1905 roku. Ale trzeba przyznać, że
również carat zademonstrował wówczas, że jest w stanie poradzić sobie z pro−
letariacką rewolucją. Natomiast procesy produkcyjne na wsi nie sprzyjały
efektywnemu działaniu chłopów. Byli oni rozproszeni i nie stanowili szczegól−
nego zagrożenia dla ziemiańskiej hierarchii zwieńczonej carem samodzierżaw−
cą. Aż nagle, od 1914 roku, samo imperium zaczęło jednoczyć chłopów w ba−
taliony, dając im broń do ręki. W wielkich miastach tworzyły się garnizony za−
plecza. W każdym z nich wojskowi instruktorzy przygotowywali dziesiątki
tysięcy zmobilizowanych chłopów do wyjazdu na front. Gdy zaczęły się nie−
pokoje w Piotrogrodzie, jego garnizon zaplecza stanął przed dylematem: wy−
ruszyć na front czy wystąpić zbrojnie przeciw dowódcom. Wszędzie, gdzie
skoncentrowano zmobilizowanych chłopów (robotnicy przeważnie pracowali
w zakładach zbrojeniowych), dokonali oni wyboru – wystąpić zbrojnie! To
właśnie uświadomiło dowódcom frontów konieczność usunięcia cara.
Siłą bezwładu spowodowanego nieuzasadnionym podziałem rewolucji
1917 roku na dwa odrębne wydarzenia rewolucję lutową nazwano „burżua−
glod-1.qxd
11/18/08 1:46 PM
Page 19
19
zyjno−demokratyczną”. Jednak burżuazja była w niej reprezentowana jedy−
nie przez liberalnych demokratów. Główna masa robotników i chłopów
(w tym również ubranych w żołnierskie szynele) pozostawała pod wpływem
partii socjaldemokratycznych, działających solidarnie z liberałami. Znaczna
większość rosyjskiej klasy robotniczej (również w guberniach ukraińskich)
popierała partię mienszewików, stojącą na czele ruchu związków zawodo−
wych, i reprezentowała pogląd europejskich socjaldemokratów dotyczący
pogodzenia interesów pracy i kapitału w postaci kompromisu zawartego
w drodze negocjacji. Wśród mas chłopsko−żołnierskich szczególną popular−
nością cieszyli się eserowcy, którzy również chcieli zakończenia rewolucji
w oparciu o ustawy przyjęte legalnie, czyli przez Zgromadzenie Konstytu−
cyjne. Partie te powstrzymywały obóz radziecki – anarchistyczny i destruk−
cyjny. Traktowały rady jako organizacje tymczasowe, powołane w celu nie−
dopuszczenia do mobilizacji sił kontrrewolucyjnych. Lenin wysunął hasło
„Cała władza w ręce rad!”. Jego strategia polegała na opanowaniu rad od we−
wnątrz, obaleniu rządu liberalnych demokratów i zainstalowaniu w jego
miejsce własnych ludzi, pod płaszczykiem rad. Pomysł powołania Zgroma−
dzenia Konstytucyjnego nie był przez Lenina jawnie kwestionowany, ponie−
waż cieszył się popularnością w społeczeństwie, jednak przez negowanie su−
werennego prawa narodu do sformowania organów władzy był odrzucany
w formie zamaskowanej. Lenin żądał utworzenia republiki rad w miejsce re−
publiki parlamentarnej. Rozumiał, że w wolnych wyborach bolszewicy nie
mieliby szans na zdobycie większości mandatów w Zgromadzeniu Konsty−
tucyjnym. Zdobycie większości w radach było zupełnie realne. Doktrynalny
ekstremizm bolszewików, opowiadających się za likwidacją własności pry−
watnej środków produkcji, pokrywał się częściowo z żywiołowym ekstremi−
zmem rad, żądających ekspropriacji własności ziemian i burżuazji.
W praktyce hasło „Cała władza w ręce rad!” oznaczało ustanowienie dyk−
tatury jednopartyjnej. Partia bolszewików musiała po pierwsze oczyścić ra−
dy z wszelkich innych partii, po drugie – połączyć się z radami, które stawa−
ły się władzą na wszystkich poziomach administracji państwowej i we wła−
dzach lokalnych. Łącząc się z partią Lenina, rady traciły samodzielność,
jednak formalnie pozostawały osobną strukturą organizacyjną.
W pierwszych miesiącach rewolucji bolszewicy odnosili nieznaczne suk−
cesy. Występując pod własnymi hasłami, partia nie zdobyła popularności
w społeczeństwie, które podążało za radami. Dlatego w sierpniu 1917 roku
Lenin tymczasowo zrezygnował ze swych haseł i uzbroił się w hasła rad.
Przede wszystkim zamiast głosić hasło przekształcenia wojny imperiali−
glod-1.qxd
11/18/08 1:46 PM
20
Page 20
stycznej w wojnę domową, bolszewicy poparli ogólnospołeczne żądanie za−
warcia separatystycznego pokoju; a zamiast żądać przekształcenia majątków
ziemskich w gospodarstwa rad (sowchozy), zaczęli podzielać chłopskie ha−
sło „czarnej parcelacji”.
Radzieckie i komunistyczne hasła dzieliła przepaść. W Manifeście Partii
Komunistycznej, który stał się drogowskazem dla Lenina i jego następców,
Karol Marks i Fryderyk Engels stwierdzali wyraźnie: „Komuniści mogą wy−
razić swą teorię jedną zasadą: zniesienie własności prywatnej”3. Jednak
uczestnikom rewolucji rosyjskiej znoszenie własności prywatnej nie przy−
chodziło do głowy. Chłopi, którzy stanowili znaczącą większość ludności
kraju, pragnęli powiększenia swojej własności kosztem ziemian, zaś robot−
nicy chcieli – mówiąc językiem współczesnym – prywatyzacji przedsię−
biorstw, w których pracowali.
Od sierpnia 1917 roku potężny aparat propagandowy bolszewików wtła−
czał do świadomości mas obraz partii opozycyjnej realizującej natychmiast
po objęciu władzy hasła radzieckie. We wrześniu rady Piotrogrodu, Moskwy
i Kijowa po raz pierwszy uchwaliły rezolucje zaproponowane przez bolsze−
wików. Przewodniczącym rady Piotrogrodu został Lew Trocki. Opierając się
na tej radzie, bolszewicy przygotowali Wszechrosyjski Zjazd Rad i w czasie
jego obrad przejęli władzę w stolicy. Podczas zwoływania zjazdu rady,
których nie kontrolowali, zostały po prostu zignorowane.
Przewrót październikowy został dokonany pod hasłami radzieckimi, a nie
komunistycznymi. Partia leninowska przejęła władzę w obcym przebraniu.
„Władza robotniczo−chłopska”
Twierdzenie, że obóz radziecki w rewolucji rosyjskiej można uważać za
robotniczo−chłopski, jest bardzo naciągane. Rady reprezentowały stosunko−
wo niewielką część robotników i chłopów – najbardziej zdesperowanych do−
łów społecznych, gotowych wywłaszczać i dzielić wszystko. Podstawą zwy−
cięstwa w rewolucji anarchistycznego obozu radzieckiego było uczestnictwo
w nim członków zahartowanej w walce podziemnej, zdyscyplinowanej
i scentralizowanej partii bolszewików, którzy pozostawali jednak karnymi
członkami partii leninowskiej. Dzięki nim zagarnęła ona władzę, której nie
miała zamiaru z nikim dzielić. Naturę przyszłej władzy Lenin określił niemal
natychmiast po powrocie z emigracji: „Władza taka jest dyktaturą, to znaczy
3
K. Marks, F. Engels, Twory, Kyjiw 1959, t. 4, s. 422.
glod-1.qxd
11/18/08 1:46 PM
Page 21
21
opiera się nie na prawie, nie na formalnej woli większości, a po prostu bez−
pośrednio na przemocy”4.
Dopóki bolszewicy nie przejęli władzy, jedyną formą ich wpływu na ma−
sy pozostawała propaganda. Po utworzeniu rządu rad na pierwszy plan wy−
sunęła się przemoc, która przybrała formę masowego terroru. Półtora miesią−
ca po zdobyciu władzy Lenin zinstytucjonalizował terror przez utworzenie
Wszechrosyjskiej Komisji Nadzwyczajnej (WCzK).
Każda rewolucja ma swój początek i koniec. Koniec rewolucji rosyjskiej
wiąże się z rozgromieniem obu jej obozów – demokratycznego i radzieckie−
go. Klęskę demokratów można precyzyjnie datować na styczeń 1918 roku,
gdy rząd Lenina rozpędził Zgromadzenie Konstytucyjne. Zniszczenie obozu
radzieckiego przeprowadzono po cichu. W ciągu kilku miesięcy przegonio−
no z rad tych deputowanych, którzy nie należeli do partii rządzącej lub nie
zadeklarowali swojego poparcia dla niej.
Bolszewicy nie ukrywali dążenia do wprowadzenia dyktatury, jednak za−
wsze nazywali ją „dyktaturą proletariatu”. Jej państwową formą ogłosili ra−
dy, natomiast samych siebie uznali za rewolucyjną awangardę klasy robotni−
czej. Wynikało z tego logicznie, choć niemal nigdy nie było to otwarcie de−
klarowane, że „dyktatura proletariatu”, ustanawiając pełną kontrolę nad
radami, stawała się dyktaturą partii bolszewickiej. Dyktaturę partyjną ma−
skowała również i ta okoliczność, że nikt z szeregowych członków partii nie
czuł się dyktatorem. Partia bolszewicka była budowana na zasadach „demo−
kratycznego centralizmu”, który wymagał podporządkowania jej niższych
struktur strukturom wyższym. Dzięki temu władza o pochodzeniu dyktator−
skim była skoncentrowana na najwyższym szczeblu struktury partyjno−ra−
dzieckiej – w Komitecie Centralnym (od roku 1919 w Biurze Politycznym
KC).
Od 1917 roku jedną z kluczowych sfer działalności komitetów partii ko−
munistycznej z Komitetem Centralnym włącznie stało się „budownictwo
radzieckie”, czyli tworzenie sieci rad z kontrolowanym składem deputowa−
nych. Komitety partyjne przejmowały bezpośrednio na siebie ograniczony
zakres funkcji publicznych. Lwia część obowiązków administracyjnych
została przekazana komitetom wykonawczym rad. Dzięki takiemu roz−
graniczeniu funkcji partia zachowywała pełny zakres władzy politycznej,
nie przejmując odpowiedzialności za sprawy bieżące. Rady zostały po−
zbawione znaczenia politycznego, przy jednoczesnym pełnym obciąże−
4
W. Lenin, Powne zibrannia tworiw, Kyjiw 1981, t. 31, s. 341.
glod-1.qxd
11/18/08 1:46 PM
22
Page 22
niu ich obowiązkami administracyjnymi. Potencjalnym nieporozumie−
niom między aparatem partyjnym i aparatem rad zapobiegano poprzez
mianowanie na odpowiedzialne stanowiska w instytucjach rad wyłącznie
członków partii.
Tandem partii komunistycznej i rad nieprzypadkowo nazwano „Władzą
Radziecką” (słowa te były pisane wielką literą). Za pośrednictwem systemu
rad dyktatura wodzów partii państwowej obejmowała lud. Osiągnięto to
przez nadanie milionom obywateli realnych, choć ograniczonych funkcji ad−
ministracyjnych lub kontrolnych. Nie sposób było mieć wątpliwości co do
ludowego charakteru takiego reżimu politycznego, również i z tego powodu,
że kadry rekrutował on z dołów społecznych. Pochodzenie robotniczo−chłop−
skie stało się kryterium najwyższych kwalifikacji społecznych, tak samo jak
wcześniej za takie kryterium uważano pochodzenie szlacheckie. Dzięki prze−
kształceniu rad w organy władzy i połączeniu ich w tandem z partią komu−
nistyczną, partia bolszewików podzieliła się na dwie części o zasadniczo róż−
nych rolach. Część wewnętrzna, czyli aparat partyjny, stanowiła „system
nerwowy” rad, związków zawodowych, struktur siłowych i innych organów.
Część zewnętrzna składała się z milionów szeregowych członków pełnią−
cych rolę „pasa transmisyjnego” od ludu do szczytów władzy. Radziecka
działalność tego tandemu była zorientowany na lud. Społeczeństwo wybie−
rało skład organów rad, kierując się przy tym listami kandydatów „bloku ko−
munistów i bezpartyjnych”, które podlegały zatwierdzeniu przez komitety
partyjne. Nietypowe zachowanie wyborców podlegało kompetencjom czeki−
stów. Natomiast w działalności partyjnej tandem orientował się na członków
partii monopolistycznej. Dzięki funkcjonowaniu partii na zasadach „demo−
kratycznego centralizmu” kierownictwo było niezależne od wyboru szerego−
wych członków partii, choć zgodnie ze statutem to oni regularnie wybierali
organy kierownicze.
W 1994 roku Richard Pipes zdefiniował istotę komunistycznego reżimu
partyjno−radzieckiego w następujący sposób: „Rząd leninowski formalnie
opierał się na demokratycznie wybranych radach, w rzeczywistości jednak
były one tylko fasadą mającą ukryć prawdziwy organ władzy, czyli partię
komunistyczną”5. Opis ten, choć dobrze charakteryzuje rzeczywistość, nie
uwzględnia szczegółów, które miały na nią decydujący wpływ. Po pierwsze,
rady były nie tylko fasadą, ale również zupełnie realną władzą. Po drugie, ra−
dy rzeczywiście stanowiły przykrywkę dla dyktatury partii komunistycznej,
5
R. Pipes, Rosja bolszewików, przekład W. Jeżewski, Warszawa 2005, s. 161.
glod-1.qxd
11/18/08 1:46 PM
Page 23
23
ale rzeczywistym suwerenem było najwyższe kierownictwo partyjne, a nie
partia jako taka. Po trzecie, wybory do rad były organizowane metodami
„budownictwa radzieckiego”, które trudno uważać za demokratyczne. Do−
piero te detale łącznie charakteryzują władzę radziecką.
Jednym z genialnych wynalazków techniki jest mechanizm przegubowy,
dzięki któremu dwa trwale połączone elementy mogą obracać się lub krążyć
wokół wspólnej osi. Umożliwia to przekształcanie jednego rodzaju ruchu
w inny. Genialnym tworem Lenina był „przegubowy reżim polityczny” –
symbioza dyktatury partii państwowej (której przedstawiciele znajdowali się
na szczycie piramidy władzy) z zupełnie realną i reprezentowaną wśród
wszystkich warstw społecznych władzą organów rad.
Władza radziecka w obu swych komponentach – komitetach wykonaw−
czych rad i komitetach partyjnych – była władzą realną, ponieważ korzysta−
ła z realnych uprawnień. Była to jednak władza delegowana. Władza dykta−
torska została skoncentrowana wyłącznie w jednej, najwyższej komórce ca−
łej struktury hierarchicznej – w Biurze Politycznym KC RPK(b)−WKP(b)−
−KPZR. Mówimy o tandemie partii komunistycznej i rad funkcjonującym na
poziomie instytucjonalnym. W rzeczywistości jednak rady stanowiły część
partii. Ze stwierdzeniem tym nie stoi w sprzeczności fakt, że niektórzy człon−
kowie rad byli bezpartyjni. Podobnie jak członkowie partii reprezentowali
oni grupy społeczne, mniejszości narodowe, kobiety i młodzież w z góry
określonych przez komitety partyjne proporcjach.
W ten sposób reżim polityczny, który nazwano władzą radziecką, zako−
rzenił się wśród mas społecznych, ale wyborcy w żadnym stopniu nie ogra−
niczali jego działania. Dyktatorski ze swej istoty, efektywnie korzystał za−
równo ze środków propagandy, jak i terroru. Uwarunkowany terrorem brak
kontrpropagandy istotnie podnosił efektywność propagandowego wpływu
władzy na społeczeństwo. Korzystając z tych środków, kierownictwo partii
komunistycznej mogło wystąpić z hasłami komunistycznymi, których gło−
szenia czasowo zaniechało w sierpniu 1917 roku.
Początek budownictwa komunistycznego
Marksizm pod wieloma względami różnił się od ideologii nazwanej
w ZSRR marksizmem−leninizmem. Przede wszystkim Karol Marks uważał
społeczeństwo komunistyczne za nieuchronny wytwór obiektywnego roz−
woju przyrodniczo−historycznego ludzkości. W jego pracach nie znajdzie−
glod-1.qxd
24
11/18/08 1:46 PM
Page 24
my pojęcia „budownictwo komunistyczne”. Natomiast Lenin nie chciał cze−
kać na dojrzewanie komunizmu. Jego budowę uważał za naczelny obowią−
zek partii proletariackiej (ale swojej i tylko swojej) po zdobyciu przez nią
władzy.
Wodzowie RKP(b), poczynając od Lenina, nieprzypadkowo chcieli oblec
komunistyczny eksperyment własnej konstrukcji w powłokę rewolucji 1917
roku. Pozwalało to przedstawić cel eksperymentu jako dążenie mas ludo−
wych. Bolszewicy występowali jako partia powołana do urzeczywistnienia
tych dążeń.
Co dziwne, wielu współczesnych Leninowi uwierzyło, że bolszewicy za−
mierzają zbudować porządek oparty na zasadzie „od każdego według zdol−
ności, każdemu według potrzeb”. Zaniepokojeni zaczęli namawiać bolszewi−
ków do odstąpienia od tego utopijnego zamysłu. Bolszewicy ze swej strony
ze zdwojoną energią wykazywali realną możliwość zbudowania społeczeń−
stwa, w którym ludzie będą korzystali z dóbr materialnych i duchowych we−
dług swoich potrzeb. Dzięki ich propagandzie pojęcie komunizmu ludziom
radzieckim nierozerwalnie kojarzyło się z zasadą „każdemu według po−
trzeb”.
W rzeczywistości istotę komunizmu określały stosunki własności, a nie
redystrybucji. W ślad za Marksem wszyscy marksiści utożsamiali porządek
komunistyczny ze społeczeństwem dalekiej przyszłości, w którym państwo
już obumarło. Lenin jednak stawiał zadanie natychmiastowego stworzenia
„państwa−komuny” i w tym celu żądał oddania wszelkich środków produk−
cji na własność państwa radzieckiego – w formie nacjonalizacji (przekazania
na własność narodu) albo uspołecznienia (przekazania na własność społe−
czeństwa). Jeśli weźmiemy pod uwagę specyfikę władzy radzieckiej, ozna−
czało to przekazanie środków produkcji na własność rządzącej partii, a do−
kładniej jej wodzów. Zadanie przekształcenia zdobytej władzy w dyktaturę
i jej rozprzestrzenienia pod hasłem „triumfalnego pochodu Władzy Radziec−
kiej” na przeważającej części byłego Imperium Rosyjskiego zostało wyko−
nane do wiosny 1918 roku. Również wiosną opublikowano dwie prace: bro−
szurę Nikołaja Bucharina Program komunistów (bolszewików) oraz artykuł
Lenina Kolejne zadania Władzy Radzieckiej. W broszurze Bucharina, która
ukazała się akurat wtedy, gdy partia zmieniała nazwę, została nakreślona
atrakcyjna wizja przyszłego ładu komunistycznego. W artykule Lenina prze−
kształcenia komunistyczne ogłoszono następnym zadaniem władzy radziec−
kiej. Chodziło o uspołecznienie (upaństwowienie) dużego przemysłu, fak−
tyczną nacjonalizację drobnego przemysłu, likwidację stosunków towarowo−
glod-1.qxd
11/18/08 1:46 PM
Page 25
25
pieniężnych i utworzenie na gruzach gospodarki rynkowej scentralizowanej
gospodarki planowej.
Wodzowie bolszewików naznaczyli piętnem „anarchosyndykalizmu”
podejmowane przez załogi przedsiębiorstw próby ich prywatyzacji. Fabryki
i zakłady zostały uznane za własność ogólnospołeczną i przeszły pod zarząd
państwa. Państwo uznało klasę robotniczą za „hegemona rewolucji” i nada−
ło jej, co należy przyznać, szerokie uprawnienia w zarządzaniu przedsiębior−
stwami. Jednocześnie jednak to państwo rozporządzało jej losem.
Przywódcy bolszewików w pełni zdawali sobie sprawę z ogromnej skali
wyznaczonego zadania. Na Wszechrosyjskim Zjeździe Rad Gospodarki Lu−
dowej w maju 1918 roku Lenin sformułował cel następująco: „Musimy
w zupełnie nowy sposób zorganizować najgłębsze podwaliny życia setek mi−
lionów ludzi”6. Zaczynała się rewolucja komunistyczna.
Historycy definiują rewolucję jako kolosalny kataklizm społeczny anga−
żujący milionowe masy ludzkie. W tym wypadku sytuacja wyglądała ina−
czej. Bolszewicy dwukrotnie wykorzystali rewolucję ludową 1917 roku: naj−
pierw, by sięgnąć po władzę, następnie, by skojarzyć ją w oczach tak własne−
go społeczeństwa, jak i całego świata z przekształceniami, które
przygotowywały fundament społeczno−ekonomiczny pod narzucony społe−
czeństwu reżim totalitarny. Rozumieli oni, że przekształcenia komunistycz−
ne nie są zgodne z interesami znacznej większości społeczeństwa. Mieli jed−
nak nadzieję, że uda im się zbudować państwo−komunę przy pomocy terro−
ru i demagogii. Metody reformowania społeczeństwa z zastosowaniem
przemocy były dla Rosji czymś zwyczajnym od czasów Piotra I. Wiosną
1918 roku wódz bolszewików wezwał, by w celu budowy socjalizmu i ko−
munizmu nie żałowano dyktatorskich „chwytów”, i powoływał się przy tym
na pierwszego imperatora Rosji, który nie cofał się przed stosowaniem bar−
barzyńskich środków w walce przeciw barbarzyństwu7. W radzieckiej histo−
riografii budownictwo komunistyczne jest traktowane jako prosta konse−
kwencja przemyślanych działań kierownictwa państwa wypływających z te−
orii marksizmu−leninizmu. W historiografii światowej łączne występowanie
tych działań określano jednym, pojemnym pojęciem: eksperyment. Ekspery−
ment był prowadzony w skali kraju i natychmiast przenoszony na inne kra−
je, które znalazły się pod kontrolą radzieckich wodzów. Plan działań istniał,
był jednak dość ogólny: był to program RKP(b) z 1919 roku. Nie wszystko,
6
7
W. Lenin, Powne zibrannia tworiw, op. cit., t. 36, s. 34.
Tamże, s. 284.
glod-1.qxd
11/18/08 1:46 PM
26
Page 26
co znalazło się w planie, udało się zrealizować, ponieważ już a priori nie
wszystko było wykonalne. Jednak przy pomocy instrumentów siłowych
i propagandowych, przy wykorzystaniu elastycznej taktyki walki szarpanej,
wodzowie partii prowadzili kraj do swojego celu.
Celem budownictwa komunistycznego nie było oczywiście społeczeń−
stwo powszechnego dobrobytu. Zaprowadzenie ładu radzieckiego oznaczało
jedynie dostosowanie fundamentu społeczno−ekonomicznego do polityczne−
go reżimu, który zapanował w listopadzie 1917 roku. Inaczej mówiąc, celem
przekształceń było osiągnięcie przez partię rządzącą zjednoczoną z pań−
stwem pełnej kontroli nad społeczeństwem. Wodzowie dążyli do ekonomicz−
nego uzależnienia każdego człowieka od stworzonego przez nich państwa.
Bucharin określił wyznaczony cel jednym zdaniem: „Dyktatura polityczna
klasy robotniczej powinna bezwzględnie stanowić również jej dyktaturę eko−
nomiczną”8.
„Komunizm wojenny”
Rewolucja komunistyczna na Ukrainie rozpoczęła się niemal rok później
niż w Rosji. Wszędzie rozpoczynała się tak samo – nacjonalizacją przemy−
słu ciężkiego. Nacjonalizacja doprowadziła do zaniku kategorii gospodarza−
−właściciela. Będący nowym gospodarzem organ państwa nie był material−
nie zaangażowany w rozwój produkcji, a co za tym idzie – nie był nim zain−
teresowany; nie miał też możliwości sprawowania nad nim bezpośredniej
kontroli. Pojawiła się zatem potrzeba opracowania normatywów nadających
się do stosowania we wszystkich zarządzanych obiektach. Zorganizowanie
analizy statystycznej kolosalnej ilości zewidencjonowanych danych, opraco−
wanie planów i raportów, kontrola przekształceń oraz ciągła weryfikacja nie−
ustannie zawyżanych sprawozdań wymagały powołania ogromnej armii sta−
tystyków, planistów i inspektorów.
Nad przedsiębiorstwami pojawił się i zaczął się intensywnie rozgałęziać
aparat zarządzający w postaci gławków (głównych komitetów, central, tru−
stów i zjednoczeń), podporządkowanych Najwyższej Radzie Gospodarki
Narodowej (ukr. WRNH). Cały ten system biurokratyczny dążył do urzeczy−
wistnienia rzeczy niemożliwej – ustanowienia centralnego zarządzania całą
masą przedsiębiorstw pod hasłem „jednej wielkiej fabryki”. System otrzymał
nazwę „gławkizm”.
8
N. Bucharin, Izbrannyje proizwiedienija, Moskwa 1988, s. 20.
glod-1.qxd
11/18/08 1:46 PM
Page 27
27
W wyniku nacjonalizacji „szczytów dowodzenia” (przemysłu, transportu
i komunikacji, systemu bankowo−finansowego) w dyspozycji wodzów partii
znalazła się główna część potencjału kraju. Uzyskali oni możliwość decydo−
wania co, ile, kiedy i gdzie należy wyprodukować. Planowanie przy pomo−
cy dyrektyw stało się swego rodzaju czarodziejską różdżką, za dotknięciem
której elita władzy mogła regulować ilości i terminy produkcji potrzebnych
wyrobów.
Wodzów interesowała przede wszystkim broń, amunicja i wyposażenie
dla wojska, którego liczebność rosła nieustannie. Kraje Europy zakończyły
już powojenną demobilizację, a łączna liczebność ich sił zbrojnych ustępo−
wała liczebności Armii Czerwonej. W Rosji pojawiła się pokusa udzielenia
pomocy bratniemu proletariatowi krajów sąsiednich w zrzuceniu „burżua−
zyjnego jarzma”. Lenin powiedział to zupełnie otwarcie na IX Wszechrosyj−
skiej Konferencji Partyjnej we wrześniu 1920 roku (przemowę opublikowa−
no dopiero w 1999 roku): „Powinniśmy pomacać bagnetami, czy może już
dojrzała w Polsce rewolucja społeczna proletariatu”9.
Bolszewicy wprowadzili ścisłą ewidencję skonfiskowanych precjozów –
złota, diamentów oraz walut. Następnie leninowscy emisariusze rozjechali
się z wypchanymi walizkami po Europie, by tworzyć sieć partyjną Komin−
ternu. Całemu kontynentowi groziła inwazja ze Wschodu pod hasłami świa−
towej rewolucji. Bolszewickie gazety zaczęły nazywać Lenina i Trockiego
wodzami światowej federacji radzieckiej. Konstytucja zatwierdzona przez
III Zjazd Rad USRR w marcu 1919 roku uroczyście głosiła: „Ukraińska So−
cjalistyczna Republika Radziecka manifestuje swoją niezmienną determina−
cję wstąpienia do składu Zjednoczonej Międzynarodowej Socjalistycznej
Republiki Radzieckiej, gdy tylko zaistnieją warunki do jej powstania”10.
Okazało się jednak, że choć nacjonalizacja sprzyja mobilizacji istnieją−
cych zasobów, nie jest zdolna do zapewnienia efektywnego ich odtworzenia.
Kryzys gospodarczy, przedstawiany przez podręczniki radzieckie jako wynik
działań wojennych, zaczął się ostro pogłębiać właśnie wskutek nacjonaliza−
cji. Zarządzanie przemysłem jako „jedną wielką fabryką” nie zafunkcjono−
wało.
W produkcji zorganizowanej na sposób komunistyczny nie sposób było
się obejść bez przymusu pracy. Przymusowy charakter pracy wynikał z sa−
9
W. Lenin, Nieizwiestnyje dokumienty. 1891–1922, Moskwa 1999, s. 374.
Istorija Radianśkoji Konstituciji w dekretach i postanowach Radianśkoho uriadu.
1917–1936, Kyjiw 1937, s. 114.
10
glod-1.qxd
11/18/08 1:46 PM
28
Page 28
mej koncepcji „jednej wielkiej fabryki”. 10 kwietnia 1919 roku wydano de−
kret Rady Komisarzy Ludowych RSFRR „o mobilizacji powszechnej”,
w którym zatarto różnicę między obowiązkiem wojskowym a przymusem
pracy. W miejsce stosunku pracy ustanowiono zasadę mobilizacji siły robo−
czej – początkowo za pośrednictwem związków zawodowych, a pod koniec
1919 roku przy pomocy Ludowego Komisariatu Pracy i jego organów lokal−
nych.
W końcu 1920 roku wydano książkę teoretyka rosyjskiego komunizmu
Nikołaja Bucharina Gospodarka okresu przejściowego. Autor poświęcił
osobny rozdział problemowi przymusu pozaekonomicznego, znajdując dla
niego najwyższe usprawiedliwienie w następującej maksymie: „W warun−
kach dyktatury proletariatu przymus po raz pierwszy stał się narzędziem
w rękach większości w interesie tejże większości”11. Praktyka postępowała
w ślad za teorią, a niekiedy nawet ją wyprzedzała. Przy Radzie Obrony (od
kwietnia 1920 roku Radzie Pracy i Obrony) założono Główny Komitet ds.
obowiązku pracy (Gławkomtrut) wraz z siecią oddziałów. 12 października
1920 roku Rada Komisarzy Ludowych USRR przyjęła uchwałę „O obozach
pracy przymusowej”. Czekiści sprawnie utworzyli sieć obozów pracy oraz
ośrodek zarządzania nimi – GUŁag. W październiku 1920 roku na Ukrainie
powstało pierwszych siedem obozów dla „dezerterów z frontu pracy”12.
Militaryzacja pracy wywołała oburzenie nawet wewnątrz partii bolsze−
wickiej. Na IV Konferencji KP(b)U (marzec 1920) wielu delegatów skryty−
kowało działania rekomendowane przez KC RKP(b) w zakresie walki z de−
zercją pracowniczą (publikowanie wykazów ukaranych, powoływanie kar−
nych drużyn pracy, osadzanie w obozach koncentracyjnych). Konferencja
odrzuciła podyktowany przez Kreml skład KC KP(b)U. Bunt ukraińskiej fi−
lii własnej partii był dla Lenina dotkliwym ciosem. Sytuacja zaostrzyła się
jeszcze bardziej po zajęciu Kijowa przez wojska Józefa Piłsudskiego i Symo−
na Petlury. Kreml opanował sytuację na Ukrainie jedynie przy pomocy cze−
kistów. Przewodniczący WCzK Feliks Dzierżyński był zmuszony do podję−
cia kilkumiesięcznego wysiłku na Ukrainie w czasie wojny radziecko−pol−
skiej w 1920 roku.
Następnym krokiem w budowie gospodarki komunistycznej był dekret
Lenina z 15 lipca 1920 roku „O operacjach rozliczeniowych”. Zakup przez
11
N. Bucharin, Izbrannyje proizwiedienija, Moskwa 1990, s. 197.
S. Kulczyćkyj, Komunizm w Ukrajini: persze desiatyriczczia (1919–1928), Osno−
wy, Kyjiw 1996, s. 104.
12
glod-1.qxd
11/18/08 1:46 PM
Page 29
29
instytucje, organizacje i przedsiębiorstwa wyrobów, materiałów i towarów
na wolnym rynku został zabroniony. Rozliczenia między instytucjami
i przedsiębiorstwami były odtąd możliwe jedynie w formie bezgotówkowej.
W grudniu 1920 roku zaczęto przygotowania do likwidacji obiegu pienięż−
nego, a także do zastąpienia pieniędzy przez trody (ros. trudowaja odinica –
jednostka pracy).
Jednak wiosną 1921 roku Lenin wstrzymał próby wprowadzenia w kraju
produkcji i podziału towarów na zasadach komunistycznych i przyznał się do
porażki. By uniknąć kompromitacji doktryny, antydatując uznał przekształ−
cenia z lat 1918–1920 za „komunizm wojenny”, a więc za system działań
społeczno−ekonomicznych o charakterze tymczasowym, spowodowanych
przez okoliczności wojny domowej i walki z zachodnimi agresorami. By
uniknąć groźby wybuchu nowej wojny domowej, tym razem z wielomiliono−
wym chłopstwem, partia leninowska była zmuszona ustąpić.
„Pozbyć się chłopów!”
Rewolucja komunistyczna była zorientowana przede wszystkim na zmia−
nę społecznej struktury wsi. Zmiany te można było przeprowadzić jedynie na
drodze całościowej kolektywizacji rolnictwa.
W historiografii poradzieckiej podkreśla się, że program przekształcenia
kraju z dominującym rolnictwem w kraj przemysłowy wymagał mobilizacji
zasobów znajdujących się w rękach chłopów, a to mogło zostać zrealizowa−
ne jedynie przez całościową kolektywizację wsi. Nie zwraca się jednak uwa−
gi na ważniejszą okoliczność: w „państwie−komunie” nie było miejsca dla
właścicieli chłopskich. Szefom Kremla potrzebny był kraj przemysłowo roz−
winięty, zdolny do zapewnienia świetnego uzbrojenia dla Armii Czerwonej;
jednak przede wszystkim potrzebowali oni kraju „posłusznego”, którego
każdy obywatel będzie uzależniony od władzy państwowej.
Bolszewicy byli w stanie przejąć władzę i pokonać opór wielkich właści−
cieli podczas wojny domowej właśnie dzięki wsparciu dołów społecznych.
Robotnicy i chłopi byli przekonani, że udzielając wsparcia bolszewikom,
bronią swej rewolucji. Jednak w stosunkach między „robotniczo−chłopskim”
państwem i chłopstwem pojawiły się poważne komplikacje spowodowane
przez ofensywną politykę partii leninowskiej. Cóż zamierzała począć
z chłopstwem partia, gdy w 1918 roku zaczynała swą własną rewolucję?
Już w pierwszych dokumentach programowych bolszewicy głosili: po
wywłaszczeniu obszarników ich gospodarstwa należy koniecznie utrzymać
glod-1.qxd
11/18/08 1:46 PM
30
Page 30
i przekazać pod zarząd rad powołanych z szeregu sproletaryzowanych
warstw wsi (stąd termin sowchoz – sowieckie gospodarstwo). W „Progra−
mie komunistów (bolszewików)” Bucharin pisał: „Zadanie nie polega na
tym, by każdy mieszkaniec wsi pracował na małej działce pracowniczej ni−
czym żuk gnojarz na swej kupie, ale na tym, by biedota chłopska przecho−
dziła w jak największej liczbie do pracy w sektorze uspołecznionym. Jak to
osiągnąć? Można i należy to osiągnąć na dwa sposoby: po pierwsze, dzięki
uprawie byłych wielkich majątków obszarniczych przez powołane w tym celu
spółki; po drugie, na drodze organizacji pracowniczych komun rolnych”13.
Przy pracy nad tekstem oficjalnego programu RKP(b) Lenin wypowiadał się
ostrożniej, choć w istocie identycznie. W programie podkreślono, że RKP(b)
traktuje organizację gospodarstw radzieckich oraz wsparcie dla wszelkich
spółek powołanych w celu kolektywnej uprawy ziemi, aż do komuny, jako
jedyną możliwą drogę do osiągnięcia absolutnie koniecznego podniesienia
efektywności pracy w rolnictwie14. Teza o efektywności pracy pełniła oczy−
wiście rolę maskującą. Wielkie przedsiębiorstwa rolne w postaci sowchozów
i komun były rozwiązaniem innego problemu: utworzenia nietowarowego
sprzężenia między gospodarką wiejską a znacjonalizowanymi „szczytami
dowodzenia”.
U Lenina znajdziemy również bardziej otwarte wypowiedzi dotyczące
miejsca chłopów w „państwie−komunie”. Podnosząc kwestię zmiany statusu
socjalnego tej części społeczeństwa, którą bolszewicy obraźliwie nazywali
„drobną burżuazją” – drobnych producentów i rolników, Lenin podkreślał:
„Główne zagadnienie rewolucji polega teraz na walce przeciw tym dwóm
ostatnim klasom. By się od nich uwolnić, należy zastosować inne metody niż
te stosowane w walce przeciw wielkim właścicielom ziemskim i kapitali−
stom”15. Żądano zatem znalezienia innych metod, by w taki czy inny sposób
„uwolnić się” od tych grup społecznych...
W rezolucjach Wszechukraińskiej Narady KP(b)U, która odbyła się
w maju 1921 roku, stwierdzono: „W najcięższych warunkach wojny domo−
wej proletariat niezłomnie realizował swą politykę gospodarczą obliczoną na
zniszczenie klasy kapitalistów i kapitalistycznych form gospodarowania. Za−
miast tego wprowadzono gospodarowanie zorganizowane, z pełną koncen−
13
N. Bucharin, Izbrannyje proizwiedienija, op. cit., s. 59.
KPRS w rezolucijach i riszenniach z’jizdiw, konferencij i płenumiw CK, Kyjiw
1979, t. 2, s. 52.
15
14
glod-1.qxd
11/18/08 1:46 PM
Page 31
31
tracją całej produkcji i redystrybucji w rękach państwa”16. Jak widzimy,
w tworzonym „państwie−komunie” nie było miejsca nie tylko dla kapitali−
stów, ale również dla „drobnej burżuazji”, czyli chłopów−właścicieli.
Próba kolektywizacji wsi
9 lutego (27 stycznia według kalendarza juliańskiego) 1918 roku WCKW
(Wszechrosyjski Centralny Komitet Wykonawczy) jako załącznik do „De−
kretu o ziemi” wydał dokument o zupełnie odmiennej treści – „Ustawę za−
sadniczą o socjalizacji ziemi”. Przyjęty przez II Wszechrosyjski Zjazd Rad
„Dekret o ziemi” został opracowany przez eserowców i uwzględniał żądania
chłopstwa w zakresie „czarnej parcelacji”. Termin „socjalizacja” pochodził
ze słownika politycznego eserowców i oznaczał nieodpłatne przekazanie ca−
łej ziemi do dyspozycji organów samorządu w celu jej wyrównawczego
podziału między chłopów na podstawie normy pracy lub normy konsumpcji.
Jednakże bolszewicy tą jedną ustawą zupełnie przenicowali sens socjalizacji
i całego „Dekretu o ziemi”. Zamiast do nieistniejących organów samorządu,
ziemia przechodziła do dyspozycji organów państwa. Lenin przyznał w koń−
cu, że w miejsce socjalizacji przeprowadzono nacjonalizację ziemi, identycz−
ną w swej treści z nacjonalizacją „szczytów dowodzenia” gospodarki17. O ile
socjalizacja nie stała w sprzeczności z prywatną własnością ziemi i była
zgodna z zasadami gospodarki rynkowej, to nacjonalizacja przekształcała
podstawowy w rolnictwie środek produkcji we własność państwową.
W „Dekrecie o ziemi” stwierdzano wyraźnie: „Formy władania ziemią
powinny być zupełnie swobodne, zależne od decyzji podjętych w poszcze−
gólnych wsiach – zagrodowe, chutorowe, wspólnotowe, spółdzielcze”. Na−
tomiast w przyjętej po trzech miesiącach „Ustawie o socjalizacji” kluczowy
problem władania ziemią spowiło złowrogie milczenie. Wskazywano jedy−
nie, że państwo będzie wspierało socjalistyczne formy gospodarowania, to
znaczy sowchozy i komuny.
W końcu 1918 roku Rada Komisarzy Ludowych przygotowała trzeci już
dekret ziemski, którego charakter i cel zostały ujawnione w samej nazwie:
„O socjalistycznym ustroju rolnym i działaniach zmierzających do przejścia
do socjalistycznej uprawy ziemi”. W tekście umieszczono wszystko wyja−
16
Komunistyczna partija Ukrajiny w rezolucijach i riszenniach z’jizdiw, konferencij
i płenumiw CK, Kyjiw 1976, t. 1, s. 138.
17
glod-1.qxd
11/18/08 1:46 PM
32
Page 32
śniającą znamienną frazę: „wszelkie rodzaje indywidualnego władania zie−
mią należy uważać za nieperspektywiczne i obumierające”18.
Z powodu wybuchowej siły dekretu Rada Komisarzy Ludowych nie
odważyła się na nadanie mu mocy obowiązującej poprzez publikację. W ce−
lu uzyskania aprobaty dla dekretu zwołano w Moskwie Wszechrosyjski
Zjazd Wydziałów Rolnych, Komitetów Biedoty i Komun. Radzieccy urzęd−
nicy uchwalili dekret, po czym został on przyjęty przez Wszechrosyjski
Zjazd Rad i opublikowany 14 lutego 1919 roku.
Powrót władzy radzieckiej na Ukrainę zbiegł się w czasie ze zmianą kursu
w polityce rolnej. Republika, która wciąż jeszcze zachowała własność obszar−
niczą, została skazana na przekształcenie w poligon kolektywizacji wsi. Ludo−
wy komisarz rolnictwa USRR Włodzimierz Mieszczeriakow, powołując się na
decyzję Wszechrosyjskiego Zjazdu Wydziałów Rolnych, Komitetów Biedoty
i Komun, oświadczył, że na Ukrainie nie zachodzi konieczność powtarzania ca−
łej drogi przebytej w Wielkorosji: parcelacji całej ziemi, odłączania, dzielenia
i dopiero później tworzenia na oczyszczonym w ten sposób polu komun i sow−
chozów. Rząd Ukrainy radzieckiej już w marcu 1919 roku rozpoczął przekształ−
canie części majątków obszarniczych w sowchozy lub w komuny.
W odpowiedzi na te działania na ukraińskiej wsi powstał potężny ruch po−
wstańczy. Do walki z chłopami, którzy z bronią w ręku protestowali przeciw
komunom, władza rzuciła doborowe jednostki Armii Czerwonej – oddziały
internacjonalistów sformowane do pomocy komunistom na Węgrzech. Inter−
nacjonaliści stosowali najbardziej okrutne metody dławienia powstań.
Na początku kwietnia 1919 roku w rejonie Fastowa spalono pierwsze po−
wstańcze wsie – Romaniwkę i Chydowce. Powiatowe organy władzy dosta−
ły nakaz, by z każdej wsi wziąć zakładników spośród tych mieszkańców,
którzy mogli sprzyjać powstańcom. Gdy wieś nie podporządkowywała się
żądaniom ujawnienia organizatorów powstania i wydania broni, zakładni−
ków rozstrzeliwano. W sytuacji walki przeciwko wsi zdominowana przez
chłopów Armia Czerwona rozpadła się i straciła zdolność bojową. Latem
1919 roku Ukraina była okupowana przez wojska Antona Denikina.
Kurs na komunizację wsi był realizowany na podstawie aktów wykonaw−
czych, podczas gdy w ustawach rolnych władzy radzieckiej pozornie uwzględ−
niano interesy mas chłopskich. Nie mając możliwości zorientowania się w niu−
ansach przebiegłej polityki rolnej, chłopi po porażce Denikina witali bolszewi−
18
S. Kulczyćkyj, Komunizm w Ukrajini: persze desiatyriczczia (1919–1928), op. cit.,
s. 126.
glod-1.qxd
11/18/08 1:46 PM
Page 33
33
ków, nazywając jednocześnie komunistów „rozbójnikami” i „grabieżcami”.
Zmiana kursu polityki rolnej w kierunku zbieżnym z interesami chłopstwa znów
mogła zapewnić partii państwowej poparcie mas chłopskich. Dlatego w rezolu−
cji „O władzy radzieckiej na Ukrainie”, w której określono linię polityczną KC
RKP(b) w republice po okupacji Denikina, polityka rolna została sformułowana
w zasadniczo odmienny sposób, niż było to przewidziane w przyjętym w marcu
1919 roku programie partyjnym. Lenin zaproponował, a VIII Wszechrosyjska
Konferencja Partyjna w grudniu 1919 roku zatwierdziła następujące działania:
– pełną likwidację przywróconej przez Denikina obszarniczej własności
rolnej oraz przekazanie ziemi chłopom bezrolnym i małorolnym;
– tworzenie sowchozów jedynie w uzasadnionym koniecznością zakresie,
przy uwzględnieniu potrzeb życiowych mieszkańców okolicznych wsi;
– pozostawienie decyzji o przystąpieniu do komun i arteli samym chło−
pom, przy surowym karaniu władzy lokalnej za wszelkie próby narzucenia
przymusu19.
Na VIII Wszechrosyjskim Zjeździe Rad w grudniu 1920 roku Lenin we−
zwał do nieprzeceniania sukcesów osiągniętych w ciągu trzech lat budownic−
twa komunistycznego: „Dopóki żyjemy w kraju małorolnych chłopów – pod−
kreślał – kapitalizm ma mocniejsze podstawy ekonomiczne od komunizmu”.
Polemizując z tymi, którzy chcieli powtórzenia próby natychmiastowej ko−
munizacji wsi, na tym samym zjeździe Lenin stwierdził: „Należy opierać się
na rolniku indywidualnym. Jest, jaki jest, w najbliższym czasie inny nie bę−
dzie i nie ma co marzyć o przejściu do socjalizmu i kolektywizacji”20.
Warto zapamiętać, że kierownictwo partii zrezygnowało z przymusowe−
go wcielania chłopów do sowchozów i komun pod wpływem katastrofalnej
porażki doznanej na Ukrainie. Jednak weryfikacja polityki rolnej nie ozna−
czała jeszcze rezygnacji z kursu na przyspieszone budownictwo komuni−
styczne. Partia liczyła, że będzie w stanie zrealizować mniej ambitne zada−
nie: systematyczne rekwizycje produktów żywnościowych przez narzucenie
obowiązkowych zadań każdej zagrodzie chłopskiej.
Zerwanie stosunków rynkowych między miastem i wsią
Należy ponownie podkreślić, że kolektywizacja rolnictwa była propa−
gowana i prowadzona nie z zamiarem podniesienia efektywności pracy
19
20
Tamże, t. 42, s. 174
glod-1.qxd
34
11/18/08 1:46 PM
Page 34
w rolnictwie (w zasadzie był to jedyny argument propagandystów), a w ce−
lu dostosowania gospodarki wsi do znacjonalizowanej gospodarki miasta.
Wywłaszczenie „szczytów dowodzenia” było dość proste, ponieważ
w walce z wielkimi właścicielami władza była wspierana przez doły spo−
łeczne. Wywłaszczenie (pod pozorem kolektywizacji) dziesiątków milio−
nów chłopów było trudne, co wykazały wydarzenia na Ukrainie w 1919 ro−
ku. Od samego początku rewolucji rosyjskiej likwidacja wielkich właści−
cieli była celem chłopskich dołów społecznych. Właśnie dzięki atmosferze
nienawiści klasowej podgrzanej przez wojnę światową bolszewicy
z niewielkiej sekty wyrośli na masową partię. Jednak nikt spośród dobro−
wolnych pomocników niesprawiedliwej sprawy „wywłaszczenia wywła−
szczających” nie był w stanie przewidzieć, że przyjdzie kolej również na
niego.
Gdy znikł rynek, który automatycznie regulował stosunki gospodarcze
między miastem a wsią, wymiana produkcyjna mogła istnieć jedynie dzięki
interwencjom państwa. Demokratyczne państwo w stosunkach z obywatela−
mi stosowało ustawy, które pisane były dla wszystkich – w tym również dla
ustawodawców – i z natury rzeczy nie mogło się w nich pojawić prawo źle
wpływające na rynek. Radzieckie „państwo−komuna” rujnowało go już sa−
mym swym istnieniem, wywołując ostrą potrzebę państwowej regulacji sto−
sunków między miastem i wsią. Oczywiście regulacje takie mogły mieć wy−
łącznie formę przymusową.
Komunistyczny szturm nie mógł ominąć wsi, nawet wówczas gdy władza
państwowa odstąpiła od pomysłu siłowego wcielania chłopów do sowcho−
zów i komun. Pozwalając na ekonomiczną niezależność producentów rol−
nych, państwo tak czy inaczej musiało zdobywać żywność dla wojska i ro−
botników pracujących w znacjonalizowanych przedsiębiorstwach.
9 maja 1918 roku wydano dekret WCKW „O nadaniu Ludowemu Komi−
sariatowi Żywności nadzwyczajnych uprawnień w walce z burżuazją wiej−
ską ukrywającą zapasy zbóż i spekulującą nimi”. Ogłoszono, że chłopi są
zobowiązani do dostaw posiadanych zapasów zboża wyłącznie na podsta−
wie wyceny państwowej. Rynkowy handel zbożem jako spekulacyjny został
zabroniony. Wprowadzony jeszcze przed rewolucją monopol zbożowy bol−
szewicy rozumieli jako przyznanie państwu prawa do swobodnego dyspo−
nowania efektami pracy chłopa. 27 czerwca 1918 roku, wyjaśniając sens te−
go terminu, Lenin stwierdził: „Oznacza to, że wszelkie nadwyżki zboża na−
leżą do państwa; oznacza to, że każdy pud ziarna, który nie jest niezbędny
dla wykarmienia rodziny i inwentarza chłopa i nie jest mu potrzebny do sie−
glod-1.qxd
11/18/08 1:46 PM
Page 35
35
wu; że każdy zbyteczny pud ziarna – powinien zostać odebrany na rzecz
państwa”21.
Klęska próby ustanowienia komunistycznej redystrybucji w latach
1918–1920 została zignorowana przez radziecką historiografię. Sam Lenin
tylko raz, i to niechętnie, wyznał w czasach NEP−u, że zasadniczą wadą po−
przedniej polityki gospodarczej była próba przejścia od „starej gospodarki
rosyjskiej do produkcji państwowej i redystrybucji według zasad komuni−
stycznych”22. Pierwszy komunistyczny dekret dotyczący redystrybucji wy−
dano 21 listopada 1918 roku. Był to dekret RKL RSFRR „O organizacji do−
staw dla ludności wszelkich wyrobów i przedmiotów użytku osobistego i go−
spodarstwa domowego”. Dekret nakładał na państwo, reprezentowane przez
Ludowy Komisariat Żywności, zadania w zakresie państwowego gromadze−
nia i dystrybucji wśród społeczeństwa wszystkich towarów, które zostały
przez nie nabyte na drodze zabronionego teraz handlu. W oparciu o istnieją−
ce potrzeby, organy odpowiedzialne za gromadzenie państwowych zapasów
już jesienią 1918 roku zaczęły nakładać na chłopów zadania obowiązkowe,
a następnie rozdzielać je między powiaty, wołostie i wsie. Pojawienie się do−
staw obowiązkowych było logicznym następstwem samej logiki budownic−
twa komunistycznego.
Dekret „O obowiązkowych dostawach zboża konsumpcyjnego i paszowe−
go” wydano 11 stycznia 1919 roku. W tym samym roku dostawy obowiąz−
kowe zostały rozszerzone na niemal wszystkie rodzaje produktów żywno−
ściowych i surowców rolnych. Na Ukrainie, która zachowywała formalną
niepodległość, komunistyczna redystrybucja i obowiązkowe dostawy arty−
kułów spożywczych zostały wprowadzone jednym dekretem WUCKW
„O państwowej ewidencji i redystrybucji żywności i przedmiotów gospodar−
stwa domowego” z dnia 12 kwietnia 1919 roku.
Gdy chłopi przekonywali się, że państwo zabiera dla siebie to, co mieli
zamiar sprzedać, tracili motywację do pracy. Powierzchnia zasiewów, szcze−
gólnie roślin przemysłowych, uległa radykalnemu zmniejszeniu. Ziemia
uzyskana z parcelacji majątków obszarniczych leżała odłogiem.
Wodzowie partii zdawali sobie sprawę z niebezpieczeństwa gospodarcze−
go i politycznego związanego z nieustannymi rekwizycjami. Nie widzieli
jednak innej drogi do budowy gospodarki komunistycznej. Można to zrozu−
mieć, analizując wystąpienie Lenina na VIII Konferencji RKP(b) w grudniu
21
22
Tamże, t. 36, s. 420–421.
Tamże, t. 44, s. 148.
glod-1.qxd
11/18/08 1:46 PM
36
Page 36
1919 roku: „W razie jakiejkolwiek poprawy sytuacji wojennej powinniśmy
możliwie największe siły przesunąć na front żywnościowy, bo stanowi on
podstawę wszystkiego. Dostawy obowiązkowe powinny zostać zrealizowa−
ne do końca. Dopiero wówczas, gdy zrealizujemy zadanie i będziemy dys−
ponowali fundamentem socjalistycznym, będziemy w stanie budować na
tym socjalistycznym fundamencie cały wspaniały budynek socjalizmu, który
już nieraz zaczynaliśmy budować od góry i który już nieraz legł w gru−
zach”23.
Największy opór obowiązkowym dostawom żywności stawiała wieś
ukraińska. Jeszcze wiosną 1920 roku, gdy przeprowadzano radykalną refor−
mę rolną, chłopi popierali władzę radziecką. Z tego powodu spaliły na pa−
newce rachuby Symona Petlury, liczącego na wywołanie ogólnoukraińskie−
go powstania chłopskiego po zajęciu Kijowa przez wojska Józefa Piłsudskie−
go. Jednak już jesienią oburzone rekwizycjami masy chłopskie wszczęły
walkę z oddziałami Armii Czerwonej, które brały bezpośredni udział w eg−
zekwowaniu obowiązkowych dostaw żywności. „Kułacki bandytyzm”, jak
bolszewicy nazywali nowy przejaw wojny domowej po likwidacji frontu
polskiego i wranglowskiego24, szeroką falą rozlał się po całej Ukrainie.
W połowie października 1920 roku Lenin oświadczył: „Bierzemy chleb
z Syberii, bierzemy chleb z Kubania, ale nie możemy brać go z Ukrainy, po−
nieważ rozgorzała tam wojna, w której Armia Czerwona jest zmuszona do
walki z bandami, od których aż kipi”25.
W grudniu 1920 roku VIII Wszechrosyjski Zjazd Rad otworzył, jak mo−
gło się wydawać, nową kartę w historii opanowanego przez bolszewików
kraju. Wyszli oni z wojny jako zwycięzcy i nie mieli przeciw sobie żadnych
wrogich, regularnych formacji zbrojnych. Aktualne stało się inne zadanie –
przekształcenie republik radzieckich w potężny gospodarczo kraj, zdolny do
przeciwstawienia się każdemu z krajów „kapitalistycznego otoczenia”. Zjazd
zatwierdził opracowany przez Komisję Państwową ds. elektryfikacji Rosji
Narodowy Plan Elektryfikacji Rosji (GOELRO) oraz plan odbudowy i roz−
23
Tamże, t. 39, s. 337.
Piotr Wrangel (1878–1928) – jeden z przywódców sił antybolszewickich na połu−
dniu kraju podczas wojny domowej w Rosji. W latach 1918–1919 dowódca korpusu kon−
nego w armii gen. Antona Denikina, następnie w Armii Ochotniczej. W kwietniu 1920
roku wybrany dowódcą Sił Zbrojnych Południa Rosji. Po porażkach we wrześniu i paź−
dzierniku próbował bezskutecznie powstrzymać ofensywę bolszewicką na Krym (listo−
pad). Od 1920 roku na emigracji.
25
W. Lenin, Pro Ukrajinu: u 2−och cz., cz. 2, Kyjiw, 1969, s. 493.
24
glod-1.qxd
11/18/08 1:46 PM
Page 37
37
woju podstawowych gałęzi gospodarki. Sukces założonych w programie
RKP(b) z 1919 roku przekształceń społeczno−gospodarczych można było
powiązać z fundamentalną techniczną przebudową produkcji dokonywaną
w sposób najbardziej postępowy – przy pomocy energii elektrycznej. Wystę−
pując na zjeździe, Lenin wyraził nadzieję, że obowiązkowe dostawy żywno−
ści w 1921 roku zapewnią państwu przynajmniej 300 milionów pudów zboża
i zauważył przy tym, że „bez takich zasobów nie sposób myśleć o odbudo−
waniu przemysłu kraju, nie można nawet przystępować do ogromnego zada−
nia elektryfikacji Rosji”26.
Lenin zamierzał więc przy pomocy rekwizycji produkcji chłopskiej reali−
zować przewidziany na dziesięć do dwudziestu lat plan GOELRO. Czy moż−
na było zmusić chłopów do pogodzenia się z rekwizycjami, jeśli wcześniej
państwo nie zdołało zapędzić ich do gospodarstw kolektywnych i zostało
zmuszone do pozostawienia we władaniu chłopów środków produkcji na
wsi?
Sposób się znalazł. Podobnie jak wszelkie pozostałe metody budownic−
twa komunistycznego opierał się na przemocy. Z polecenia Lenina rząd
opracował projekt ustawy „O działaniach mających na celu wzmocnienie
i rozwój rolnictwa indywidualnego” i 14 grudnia 1920 roku przedstawił go
w WCKW do rozpatrzenia na VIII Zjeździe Rad. W dokumencie wskazywa−
no: „nakładając na wszelkie organy władzy radzieckiej obowiązek nasilenia
wszechstronnego wsparcia dla rolnictwa indywidualnego, robotniczo−chłop−
ska władza uznaje równocześnie właściwe prowadzenie gospodarstwa rolne−
go za ważny obowiązek państwowy ludności chłopskiej (…) i żąda od wszyst−
kich uprawiających ziemię pełnych zasiewów pól, zgodnych z wymogami
państwa, oraz ich prawidłowej uprawy, za przykładem najlepszych, najbar−
dziej starannych gospodarzy średnio− i małorolnych”27.
Wiemy już, w jaki sposób praca robotnika stała się przymusem z powodu
militaryzacji przemysłu. Powyższy projekt ustawy nakładał przymus pracy
także na chłopów. Oprócz obowiązkowych dostaw produkcji rolnej wprowa−
dzono obowiązkowe zasiewy i obowiązkową uprawę ziemi. Uznano, że
dzięki podwójnemu zobowiązaniu uda się uniknąć spodziewanego katastro−
falnego zmniejszenia zasiewów w 1921 roku.
Projekt ustawy wywołał na Zjeździe Rad burzliwą dyskusję. O jej wyni−
26
W. Lenin, Powne zibrannia tworiw, op. cit. t. 42, s. 142.
Wośmoj Wsierossijskij sjezd Sowietow 22–29 diekabria 1920 goda: Stienograf
otczot, Moskwa 1921, s. 67.
27
glod-1.qxd
11/18/08 1:46 PM
38
Page 38
ku zadecydowało stanowisko Lenina. Podstawowy zamysł proponowanych
działań wyłożył otwarcie, przedstawiając przymus państwowy jako korzyść
dla samego chłopa: „Istota projektu ustawy polega na tym, by przystąpić te−
raz do praktycznych działań wspierających dominujące indywidualne gospo−
darstwo chłopskie, wsparcia, które będzie polegać nie tylko na zachęcie, ale
również na przymusie”28.
Projekt został zatwierdzony przez Zjazd 23 grudnia 1920 roku. Trudno
powiedzieć, czy delegaci zdawali sobie sprawę, że udzielając każdemu go−
spodarstwu państwowej „lekcji” zasiewów, stawiają chłopów w sytuacji
sprzed 19 lutego 1861 roku. Przewaga przepisów prawnych (na których
oparto całą linię polityczną partii państwowej) nad obiektywnymi prawami
gospodarki rynkowej, de facto wprowadzała poddaństwo.
Rezygnacja z „komunizmu wojennego”
Decyzja o rezygnacji ze stosowania zasady rekwizycji w stosunkach wza−
jemnych miasta i wsi dojrzała w wyższych kręgach władzy w styczniu 1921
roku. Jeszcze w grudniu 1920 roku Lenin podpisywał jeden za drugim dekre−
ty przygotowujące zniesienie stosunków towarowo−pieniężnych, a już 4 lu−
tego 1921 roku Konferencja Robotników−Metalurgów w Moskwie uchwali−
ła na podstawie jego referatu rezolucję, w której żądano zamiany obowiąz−
kowych dostaw żywności na podatek w naturze.
W marcu 1921 roku X Zjazd RKP(b) na wniosek Lenina zatwierdził
zmianę zasady rekwizycji w stosunkach miasta i wsi na zasadę podatku.
W popularnej broszurze O podatku żywnościowym, napisanej w kwietniu
1921 roku, Lenin usiłował teoretycznie uzasadnić zmianę kursu władzy ra−
dzieckiej. Poprzednią politykę, która poniosła klęskę, po raz pierwszy ukrył
pod nazwą „komunizmu wojennego” spowodowanego skrajnym niedostat−
kiem, kryzysem i wojną.
W ślad za zastąpieniem dostaw obowiązkowych przez podatek żywno−
ściowy państwo poczyniło i inne radykalne kroki, odstępując od kursu na
przyspieszoną budowę komunizmu. Zrezygnowało również z idei likwidacji
pieniędzy, zezwoliło na wolną sprzedaż produktów rolnych po spłacie podat−
ku żywnościowego, zrezygnowało z zarządzania przemysłem według zasady
„jednej wielkiej fabryki”. Budżet państwa został oddzielony od budżetu
przedsiębiorstw państwowych, zjednoczonych w samofinansujące się trusty
28
glod-1.qxd
11/18/08 1:46 PM
Page 39
39
zobowiązane do bilansowania dochodów i wydatków. Drobne przedsiębior−
stwa podlegały denacjonalizacji lub przekazaniu w dzierżawę, w tym rów−
nież ich byłym właścicielom. Prywatna przedsiębiorczość została ponownie
usankcjonowana.
Skala rezygnacji z dotychczas prowadzonej polityki była odmienna
w mieście i na wsi. Denacjonalizacja nie dotyczyła przemysłu ciężkiego.
Przedsiębiorstwa państwowe były zobowiązane do przejścia na zasady go−
spodarki rynkowej, zatem „państwo−komuna”, niezależnie od tego, co twier−
dzili ideolodzy, miało zostać przekształcone w zbiorowego kapitalistę. Jed−
nak rynek funkcjonujący w ramach sektora gospodarki państwowej mógł
być jedynie imitacją wolnego rynku. Najistotniejszą zmianą w dotychczas
prowadzonej polityce wewnątrz sektora państwowego było uznanie w koń−
cu, że „klasa−hegemon” korzysta z prawa do dysponowania pracą własnych
rąk. Procedury zatrudnienia „z ulicy” i zwolnienia na własne żądanie stały
się, tak jak przed rewolucją, zwykłą metodą formowania załóg pracowni−
czych. Jednym z pierwszych dekretów doby NEP−u zlikwidowano najbar−
dziej złowieszczy gławk – Gławkomtrud wraz z siecią obozów koncentracyj−
nych.
Przekształcenia społeczno−ekonomiczne związane z likwidacją w latach
1918–1920 wielkich własności prywatnych zaczęto uważać za socjalistycz−
ne, a nie komunistyczne. Takiej zmiany terminologii można się było spodzie−
wać, ponieważ kierownictwo partii schowało się za terminem „komunizmu
wojennego” w celu ukrycia klęski komunistycznego szturmu.
Stosunki między państwowym sektorem gospodarki a drobnotowarowym
rolnictwem mogły opierać się wyłącznie na realnych zasadach rynkowych.
Potrzebną żywność i surowce państwo przestało rekwirować producentom,
a zaczęło kupować na rynku po cenie satysfakcjonującej obie strony.
2. Ukraina w „państwie−komunie”
Narodowa państwowość radziecka
Podwójna struktura władzy radzieckiej stworzyła bolszewikom nieoce−
nioną przewagę nad generałami białogwardzistów, którzy pragnęli restaura−
cji „jednej i niepodzielnej” Rosji. W pragnieniu tym bolszewicy nie odróż−
niali się od swoich przeciwników, jednak dysponowali możliwością uniknię−
cia konfrontacji z ruchem narodowo−wyzwoleńczym podbitych narodów,
a nawet mogli wykorzystać ich potencjał zarówno ludzki, jak i ekonomicz−
glod-1.qxd
11/18/08 1:46 PM
40
Page 40
ny. Rząd centralny Rosji radzieckiej oczekiwał od tych narodów tylko jedne−
go: oparcia ich ustroju politycznego na radach.
III Wszechrosyjski Zjazd Rad, który odbył się w styczniu 1918 roku,
uchwalił Deklarację Praw Ludu Pracującego i Wyzyskiwanego. W pierw−
szym punkcie proklamowano Rosję republiką rad deputowanych robotni−
czych, żołnierskich i chłopskich. Przy pomocy tworzonego Kominternu bol−
szewicy zamierzali przystąpić do natychmiastowego rozszerzenia rewolucji
komunistycznej na cały świat. Rosja stawała się w ich wyobrażeniu ośrod−
kiem ciążenia wielu narodów, przede wszystkim zamieszkujących ich własne,
zdemontowane imperium. Na zjeździe Lenin z ogromną pewnością siebie
oświadczył: „Wokół rewolucyjnej Rosji w coraz większym stopniu będą gru−
pować się poszczególne federacje wolnych narodów. Zupełnie dobrowolnie,
bez kłamstwa i żelaza, federacja ta będzie rosła i stanie się niezłomna”29.
Leninowi wydawało się, że znalazł w radach uniwersalny instrument bu−
dowy światowego „państwa−komuny”. Bolszewicy wiedzieli, jak poradzić
sobie z radami, które pozostałym partiom politycznym przypominały dzikie−
go mustanga. Angielski pisarz Herbert George Wells daremnie nazywał wo−
dza bolszewików „kremlowskim marzycielem”. Utopijna bajka o komuni−
zmie jako porządku, w którym każdy otrzymuje tyle dóbr, ile chce, była
przeznaczona dla naiwnych. Dla Lenina i jego zwolenników ustrój radziecki
stanowił jedynie środek do zaprowadzenia dyktatury.
Ogromne możliwości tkwiące w podwójnej strukturze władzy radziec−
kiej w zakresie konstruowania pozornie niepodległych, a w rzeczywistości
całkowicie podporządkowanych Kremlowi państw narodowych, nie stano−
wiły tajemnicy dla tej klasy specjalisty od historii Rosji co Richard Pipes.
W książce Rosja bolszewików pisał on: „Po ponownym włączeniu mniej−
szości narodowych do nowego, sowieckiego imperium można im było
nadać pozory państwowości, ich instytucje rządowe bowiem miały być kon−
trolowane („sparaliżowane”, jak wyraził się Lenin) przez partię komuni−
styczną. Jeśli chodzi o partię, to Lenin nie zamierzał dzielić jej wedle kry−
terium etnicznego. W rezultacie miało powstać państwo oficjalnie federa−
cyjne, w którym mniejszości narodowe byłyby wyposażone we wszelkie
atrybuty państwowej odrębności – być może zdolne do zaspokojenia aspi−
racji ludów nierosyjskich, ale maskujące ściśle scentralizowaną dyktaturę
rządzącą z Moskwy”30.
29
30
Tamże, t. 35, s. 277.
R. Pipes, Rosja bolszewików, op. cit., s. 161.
glod-1.qxd
11/18/08 1:46 PM
Page 41
41
Cytat ten ilustruje autorską wykładnię narodowej państwowości radziec−
kiej. Jest ona prawidłowa, jednak, podobnie jak we wcześniej przeanalizo−
wanych rozważaniach Pipesa dotyczących rosyjskiej państwowości radziec−
kiej, brakuje szczegółów. A w nich właśnie tkwi istota bolszewickiego podej−
ścia do kwestii narodowej, scharakteryzowanego swego czasu przez Mykołę
Skrypnyka31 jako „podwójna księgowość”32.
Twierdzenie Pipesa, że władza państwowa w kraju należała do rad jedynie
formalność33, można ze swej strony również uznać jedynie za formułkę. Jest
absolutnie pewne, że rady na każdym szczeblu struktury władzy były podpo−
rządkowane komitetom partyjnym. Poza wszelkimi wątpliwościami pozosta−
je również i to, że dziki mustang rewolucji rosyjskiej po przewrocie paździer−
nikowym 1917 roku przekształcił się w potulnego wałacha. Rady stały się
częścią partii bolszewickiej i korzystały z pełni władzy wykonawczej. Dykta−
turę bolszewicką sprawowało Biuro Polityczne KC RKP(b). Nie można jed−
nak nie doceniać roli kierowanej przez Lenina Rady Komisarzy Ludowych
RSFRR, okupującej szczyt struktury władzy radzieckiej.
Wszystko to oznacza, że w republikach narodowych rady sprawowały
również realną władzę. Były „paraliżowane” przez partię, gdy na Kremlu
uważano to za konieczne. Jednak wodzowie scentralizowanej i zdyscyplino−
wanej partii bolszewickiej w narodowych republikach radzieckich nie mieli
spokojnego życia. Musieli stale czuwać, by nie utracić kontroli nad radami
republik, a nawet nad tym, by filie RKP(b) w republikach zachowywały lo−
jalność wobec centrum.
Mimo drugorzędnego charakteru kwestii narodowej i jej podporządkowa−
nia kwestii klasowej, wodzowie poświęcali narodowym peryferiom swojego
państwa zdwojoną uwagę. Ze szczególną wnikliwością obserwowali proce−
sy zachodzące na Ukrainie, największej pod względem potencjału ludzkiego
i materialnego republice radzieckiej.
31
Mykoła Skrypnyk (1872–1933) – ukraiński działacz komunistyczny, wielokrotnie
represjonowany przed 1917 rokiem. Jeden z organizatorów KP(b)U, członek rządu
USRR. W latach 1921–1922 ludowy komisarz spraw wewnętrznych, w latach 1922–1927
ludowy komisarz sprawiedliwości, w latach 1927–1933 ludowy komisarz oświaty USRR.
Jednocześnie w latach 1925–1933 członek Biura Politycznego KC KP(b)U. Jeden z ak−
tywnych zwolenników tzw. ukrainizacji. Oskarżony o odchylenie nacjonalistyczne i usu−
nięty z Biura Politycznego, popełnił samobójstwo.
32
M. Skrypnyk, Proty buchhateriji w nacionalnomu pytanni, [w:] Statti i promowy,
t. 2.: Nacionalne pytannia, cz. 1, Charkiw 1929, s. 34–39.
33
R. Pipes, Rosja bolszewików, op. cit. s. 161.
glod-1.qxd
42
11/18/08 1:46 PM
Page 42
Powstanie ukraińskiego komunistycznego
centrum partyjno−radzieckiego
Po II wojnie światowej, gdy Związek Radziecki przekształcił się w mo−
carstwo, politycy i politolodzy całego świata uważali go za kraj scentralizo−
wany. Mieli rację. Drobiazgowe ingerowanie urzędów centralnych we
wszelkie sfery funkcjonowania republik radzieckich nie było dla nikogo ta−
jemnicą. Bez względu na ogromne uprawnienia konstytucyjne, republiki
w żadnej mierze nie przeciwstawiały się nadzorowi centrum. Brak sprzeci−
wu był wynikiem pracy „wychowawczej”, zwielokrotnionej przez masowy
terror trwający do początku lat pięćdziesiątych. W następnych dziesięciole−
ciach stabilność polityczna była zachowywana już bez stosowania masowe−
go terroru. Po pierwsze dlatego, że odpowiadający reżimowi politycznemu
porządek społeczno−gospodarczy został wreszcie zbudowany, a w społeczeń−
stwie zaczęło przeważać pokolenie nieznające innej rzeczywistości. Po dru−
gie, represje stały się częścią genetycznej pamięci ludności, a państwowe
służby bezpieczeństwa coraz częściej ograniczały się do tak zwanej „profi−
laktyki” (przeprowadzania rozmów utrzymanych w przyjaznym tonie).
Pojawia się pytanie, dlaczego wodzowie RKP(b) przewidzieli w procesie
budowy „państwa−komuny” narodową państwowość radziecką, skoro zda−
wali sobie sprawę, że w przyszłości może się ona okazać źródłem separaty−
zmu? Czy nie prostsze byłoby rządzenie pozbawionymi oznak państwowo−
ści republikami narodowościowymi? Centrala nie byłaby wówczas zmuszo−
na do unicestwienia potencjału oporu narodowego przy pomocy masowych
represji. Tym bardziej że RSFRR od samego początku była tworzona jako
państwo scentralizowane, o autonomicznym, to jest pozbawionym państwo−
wości ustroju swych regionów narodowościowych.
Odpowiedź jest prosta: Lenin i inni wodzowie RKP(b) dostrzegali zagro−
żenie związane z narodową państwowością radziecką, byli jednak zmuszeni
pójść na kompromis z ruchem niepodległościowym, który po upadku samo−
dzierżawia rozerwał byłe imperium na części składowe.
Dziewięć guberni z dominującą ludnością ukraińską, do których po pro−
klamowaniu Ukraińskiej Republiki Ludowej zgłosiła pretensje Rada Cen−
tralna, stały się nowym, realnym bytem – Ukrainą. Centralne kierownictwo
partii leninowskiej i jej struktury lokalne były zmuszone do odpowiedzi na
wyzwanie rzucone przez Radę Centralną. Reakcja była natychmiastowa.
W listopadzie 1917 roku w KC RSDRP(b) po raz pierwszy omawiano
możliwość terytorialnego sformowania partii bolszewickiej w granicach
glod-1.qxd
11/18/08 1:46 PM
Page 43
43
Ukrainy. Wkrótce potem w Kijowie miała miejsce obwodowa konferencja
RSDRP(b). Część delegatów była przeciwna pomysłowi utworzenia ukraiń−
skiego ośrodka partyjnego, część popierała powołanie na Ukrainie samo−
dzielnej partii komunistycznej. Podjęto decyzję o utworzeniu obwodowej
struktury jednolitej partii pod nazwą RSDRP(b)−Socjaldemokracja Ukrainy.
Równocześnie w Charkowie odbyła się konferencja bolszewickich struktur
obwodu doniecko−krzyworoskiego. Kwestia utworzenia ukraińskiego ośrod−
ka partyjnego nie została na niej podniesiona. Oznaczało to, że Rada Komi−
sarzy Ludowych, podobnie jak Rząd Tymczasowy, nie uważała tego obsza−
ru za Ukrainę.
Struktura RSDRP(b)−Socjaldemokracji Ukrainy jednak nie powstała.
Większą operatywnością bolszewicy wykazali się podczas tworzenia
wszechukraińskiego ośrodka radzieckiego. 25 grudnia 1917 roku przeprowa−
dzili oni w zajętym przez czerwonogwardzistów Charkowie Wszechukraiń−
ski Zjazd Rad i proklamowali na Ukrainie władzę radziecką.
Powołując narodowe państwo radzieckie, bolszewicy pozostawili mu na−
zwę nadaną przez Radę Centralną – Ukraińska Republika Ludowa. Radziec−
ki rząd nazwali Sekretariatem Ludowym, a nie jak w Moskwie – Radą Ko−
misarzy Ludowych. Podobieństwo nazwy do Sekretariatu Generalnego Ra−
dy Centralnej również nie było przypadkowe. Lenin zamierzał przekonać
społeczeństwo ukraińskie, że państwowość narodowa zostaje zachowana,
jednak nie w „burżuazyjnej”, a w robotniczo−chłopskiej postaci. Konkuru−
jąc z Radą Centralną, bolszewicy byli zmuszeni do pogodzenia się z Ukra−
iną obejmującą dziewięć guberni (z gubernią tawryjską oprócz Krymu),
podczas gdy wcześniej wyrażali zgodę jedynie na pięć guberni, to jest na
ziemie przyłączone do państwa rosyjskiego w 1654 roku. Po utworzeniu
ośrodka władzy radzieckiej w Charkowie, Rada Komisarzy Ludowych uzy−
skała możliwość prowadzenia walki z Radą Centralną zza pleców Sekreta−
riatu Ludowego.
Funkcjonowanie ośrodka władzy radzieckiej w Charkowie przewidywało
utworzenie odpowiedniego ośrodka władzy partyjnej. Nie udało się do tego
doprowadzić w kwietniu 1918 roku podczas narady w Taganrogu. Zapropo−
nowano wówczas i uchwalono jedynie nazwę struktury partyjnej dla całej
Ukrainy – Komunistyczna Partia (bolszewików) Ukrainy. W rzeczywistości
KP(b)U została utworzona na Zjeździe Założycielskim w Moskwie w lipcu
1918 roku jako obwodowa organizacja jednolitej, scentralizowanej partii
RKP(b). W rezolucji zjazdu zatytułowanej „Ukraina i Rosja” członkom
KP(b)U postawiono zadanie „walki o rewolucyjne zjednoczenie Ukrainy
glod-1.qxd
11/18/08 1:46 PM
44
Page 44
z Rosją na zasadach centralizmu proletariackiego, w granicach Rosyjskiej
Socjalistycznej Republiki Radzieckiej”34.
Po porażce Niemiec pokój zawarty w Brześciu przestał obowiązywać
i władza radziecka spieszyła się, by odzyskać kontrolę nad krajami nadbał−
tyckimi i Ukrainą. 28 listopada 1918 roku Biuro Polityczne KC RKP(b)
usankcjonowało powołanie robotniczo−chłopskiego rządu Ukrainy, choć de−
cyzja ta była sprzeczna z narzuconą przez Lenina rezolucją ze Zjazdu Zało−
życielskiego KP(b)U o „rewolucyjnym zjednoczeniu” obu krajów. Dla oce−
ny przyczyn zmiany kierunku polityki Kremla w stosunku do narodowościo−
wych obrzeży byłego imperium należy wspomnieć o liście napisanym
następnego dnia przez Lenina do głównego dowódcy Armii Czerwonej Ioa−
kima Wacetisa: „Wraz z przemieszczaniem się naszych wojsk na Zachód i na
Ukrainę powstają obwodowe tymczasowe rządy radzieckie, powołane do
wzmocnienia miejscowych rad. Okoliczność ta ma tę zaletę, że pozbawia
szowinistów Ukrainy, Litwy, Łotwy, Estlandii możliwości postrzegania ru−
chu naszych jednostek jako okupacji i tworzy atmosferę sprzyjającą dalsze−
mu postępowi naszych wojsk. Bez tej okoliczności nasze wojska znalazłyby
się w okupowanych obwodach w nieznośnym położeniu, a ludność nie trak−
towałaby ich jak wyzwolicieli”35.
List ten, podobnie jak rezolucja „Ukraina i Rosja” I Zjazdu KP(b)U,
świadczy o zamiarze budowania przez wodzów partii bolszewickiej państwa
scentralizowanego. Priorytety polityki narodowościowej zostały wyraźnie
określone w programie partyjnym uchwalonym w marcu 1919 roku przez
VIII Zjazd RKP(b): „Jako jedną z przejściowych form na drodze do pełnej
jedności partia posługuje się federacyjnym związkiem państw zorganizowa−
nym na wzór radziecki”36.
Poza niewielką częścią, Prawobrzeżna Ukraina znalazła się w pierwszej
połowie 1919 roku ponownie pod kontrolą Rosji radzieckiej. Tym razem wo−
dzowie bolszewików nie zastosowali mimikry w nazwach. 6 stycznia 1919
roku Tymczasowy Rząd Robotniczo−Chłopski zrezygnował z ustalonej przez
Radę Centralną nazwy państwa URL. Nowa, oficjalna nazwa była analogicz−
na do nazwy Rosji radzieckiej – Ukraińska Socjalistyczna Republika Ra−
dziecka (USRR).
Pod kierownictwem rządu i zorganizowanych przez niego komitetów re−
34
35
36
Komunistyczna partija Ukrajiny w rezolucijach…, op. cit., t. 1, s. 20.
KPRS w rezolucijach…, op. cit., t. 2, s. 45.
glod-1.qxd
11/18/08 1:46 PM
Page 45
45
wolucyjnych urzeczywistniano „budownictwo radzieckie”: rekrutację kan−
dydatów na deputowanych rad, przeprowadzenie wyborów, powołanie apa−
ratu komitetów wykonawczych. Tymi, którzy stawiali opór dyktaturze, zaję−
li się czekiści. 29 stycznia 1919 roku rząd został przekształcony z tymczaso−
wego w stały. Jego resorty nazwano według wzoru radzieckiego
komisariatami ludowymi, natomiast sam rząd – Radą Komisarzy Ludowych
(RKL) USRR.
Po ponownym opanowaniu Ukrainy moskiewskie komisariaty ludowe
rozpoczęły rozbudowę własnych struktur administracyjnych w „niezależnej”
republice. Wywołało to wątpliwości co do potrzeby funkcjonowania komisa−
riatów ludowych USRR. Tego typu działania centralnych resortów RSFRR
nie były przejawem ich samodzielnej inicjatywy. Świadczy o tym uchwała
Biura Politycznego KC RKP(b) z 8 kwietnia 1919 roku podpisana przez
Włodzimierza Lenina, Józefa Stalina i Nikołaja Krestinskiego, przesłana do
KC KP(b)U: „Jesli w widie ustupki samostijnym tiendiencijam jawlajetsia
politiczeski nieizbieżnym ostawlenije na bliżajszeje wriemia w drużestwien−
nych sowietskich riespublikach samostojatielnych komissariatow wojennych
i morskich dieł i putiej soobszczenija, a także organow snabżenija, to nieob−
chodima strożajszaja diriektiwa sootwietstwiennym organam uprawlenija
w tom smysle, sztoby eti samostojatielnyje komissariaty rabotali iskluczitiel−
no i w strożajszem sogłasii s dirietkiwami, dawajemymi iz sootwietstwien−
nych komissariatow RSFSR, tak kak tolko takim putiem możet byt’ dostignu−
to nieobchodimoje jedinstwo, bystrota i tocznost’ ispolnienija wsiech raspo−
riażenij i diejstwij”37.
Dokument został przytoczony w języku oryginału, by podkreślić dwa sło−
wa o różnym znaczeniu politycznym: „niezależność” (ros. samostijnost’)
i „samodzielność” (ros. samostojatielnost’). Ukraińskie słowo samostijnist’
od czasów przedrewolucyjnych było stosowane w literackim języku rosyj−
skim w celu nadania wypowiedzi odcienia ironiczno−negatywnego.
37
„Jeśli w formie ustępstwa wobec tendencji niepodległościowych politycznie nieu−
niknione będzie pozostawienie na najbliższy okres w zaprzyjaźnionych republikach ra−
dzieckich samodzielnych komisariatów do spraw wojskowych, morskich i transportu, jak
również organów zaopatrzenia, wówczas konieczna będzie ścisła dyrektywa dla właści−
wych organów administracji, mająca na celu doskonałe funkcjonowanie samodzielnych
komisariatów w ścisłej zgodności z dyrektywami wydawanymi przez właściwe komisa−
riaty RSFRR, o ile jedynie tą drogą można osiągnąć niezbędną spójność, szybkość i do−
kładność wykonywania wszelkich rozporządzeń i działań”; patrz: Uriady Ukrajiny u XX
st. Nauk.−dok. wydannia, Kyjiw 2001, s. 309.
glod-1.qxd
11/18/08 1:46 PM
46
Page 46
„Najsurowszą dyrektywę” z przytoczonej uchwały zrealizowano 27 maja
podczas plenum KC KP(b)U, na którym uchwalono połączenie dowództwa
wojskowego, rad gospodarki narodowej (w rzeczywistości już połączonych),
kolei, finansów i zarządów pracy. Następnego dnia Biuro Polityczne KC
RKP(b) wysłuchało referatu O wojskowo−gospodarczym związku z Ukrainą,
zaaprobowało decyzję swego ukraińskiego odpowiednika i zdecydowało
o nadaniu jej mocy ustawy w drodze przyjęcia przez radzieckie organy wła−
dzy. Komisariaty ludowe RSFRR stawały się komisariatami związkowymi,
natomiast komisariaty ludowe USRR były odtąd obwodowymi przedstawi−
cielstwami komisariatów związkowych38.
1 czerwca 1919 roku WCKW wydał dekret „O związku wojskowo−poli−
tycznym”. Nazwa świadczyła pośrednio o tym, że kierownictwo RKP(b)
zdawało sobie sprawę z niezręczności związanej z faktycznym włączeniem
republik narodowych do składu Rosji bez dopełnienia formalności konstytu−
cyjnych. Obowiązywanie stanu wojennego stanowiło pewne usprawiedli−
wienie. 14 czerwca CKW rad Ukrainy potwierdził obowiązywanie dekretu
WCKW na obszarze republiki. Łączone resorty zachowywały nazwy komi−
sariatów ludowych (poza wojskowym, który ulegał likwidacji), inaczej bo−
wiem zniszczono by fasadę tworzonej jakoby na Ukrainie państwowości na−
rodowej.
Latem 1919 roku USRR upadła pod naporem wojsk Denikina i powstań
chłopskich wywołanych przez próby narzucenia wsi sowchozów i komun,
podejmowanych przez rząd Chrystiana Rakowskiego39. Jednak jesienią atak
trzech armii Lwa Trockiego przywrócił kontrolę Rosji radzieckiej nad tery−
torium Ukrainy. Siły narodowe na Ukrainie podzieliły się na dwie części.
Mniejsza z nich dążyła do kontynuowania walki zbrojnej o niepodległość
38
Tamże.
Chrystian Rakowski (1873–1941) – działacz komunistyczny pochodzenia bułgar−
skiego, organizator partii socjaldemokratycznych w Bułgarii i Rumunii, od 1918 roku
członek partii bolszewickiej. Od stycznia 1919 roku do lipca 1923 roku stał na czele
(z przerwami) Rady Komisarzy Ludowych USRR. Początkowo poddawał w wątpliwość
istnienie oddzielnego narodu ukraińskiego, z czasem zaczął opowiadać się za zachowa−
niem przez USSR jak największej autonomii. Po konflikcie ze Stalinem odwołany ze sta−
nowiska i mianowany ambasadorem ZSRR w Wielkiej Brytanii (1923–1925), a następnie
we Francji (1925–1927). W 1927 roku został oskarżony o związki z trockistami, wyklu−
czony z partii i zesłany do Astrachania. W 1936 roku oskarżony go o szpiegostwo
i w 1938 roku skazano na 20 lat więzienia. Rozstrzelany we wrześniu 1941 roku w wię−
zieniu w Orle. Zrehabilitowany w 1988 roku.
39
glod-1.qxd
11/18/08 1:46 PM
Page 47
47
URL, ale przewodniczący Dyrektoriatu Symon Petlura był w stanie zapropo−
nować jedynie sojusz z Józefem Piłsudskim, co do celowości którego dysku−
sja toczy się do dziś. Większa część sił narodowych po okupacji Denikina
była gotowa do zawarcia sojuszu z Rosją Lenina, która proponowała utwo−
rzenie na Ukrainie niepodległej republiki radzieckiej. Wszyscy zdawali so−
bie sprawę ze względności takiej niepodległości, jednak nie istniała żadna re−
alna szansa na przeciwstawienie się wojskom Trockiego.
W tym skomplikowanym momencie na komunistyczne pozycje zdecydo−
wała się przejść znaczna część działaczy istniejących na Ukrainie partii so−
cjalistycznych – ukraińskich i rosyjskich eserowców, ukraińskich socjalde−
mokratów i mienszewików, żydowskich socjalistów. Największymi wpływa−
mi cieszyła się Ukraińska Partia Komunistyczna (borotbistów). Sojusz
z UPK(borotbistów) był ważny dla KP(b)U, ponieważ umożliwiał zerwanie
z wizerunkiem siły zewnętrznej. Lenin „oswoił” elitę kierownictwa UPK(bo−
rotbistów): Hryhorij Hryńko, Panas Lubczenko, Ołeksandr Szumski i inni po
wyrażeniu zgody na połączenie obu partii na warunkach bolszewików otrzy−
mali wysokie stanowiska w aparacie partyjno−radzieckim.
Aktualna stała się kwestia celowości przywrócenia ośrodka władzy pań−
stwowej USRR. 19 listopada 1919 roku Chrystian Rakowski nadesłał Lenino−
wi dokument „Tezy do kwestii ukraińskiej”, w którym podnoszono koniecz−
ność przywrócenia USRR jako formalnie niepodległego państwa, jednak pod
warunkiem skupienia w moskiewskiej centrali zarządzania obroną i „szczyta−
mi dowodzenia” gospodarki według zasad dekretu WCKW z 1 czerwca 1919
roku40. 21 listopada Biuro Polityczne KC RKP(b) omówiło tezy Rakowskie−
go przedstawione przez Lenina jako własne. W interpretacji Lenina nabrały
one nieco odmiennej treści, w szczególności punkt drugi uzyskał następujące
brzmienie: „Tymczasowa koalicja z UPK(borotbistów) w celu stworzenia
władzy przed zjazdem Rad wraz z jednoczesnym uruchomieniem propagan−
dy pełnego zjednoczenia z RSFRR. Na razie samodzielna USRR w ścisłej fe−
deracji z RSFRR na mocy dekretu z 1 czerwca 1919 roku”.
W trakcie omawiania zagadnienia przez Biuro Polityczne KC Lenin wy−
kreślił w cytowanym fragmencie słowo „władza” i wpisał bardziej precyzyj−
ny termin „centrum”. Na marginesie, obok słów o propagandzie pełnego
zjednoczenia, dodał wyjaśnienie, którego nie było w tekście – „pod woa−
lem”. Propaganda pełnego zjednoczenia miała być zatem prowadzona w spo−
sób ostrożny, w celu zbadania reakcji społeczeństwa ukraińskiego. Ostatnie
40
S. Kulczyćkyj, Komunizm w Ukrajini…, op. cit. s. 77.
glod-1.qxd
11/18/08 1:46 PM
48
Page 48
zdanie z cytowanego fragmentu Lenin wykreślił, a na marginesie napisał:
„Ukraińscy robotnicy i chłopi sami zdecydują o swym losie”41.
Biuro Polityczne KC uznało projekt Lenina za fundamentalny. Zgodnie
z jego drugim punktem podjęto następującą uchwałę: „Punkt 2 – uchwalić ze
wskazaniem, że przed zwołaniem ukraińskiego zjazdu rad Ukraina i Rosja
zostaną sfederowane na podstawie rezolucji WCKW i uchwały Biura Poli−
tycznego z 1 czerwca 1919 roku oraz że w tym czasie kanałami partyjnymi
prowadzone będą ostrożne przygotowania planów zjednoczenia Ukrainy
i Rosji”42. 3 i 4 grudnia, już w imieniu Biura Politycznego KC, tezy zostały
przedstawione na VIII Wszechrosyjskiej Konferencji Partyjnej. Zaakcepto−
wała ona podstawowy zamysł zawarty w tezach – uznanie formalnej niepod−
ległości USRR pod warunkiem scentralizowanego zarządzania gospodarką
i obroną.
Rezolucja konferencji partyjnej „O władzy radzieckiej na Ukrainie” skła−
dała się z deklaracji zawierających daleko idące obietnice. Jej przyjęcie
otworzyło drogę do odnowienia USRR. 11 grudnia 1919 roku na połączo−
nym posiedzeniu członków Prezydium CKW i Rady Komisarzy Ludowych
USRR w Moskwie Hryhorij Petrowski43 i Chrystian Rakowski podpisali
uchwałę o likwidacji obu od dawna niefunkcjonujących organów władzy
i utworzeniu w ich miejsce organu nadzwyczajnego – Wszechukraińskiego
Komitetu Rewolucyjnego. Komitet powołano w składzie trzech bolszewi−
ków: Hryhorija Petrowskiego (przewodniczący), Dmitrija Manuilskiego
i Włodzimierza Zatonskiego, oraz borotbisty Hryhorija Hryńki i borbisty44
41
W. Lenin, Nieizwiestnyje dokumienty. 1891–1922, op. cit., s. 306.
Tamże, s. 307.
43
Hryhorij Petrowski (1878–1958) – działacz komunistyczny. W latach 1912–1914
kierował frakcją bolszewików w Dumie Państwowej. W 1914 roku aresztowany i skaza−
ny na dożywotnie zesłanie. W latach 1917–1919 był ludowym komisarzem spraw we−
wnętrznych RSFRR; jeden z organizatorów WCzK. Członek delegacji rosyjskiej w trak−
cie rokowań w Brześciu w 1918 roku. W latach 1919–1938 przewodniczący Wszechukra−
ińskiego Centralnego Komitetu Wykonawczego, członek Biura Politycznego KC
KP(b)U. Od 1940 roku do śmierci zastępca dyrektora Muzeum Rewolucji ZSRR. Zmarł
i został pochowany w Moskwie. Na jego cześć w 1926 roku miasto Jekaterynosław prze−
mianowano na Dniepropietrowsk.
44
Borbiści – członkowie Ukraińskiej Partii Lewicowych Socjalistów−Rewolucjoni−
stów. Partia powstała w marcu 1919 roku po rozbiciu UPLS−R (do dotychczasowej nazwy
partii dodano słowo „borbiści” – od czasopisma „Bor’ba”). Po podziałach ewoluowała
w Zjednoczoną Partię Socjalistów−Rewolucjonistów (syndykalistów i internacjonali−
stów). Borbiści opowiadali się za równymi prawami proletariatu i pracujących chłopów,
42
glod-1.qxd
11/18/08 1:46 PM
Page 49
49
Włodzimierza Kaczyńskiego. 5 lutego 1920 roku Komitet został uzupełnio−
ny przez następnych trzech bolszewików: Myrona Władymyrowa, Chrystia−
na Rakowskiego i Własa Czubara45. Tego dnia Wszechukraiński Komitet Re−
wolucyjny uchwalił „Ustawę o ziemi”, która w pełni zadowalała chłopów:
niemal cała ziemia obszarników została im przekazana do podziału wyrów−
nawczego.
Wypierając ustępujące wojska Denikina, wojska radzieckie zajęły niemal
równocześnie Charków (12 grudnia 1919 roku) i Kijów (16 grudnia 1919 ro−
ku). Pod naciskiem Biura Politycznego KC RKP(b) członkowie KC
KP(b)U i Wszechukraińskiego Komitetu Rewolucyjnego obrali na swą sie−
dzibę Charków, a nie Kijów.
By ostatecznie wyjaśnić okoliczności zachowania ukraińskiej państwo−
wości radzieckiej po zakończeniu wojny domowej (od grudnia 1919 roku do
lutego 1920 roku nikt nie był w stanie przewidzieć umocnienia się białych na
Krymie i rozpoczęcia wojny polsko−radzieckiej), należy przeprowadzić ana−
lizę Listu do Robotników i Chłopów Ukrainy z Powodu Zwycięstw nad De−
nikinem napisanego przez Lenina 29 grudnia. List ten był rozpowszechniany
wśród ludności Ukrainy w ogromnej liczbie egzemplarzy. Jego zasadniczy
przekaz brzmiał następująco: „Jedynie sami ukraińscy robotnicy i chłopi na
własnym wszechukraińskim zjeździe rad mogą zdecydować i zdecydują, czy
należy zjednoczyć Ukrainę z Rosją, czy też pozostawić Ukrainę jako repu−
blikę niezależną i niepodległą, oraz jaki związek federacyjny między tą re−
publiką i Rosją powinien być ustanowiony w przypadku wyboru drugiej
możliwości”46.
Patos tych słów był obłudny. Bolszewicy ewidentnie nie zamierzali prze−
prowadzać referendum. Decyzję miał podjąć, jak podkreślał Lenin, IV
Wszechukraiński Zjazd Rad. Jego zwołanie było zwieńczeniem realizowane−
go przez Wszechukraiński Komitet Rewolucyjny „budownictwa radzieckie−
zamiast dyktatury proletariatu chcieli zaprowadzić ludowładztwo, sprzeciwiali się komu−
nizmowi wojennemu. Partia rozwiązała się w lipcu 1920 roku; część borbistów przeszła
do KP(b)U.
45
Włas Czubar (1891–1939) – ukraiński działacz komunistyczny, od 1907 roku czło−
nek partii bolszewickiej. Uczestnik przewrotu bolszewickiego w 1917 roku w Piotrogro−
dzie. Po odwołaniu Chrystiana Rakowskiego kierował w latach 1923–1924 Radą Komi−
sarzy Ludowych USRR. Realizował stalinowską politykę forsownej industrializacji, był
przeciwnikiem ukrainizacji. W 1937 roku został ludowym komisarzem finansów ZSRR.
Aresztowany w 1938 przez NKWD i stracony. W 1955 roku zrehabilitowany.
46
glod-1.qxd
11/18/08 1:46 PM
50
Page 50
go”. Normy przedstawicielstwa nie ulegały zmianie w stosunku do poprzed−
niego zjazdu: jeden delegat na dziesięć tysięcy proletariatu miejskiego lub na
jedną wiejską wołost’ (10 do 12 tysięcy mieszkańców) lub na każdy pułk
Armii Czerwonej (poniżej tysiąca bojowników)47. Na Ukrainie bolszewicy
ufali wyłącznie czerwonoarmistom, którzy nie rekrutowali się spośród miej−
scowej ludności.
IV Wszechukraiński Zjazd Rad obradował w Charkowie od 16 do 20 ma−
ja 1920 roku. Po rozpatrzeniu kwestii stosunków RSFRR i USRR bez dys−
kusji uchwalił decyzję o pozostawieniu Ukrainy jako niezależnego i niepod−
ległego państwa radzieckiego. Jakie bowiem dyskusje mogły być prowadzo−
ne w warunkach wojny polsko−radzieckiej, która wybuchła 25 kwietnia? Już
6 maja Kijów został zajęty przez wojska Piłsudskiego i Petlury.
„Federacja traktatowa”
Pod koniec 1920 roku Rosja posiadała na Ukrainie sześć armii o łącznej
liczebności ponad miliona bagnetów. Wraz z organami bezpieczeństwa pań−
stwowego i milicji stanowiły one potężną siłę, w obliczu której nikt nie był
w stanie rzucić wyzwania dyktaturze RKP(b)−KP(b)U. Jednak wodzowie
partii Lenina zdawali sobie sprawę, że utrzymanie republiki wyłącznie
w oparciu o siłę jest niemożliwe. 28 grudnia przewodniczący Rady Komisa−
rzy Ludowych RSFRR Włodzimierz Lenin i ludowy komisarz spraw zagra−
nicznych Gieorgij Cziczerin z jednej strony oraz przewodniczący Rady Ko−
misarzy Ludowych i ludowy komisarz spraw zagranicznych USRR Chry−
stian Rakowski z drugiej podpisali traktat o sojuszu wojskowym
i gospodarczym obu republik. W preambule podkreślono, że każda ze stron
traktatu uznaje niepodległość i suwerenność strony drugiej. Uderza tekst ar−
tykułu 2: „Obydwa państwa uważają za niezbędne ogłoszenie (…), że z fak−
tu byłej przynależności obszaru USRR do byłego imperium rosyjskiego nie
wynikają dla USRR żadne zobowiązania wobec kogokolwiek”48.
Istotą traktatów zawieranych z Ukrainą i innymi republikami narodowymi
była nie sama deklaracja, lecz połączenie siedmiu kluczowych komisariatów
ludowych: Spraw Wojskowych i Morskich, Rad Gospodarki Narodowej,
Handlu Zagranicznego, Finansów, Pracy, Transportu oraz Poczty i Telegrafu.
47
Uriady Ukrajiny u XX st., op. cit. s. 311.
Istorija Radianśkoj Konstituciji w dekretach i postanowach Radianśkoho uriadu,
Kyjiw 1937, s. 153.
48
glod-1.qxd
11/18/08 1:46 PM
Page 51
51
Partii Lenina udało się ustanowić swą władzę w większości regionów na−
rodowościowych byłego imperium (z wyjątkiem Finlandii, Polski i trzech
państw nadbałtyckich). Zespół rosyjskich traktatów zawartych z utworzony−
mi w tych regionach republikami radzieckimi otrzymał nazwę „traktatowej
federacji”. Nie należy jednak zapominać, że w traktatach chodziło wyłącznie
o zjednoczenie „po linii rad”. Obecność partii, która ustanowiła swą dykta−
turę w każdej republice radzieckiej, nie była wspominana ani w ich konsty−
tucjach, ani w traktatach związkowych. Podobnie ani w konstytucjach, ani
w traktatach nie określono obecności WCzK, chociaż w wystąpieniu na IX
Wszechrosyjskim Zjeździe Rad (grudzień 1921 roku) Lenin w sposób zupeł−
nie uzasadniony oświadczył: „Bez takiej instytucji władza mas pracujących
istnieć nie może”49.
W latach 1921–1922 bolszewicy zbudowali unitarne, scentralizowane
państwo, które nie miało nazwy i składało się z dziewięciu formalnie niepod−
ległych państw: Rosji, Ukrainy, Białorusi, Republiki Dalekiego Wschodu,
Azerbejdżanu, Armenii, Gruzji, Buchary i Chorezmu. Każde z nich zostało
połączone ze stolicą imperium na dwa sposoby: główny za pośrednictwem
dyktatury kierownictwa RKP(b), którą Lenin nazywał „władzą robotników”,
oraz dodatkowy przez bezpośrednie podporządkowanie radzieckiej centrali
w Moskwie wszelkich struktur siłowych i najważniejszych struktur ekono−
micznych znajdujących się na peryferiach.
Jak bardzo okrutna okazała się „władza mas pracujących” dla ludności
podbitej Ukrainy, pokazała susza 1921 roku. Ta klęska żywiołowa uderzyła
z równą siłą we wszystkie strefy rozwiniętego rolnictwa towarowego – Po−
wołże, Północny Kaukaz i południowe gubernie Ukrainy. W regionach nie−
dotkniętych przez suszę plony w 1921 roku były zbliżone do średnich, mimo
to chłopi posiali znacznie mniej zboża niż w latach poprzedzających plany
dostaw obowiązkowych. Nawet przed wojną regiony te nie dostarczały
znacznej ilości ziarna towarowego. Teraz jednak, po siedmiu latach niemal
nieustannych działań wojennych i w warunkach dysponowania zmniejszony−
mi (z powodu planów dostaw obowiązkowych) powierzchniami zasiewów,
tamtejsi chłopi byli zmuszeni wyręczyć dotknięte suszą główne strefy pro−
dukcji rolnictwa towarowego, a nawet wyżywić ludność wiejską tych stref.
Tak doszło do zaistnienia nierozwiązywalnego problemu braku zboża, wo−
bec którego masowa skala śmierci głodowych została niemal zaprogramo−
wana. Jej zasięg zależał jedynie od tego, na jakie regiony władza radziecka
49
glod-1.qxd
11/18/08 1:46 PM
52
Page 52
będzie wywierała największy nacisk w trakcie rekwirowania zboża. W cen−
trum uwagi komunistycznego kierownictwa partyjno−radzieckiego znalazła
się Ukraina.
W sierpniu 1921 roku rząd Lenina pozwolił Amerykańskiej Administra−
cji Pomocy (American Relief Administration – ARA) na zorganizowanie
działań pomocowych dla głodujących na Powołżu. Jednak na Ukrainę orga−
nizacje zagraniczne nie były wpuszczane. Uważano, że sytuacja żywnościo−
wa w republice jest zadowalająca. Kreml ukrywał występowanie głodu
w południowych guberniach Ukrainy, by móc wywozić zboże z republiki.
W grudniu 1921 roku w południowych guberniach zaczęto stwierdzać
zgony na masową skalę. Na VI Konferencji KP(b)U w Charkowie Mykoła
Skrypnyk jako pierwszy opowiedział się za zorganizowaniem pomocy dla
głodujących. W styczniu 1922 roku Chrystian Rakowski otrzymał zgodę
Kremla na wystąpienie o pomoc do organizacji międzynarodowych i zawarł
z ARA umowę analogiczną do umowy zawartej przez RSFRR.
W liście do Lenina z 28 stycznia 1922 roku Rakowski przyznawał, że
ukraińskie kierownictwo popełniło „przestępcze zaniedbanie” w stosunku do
ludności guberni południowych, ponieważ „początkowo miało na względzie
radziecką Rosję i Donbas”50. Jednak głodujące obszary nie były w stanie na−
wet w najmniejszym stopniu zwiększyć państwowych zasobów żywności.
Przyczyny nadzwyczaj okrutnych rekwizycji zboża nie zostały ujawnione
ani w tym dokumencie, ani w innych. A przecież są widoczne gołym okiem.
Wieś ukraińska była ogarnięta przez ruch powstańczy. WCzK informowa−
ła rząd, że w ciągu pierwszych dziesięciu miesięcy 1921 roku zlikwidowano
444 otamanów51 (zginęli w boju, zostali rozstrzelani lub poddali się). Ci,
którzy dobrowolnie oddali broń, w większości zrobili to w drugiej połowie
roku52. Historiografia radziecka wyjaśniała to tym, że ruch powstańczy za−
czął upadać, gdy chłopi odczuli korzystny wpływ Nowej Polityki Ekono−
micznej. Jednak w rozpaczliwej sytuacji roku głodu metody rekwizycji nie
zostały zmienione. W 1921 roku NEP nie pojawił się na ukraińskiej wsi. Bar−
dziej przekonujące jest wyjaśnienie wynikające z doświadczenia walki Ne−
stora Machny. Machnowcy, ścigani przez jednostki Armii Czerwonej, opu−
ścili w lipcu 1921 roku swój region i przeszli przez stepy Donbasu i Powoł−
50
Tamże, s. 79.
Otaman – starszy oficer w Ukraińskiej Armii Halickiej, odpowiednik stopnia majora.
52
Patrz: L. Majmeskułow i inni, Wsieukrainskaja czriezwyczajnaja komissija.
1918–1922, Charkow 1990, s. 282.
51
glod-1.qxd
11/18/08 1:46 PM
Page 53
53
ża. Jednak w warunkach zbliżającego się głodu, aktywność polityczna chło−
pów spadła do zera. Machno był zmuszony do zawrócenia taczanek na za−
chód, przekroczenia Dniepru i Dniestru i ostatecznego udania się na wygna−
nie, do Rumunii.
Na Kremlu zrozumiano, że głód dławi powstania bardziej efektywnie niż
ekspedycje karne. Tym właśnie odkryciem można uzasadnić rekwizycje
przeprowadzane latem i jesienią 1921 roku w regionach ukraińskich zagro−
żonych głodem. W ten sposób władza radziecka pogłębiała naturalną klęskę
głodu. W rzeczywistości właśnie w 1921 roku na Ukrainie po raz pierwszy
zastosowano terror głodowy.
Powołanie ZSRR
Po zaprowadzeniu radzieckiej kontroli nad Dalekim Wschodem, w 1922
roku zlikwidowano buforową Republikę Dalekowschodnią. Równocześnie
w Moskwie zdecydowano, że dalsze istnienie kraju bez nazwy jest niedogod−
ne. Po zakończeniu wojny domowej zwycięzcy traktowali niepodległe repu−
bliki jako anachronizm. Połączenie państw narodowych w jeden organizm
pod przywództwem Moskwy można było przeprowadzić przez „wciągnię−
cie” republik w granice Federacji Rosyjskiej, czyli przekształcenie ich w re−
publiki autonomiczne. Za autora autonomizacji „niepodległych” republik
uważa się w literaturze naukowej Józefa Stalina. Niewątpliwie to on przed−
stawił ten projekt jako ludowy komisarz RSFRR ds. narodowości i sekretarz
generalny KC RKP(b). W centralnym komunistycznym aparacie partyjno−ra−
dzieckim autonomizację uważano za jedyne możliwe i zupełnie logiczne
wyjście z sytuacji. Alternatywą mogło być jedynie dalsze istnienie republik
jako „niezależnych” od Rosji narodowych tworów państwowych. Analizując
wydarzenia roku 1922, należy na chwilę zapomnieć o innej alternatywie,
która zrodziła się w umyśle Włodzimierza Lenina i nie mogła przed jej ogło−
szeniem przyjść na myśl innemu politykowi.
W czasie nieobecności Lenina, który doznał pierwszego ataku śmiertelnej
choroby, Biuro Organizacyjne KC RKP(b) podjęło decyzję o autonomizacji
republik narodowych. Uzasadniając to stanowisko, 22 września Stalin napi−
sał do przebywającego na leczeniu we wsi Gorki Lenina następujący list:
„W ciągu czterech lat wojny domowej, gdy z powodu interwencji zmuszeni
byliśmy manifestować liberalizm Moskwy w kwestii narodowej, zdążyliśmy
wychować wśród komunistów, wbrew naszemu życzeniu, prawdziwych
i konsekwentnych socjalistów−niepodległościowców, którzy żądają auten−
glod-1.qxd
11/18/08 1:46 PM
54
Page 54
tycznej niepodległości w każdym sensie i uważają interwencje KC RKP za
obłudę i hipokryzję Moskwy. Znajdujemy się na takim etapie rozwoju, na
którym nie można ignorować form, prawa i Konstytucji w sytuacji, gdy mło−
de pokolenie komunistów na peryferiach przestaje uważać grę w niepodleg−
łość za grę, uparcie przyjmuje słowa o niepodległości za dobrą monetę i rów−
nie uparcie żąda od nas wprowadzenia litery konstytucji niepodległych repu−
blik”53.
Stalin nie miał wątpliwości co do przyczyn niechęci peryferyjnych kie−
rownictw do zamiany statusu republik na autonomię. Członków tych kierow−
nictw, poczynając od najbardziej wpływowego Chrystiana Rakowskiego, nie
można było podejrzewać o nigdy nieistniejące dążenie do zachowania suwe−
renności republik narodowych. Dbali oni o własne pozycje.
Lenin uważał, że lepiej nie naruszać interesów towarzyszy partyjnych
w republikach narodowych. Co więcej, wolał zupełnie odrzucić „żałosną
kwestię autonomizacji”, jak określił ją 30 grudnia 1922 roku w liście do kie−
rownictwa RKP(b), i pozostawić stosunki między republikami w dotychcza−
sowej formie54. Z niezadowoleniem towarzyszy partyjnych można się było
pogodzić, natomiast fala oburzenia w pozbawianych suwerenności republi−
kach narodowych mogłaby okazać się znacznie bardziej niebezpieczna dla
władzy.
Czy istnieje sprzeczność między tym stanowiskiem a sformułowanym
w poprzednim akapicie stwierdzeniem, że narodowe republiki radzieckie
nigdy nie były suwerenne? Jeśli nawet taka sprzeczność istnieje, to tkwi ona
w samym koncepcie narodowej państwowości radzieckiej, której autorem
był Lenin.
Dla kierownictwa partii państwowej autonomizacja republik narodowych
stanowiła zupełnie logiczny i jedyny możliwy sposób zwieńczenia procesu
„jednoczenia” byłego imperium. Lenin jednak uznał ją w wyżej wspomnia−
nym liście za „niewłaściwą i anachroniczną zawieruchę”55. Republiki auto−
nomiczne nie były państwami. Autonomizacja niszczyła konstytucyjną pań−
stwowość narodową i pozostawiała przy życiu jedynie rosyjską państwo−
wość radziecką. De facto odradzała się „jedna i niepodzielna” Rosja,
odróżniająca się od przedrewolucyjnej jedynie tym, że niektóre z jej guberni
zyskiwały status autonomicznych republik narodowych. Rosyjska władza ra−
53
54
55
„Izwiestija CK KPSS”, 1898, nr 9, s. 198–199.
W. Lenin, Ostanni łysty i statti, Kyjiw 1989, s. 16.
Tamże, s. 17.
glod-1.qxd
11/18/08 1:46 PM
Page 55
55
dziecka stanęła oko w oko ze zjawą walki narodowowyzwoleńczej. Wciśnię−
te w wąskie ramy autonomii narody, które przeszły przez pożogę rewolucji
narodowych, wcześniej czy później zaczęłyby domagać się swych praw. Ko−
misja Biura Politycznego KC RKP(b), która 23 i 24 września 1922 roku
omawiała problematykę „stosunków wzajemnych RSFRR z niepodległymi
republikami”, bez istotnych zmian przyjęła projekt decyzji o autonomizacji.
Propozycję Hryhorija Petrowskiego, by projekt został przedyskutowany
w gubernialnych komitetach partii, odrzucono pięcioma głosami przeciwko
czterem – przedstawicieli Ukrainy, Gruzji, Białorusi i Azerbejdżanu. Oba−
wiając się o wyniki, Stalin nie chciał omówienia projektu nawet w biurach
komitetów gubernialnych. Liczył na rolę autorytetu KC RKP(b) w forsowa−
niu pomysłu autonomizacji republik, gdy będzie on realizowany przez ra−
dzieckie organy władzy.
Materiały komisji Biura Politycznego KC zostały, zgodnie z wolą Lenina,
przywiezione 25 września 1922 roku do wsi Gorki. Następnego dnia wódz
napisał list do członka Politbiura KC Lwa Kamieniewa, przeznaczony do
przekazania innym członkom biura, w którym projekt autonomizacji został
odrzucony. W miejsce włączenia niepodległych republik do RSFRR na pra−
wach tworów autonomicznych proponowano, by obie federacje – rosyjska
i zakaukaska – wraz z Ukrainą i Białorusią utworzyły nowy związek. „Waż−
ne jest – podkreślał Lenin – byśmy nie dawali pożywki »niepodległościow−
com«, nie niszczyli ich niepodległości, ale byśmy utworzyli jeszcze jeden
nowy poziom, federację równoprawnych republik”56.
Wódz partii godził się z faktem, że istnienie jednego kraju z kilkoma pań−
stwami jest niedogodne. Dlatego proponował proste, ale nigdy wcześniej
przez nikogo nie proponowane wyjście z tej sytuacji: aby wszystkie istnieją−
ce w 1922 roku państwa radzieckie – Federacja Rosyjska i Zakaukaska,
Ukraina i Białoruś – stworzyły na równych prawach jeszcze jedną federację
„drugiego poziomu”. Sam zaproponował jej nazwę: Związek Socjalistycz−
nych Republik Radzieckich Europy i Azji. Każda z republik miała zachować
wpisane do konstytucji prawo do swobodnego wystąpienia z federacji (pra−
wo do secesji).
By nie dawać pożywki „niepodległościowcom”, za jakich – biorąc to sło−
wo w cudzysłów – Lenin uważał nie autentycznych niepodległościowców,
lecz Rakowskiego i innych towarzyszy partyjnych, zgodził się nawet na wy−
kreślenie z nazwy państwa słowa „Rosja”. Nie miało to dla niego istotnego
56
glod-1.qxd
56
11/18/08 1:46 PM
Page 56
znaczenia. By narody nowo tworzonego państwa nie odczuwały umniejsze−
nia swych praw narodowych, wódz partii chciał nawet nadać jej formę kon−
federacji. Równocześnie pozostawał takim samym zwolennikiem scentrali−
zowanego państwa jak Stalin. Różnica polegała na tym, że Stalin chciał
utworzenia scentralizowanego państwa opartego na obu pionach władzy –
radzieckim i partyjnym, natomiast Lenin proponował, by ograniczyć się je−
dynie do pionu partyjnego i wzmocnić go podporządkowaniem najważniej−
szych komisariatów ludowych poszczególnych republik moskiewskiemu
centrum. W tych warunkach suwerenność państw narodowych została wpi−
sana do konstytucji radzieckich, ale znikała w niewidzialnym polu siłowym
generowanym przez dyktaturę wodzów partii państwowej.
Październikowe plenum KC RKP(b) przyjęło formułę zaproponowaną
przez Lenina. Powołano komisję konstytucyjną w składzie: Józef Stalin
(przewodniczący), Michaił Kalinin, Lew Kamieniew, Jurij Piatakow, Chry−
stian Rakowski i Gieorgij Cziczerin, oraz przedstawiciele niepodległych re−
publik. Komisja opowiedziała się za utworzeniem komisariatów ludowych
trzech typów: wcielonych, połączonych i autonomicznych. Wcielone komi−
sariaty ludowe wraz z „niepodzielną władzą” miały działać na całym obsza−
rze nowej federacji bez uwzględniania granic republik. Połączone komisaria−
ty ludowe odróżniały się od wcielonych jedynie tym, że podporządkowane
Moskwie organy administracji republik otrzymały nazwę komisariatów lu−
dowych. Status autonomicznych sektorów administracji zachowywało jedy−
nie sześć komisariatów ludowych: Sprawiedliwości, Spraw Wewnętrznych,
Rolnictwa, Edukacji, Ochrony Zdrowia i Spraw Socjalnych.
Wydarzenia rozwijały się zgodnie ze scenariuszem opracowanym w KC
RKP(b). 10 grudnia 1922 roku w Charkowie rozpoczął obrady VII Wszech−
ukraiński Zjazd Rad. Jego delegaci uchwalili deklarację o utworzeniu ZSRR
i projekt podstaw Konstytucji ZSRR. Zwrócili się do wszystkich republik
z wezwaniem do niezwłocznego ukonstytuowania jednolitego państwa i za−
proponowali zwołanie wszechzwiązkowego zjazdu bezpośrednio po zakoń−
czeniu prac X Wszechrosyjskiego Zjazdu Rad. Rozpoczął on obrady 23 gru−
dnia w Moskwie. Wzięli w nim udział przedstawiciele wszystkich republik
wybrani na delegatów zjazdu wszechzwiązkowego. 30 grudnia odbył się
I Wszechzwiązkowy Zjazd Rad. Zatwierdził on deklarację o utworzeniu
ZSRR i umowę związkową.
Wolą kierownictwa partii państwowej narody Związku Radzieckiego zo−
stały uformowane w wielostopniową strukturę hierarchiczną. Najwyższą po−
zycję zajęli Rosjanie. Po nich następowali przedstawiciele narodów, od
glod-1.qxd
11/18/08 1:46 PM
Page 57
57
których wzięły swe nazwy republiki związkowe. Z tego powodu pojawiło się
pojęcie „naród tytułowy”. Jeszcze niżej stały narody autonomii narodowo−
ściowych w republikach związkowych, zaś na samym dole znalazły się na−
rody „nietytułowe”, nieposiadające własnych republik związkowych lub au−
tonomicznych. ZSRR został więc zbudowany na zasadach etnokratyzmu.
Wraz z utworzeniem ZSRR, KC RKP(b) i Rada Komisarzy Ludowych
RSFRR stały się ogólnozwiązkowymi ośrodkami władzy. Rosja, w oparciu
o mechanizm utworzenia i funkcjonowania ZSRR, winna była otrzymać swe
własne piony organów władz partyjnych i radzieckich. Jednak nic podobne−
go się nie stało – na Kremlu uznano to za niebezpieczne. W Moskwie utwo−
rzono jedynie Radę Komisarzy Ludowych RSFRR, której podlegały drugo−
rzędne przedsiębiorstwa. Każde duże przedsiębiorstwo zostało podporząd−
kowane bezpośrednio organom związkowym. Ośrodka władzy partyjnej
w Rosji nie było w ogóle. Gubernialne komitety partyjne zostały podporząd−
kowane KC RKP(b), zatem czołowe miejsce w hierarchii narodowości, zaj−
mowane przez Rosjan, zostało zrównane z brakiem państwowości narodo−
wej. Rosyjska państwowość radziecka miała charakter nie narodowy, a im−
perialny.
W politycznym słowniku bolszewików podstawowe pojęcia, od komuni−
zmu począwszy, miały podwójną treść – dla publiczności i dla użytku we−
wnętrznego. Pojęcie federacji nie stanowiło wyjątku.
Rodzaj ustroju państwa federacyjnego przewiduje podział kompetencji
między centrum i peryferia, zatem zgodnie z definicją federalizm nie mógł
współistnieć z dyktaturą. Okres rewolucji rosyjskiej, w którym bolszewi−
cy występowali pod własnym sztandarem, trwał krótko. Przemawiając
w czerwcu 1917 roku na I Wszechrosyjskim Zjeździe Rad, Lenin stwierdził,
że bolszewicy są zwolennikami twardej władzy i dlatego chcą republiki ro−
syjskiej jednej i niepodzielnej. Po zmianie haseł Lenin zaczął opowiadać się
za utworzeniem związku wolnych narodów, a na III Zjeździe Rad w stycz−
niu 1918 roku ogłosił, jak już wspominano, że Rosja jest republiką federa−
cyjną. Jednak uchwalona przez zjazd konstytucja objawiła światu osobliwy
typ federacji – radziecki lub, jak to określał Stalin, scentralizowany.
W konstytucji RSFRR słowo „federacja” było używane jedynie w nazwie
państwa, ponieważ niektóre z jego obszarów posiadały status autonomiczny.
W żadnym artykule nie wspomniano o prawach podmiotów federacji niepod−
legających uzgodnieniu z centrum. Według tego samego wzorca zostały zbu−
dowane wszystkie następne konstytucje radzieckie, w tym konstytucja
ZSRR, w której, jak w każdej konstytucji republik związkowych, uroczyście
glod-1.qxd
58
11/18/08 1:46 PM
Page 58
ogłaszano prawo do swobodnego wystąpienia ze składu ZSRR. Jednak me−
chanizmy realizacji tego prawa nie zostały przewidziane ani w konstytu−
cjach, ani w ustawach i aktach wykonawczych.
Brak realnego sfederowania organów władzy w ZSRR łączył się ze sku−
pieniem zupełnie realnej władzy wykonawczej w rękach kierownictw repu−
blik związkowych. Stawiało to nie tylko ich przedstawicieli, ale i wszystkich
obywateli republik związkowych w delikatnej sytuacji w stosunku do cen−
trum. Przyznając przewagę siłowym metodom sprawowania władzy, Kreml
w razie kryzysu władzy mógł uciec się do nich, by zapobiec możliwości
wcielenia w życie konstytucyjnych praw republik związkowych.

przeczytaj fragment książki

Transkrypt

Podobne dokumenty

WKPzWOS el.woj - WordPress.com

pobierz wersje PDF

Kultura niepolityczna

Gra w szachy - narzędzie wszechstronnego rozwoju Twojego

Lenin - morderca zza biurka - pomniki

Pobierz plik zawierający artykuł

Marek Jan Siemek – Lenin i kamerdynerzy