A/HRC/14/20/Add.3 20 maja 2010 r. Język oryginału: ANGIELSKI

A/HRC/14/20/Add.3
20 maja 2010 r.
Język oryginału: ANGIELSKI
Tłumaczenie: Tomasz Basiński,
Katarzyna Krumpholz
RADA PRAW CZŁOWIEKA
Sesja 14, punkt obrad: 3
PROPAGOWANIE I OCHRONA WSZYSTKICH PRAW CZŁOWIEKA, PRAW
OBYWATELSKICH, POLICZNYCH, GOSPODARCZYCH, SPOŁECZNYCH I
KULTURALNYCH, W TYM PRAWA DO ROZWOJU
Raport Specjalnego Sprawozdawcy ds. powszechnego prawa do korzystania z najwyższych
dostępnych standardów zdrowia psychicznego i fizycznego, Ananda Grovera*
Addendum
Misja w Polsce**
* Późna data złożenia.
** Streszczenie niniejszego raportu opublikowano we wszystkich językach urzędowych. Sam raport dostępny jest jedynie w
języku, w którym został złożony.
A/HRC/14/20/Add.3
Page 2
Streszczenie
Na zaproszenie Rządu RP, Specjalny Sprawozdawca ds. powszechnego prawa do korzystania z
najwyższych dostępnych standardów zdrowia psychicznego i fizycznego złożył wizytę w Polsce w
dniach 5-11 maja 2009 r. Głównym celem misji było zapoznanie się z wysiłkami Polski w zakresie
upowszechniania prawa do ochrony zdrowia, w szczególności seksualnego i reprodukcyjnego, oraz
polityki ograniczania szkód. W ramach misji Specjalny Sprawozdawca odwiedził Warszawę i Gdańsk,
gdzie spotkał się z wysokimi rangą urzędnikami Ministerstwa Zdrowia i Ministerstwa Spraw
Zagranicznych, przedstawicielami związków zawodowych pracowników służby zdrowia, organizacji
międzynarodowych oraz społecznych i pozarządowych.
W swoim raporcie Specjalny Sprawozdawca pochwala dotychczasowe wysiłki Rządu RP w
zakresie upowszechniania praw do korzystania z najwyższych standardów zdrowia. Polska dołożyła
dużych starań w celu zapewnienia powszechnego, równego dostępu do świadczeń medycznych i leków
bez dyskryminacji, w tym poprzez szerokie finansowanie świadczeń medycznych dla ludności po
stworzeniu Narodowego Funduszu Zdrowia. Ponadto, na przestrzeni ostatnich dwudziestu lat Rząd
pracował nad poprawieniem całego systemu opieki zdrowotnej oraz upowszechnianiem dostępu do
niego.
Pomimo wspomnianych osiągnięć w zakresie dostępu do świadczeń i informacji medycznej,
pewne kwestie związane z prawem do ochrony zdrowia seksualnego i reprodukcyjnego wciąż budzą
zaniepokojenie. W szczególności dotyczy to dostępu do zgodnej z prawem aborcji, środków
ograniczania szkód związanych z HIV/AIDS i dostępności terapii substytucyjnej w leczeniu uzależnień
od narkotyków. Ustawa z dnia 7 stycznia 1993 r. o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i
warunkach dopuszczalności przerywania ciąży ograniczyła dostęp do legalnej aborcji, pozbawiając
kobiety prawa do przerwania ciąży z przyczyn ekonomicznych i społecznych, co przełożyło się na
wzrost liczby niebezpiecznych aborcji podziemnych. W kontekście walki z HIV/AIDS, zauważalne jest
niedofinansowanie oraz brak wystarczających działań w zakresie zapobiegania zakażeniom HIV, co
skutkuje zbyt niską dostępnością świadczeń profilaktycznych, w tym środków ograniczania szkód.
A/HRC/14/20/Add.3
Page 3
Załącznik
Raport Specjalnego Sprawozdawcy ds. powszechnego prawa do korzystania z najwyższych
dostępnych standardów zdrowia psychicznego i fizycznego, Ananda Grovera
Misja w Polsce (5-11 maja 2009 r.)
Spis treści
Paragraphs Page
WPROWADZENIE ..................................................................
1 -6
4
7 - - 17
18 - 56
5
8
25 - 26
27
28 - 38
39 - 45
46 - 48
49 - 55
56
57 - 80
61 - 64
65 - 71
72 - 74
75 - 80
81 - 86
10
11
11
15
17
18
20
21
22
23
26
27
29
PRZEPISY PRAWA KRAJOWEGO I
MIĘDZYNARODOWEGO ......................................................
PRAWO DO OCHRONY ZDROWIA SEKSUALNEGO I
REPRODUKCYJNEGO
A. Prawo do informacji i edukacji seksualnej .........................
B. Dostęp do antykoncepcji....................................................
C. Dostęp do legalnej aborcji .................................................
D. Sprawa Tysiąc p-ko Polsce ................................................
E. Niebezpieczne aborcje
F. Pracownicy służby zdrowia ................................................
G. Dostęp do technik reprodukcyjnych...................................
POLITYKA I PRAKTYKA OGRANICZANIA SZKÓD ....
A. Przepisy prawa krajowego ..................................................
B. Ograniczanie korzystania z narkotyków i szkód
C. Placówki odwykowe..........................................................
D. HIV/AIDS i polityka redukowania szkód ......
WNIOSKI I ZALECENIA ..........................................
A/HRC/14/20/Add.3
Page 4
I. WPROWADZENIE
1.
Na zaproszenie Rządu RP, Specjalny Sprawozdawca złożył wizytę w Polsce w dniach od 5 do 11
maja 2009 r. Głównym założeniem misji było zapoznanie się, w duchu współpracy i dialogu, z krokami
podejmowanymi przez Polskę w celu wdrożenia powszechnego prawa do korzystania z najwyższych
dostępnych standardów zdrowia fizycznego i psychicznego oraz z przeszkodami utrudniającymi jego
wdrożenie, występującymi zarówno na szczeblu krajowym, jak i międzynarodowym.
2.
Celem misji była ocena poziomu korzystania z prawa do ochrony zdrowia w Polsce, w tym do
dostępu do opieki zdrowotnej i podstawowych czynników zapewniających zdrowie. Podstawowe
zagadnienia znajdujące się w obszarze zainteresowania misji to prawo do ochrony zdrowia
prokreacyjnego i seksualnego oraz polityka ograniczania szkód w odniesieniu do uzależnień od
narkotyków oraz HIV/AIDS. Specjalny Sprawozdawca podjął kwestię stosowania prawa do ochrony
zdrowia, aby wesprzeć Rząd RP, jak również inne istotne podmioty, w ich wysiłkach w rozwiązywaniu
problemów i pokonywaniu przeszkód.
3.
Plan wizyty Specjalnego Sprawozdawcy powstał w ścisłej współpracy z Ministerstwem Zdrowia i
Ministerstwem Spraw Zagranicznych RP. W trakcie całej wizyty Sprawozdawca spotykał się z
merytoryczną postawą oraz otwartością władz na wszystkich szczeblach: od centralnego, przez
wojewódzki, po lokalny. Specjalny Sprawozdawca wyraża wdzięczność za cenną współpracę i pomoc,
których doświadczył przed wizytą, w jej trakcie oraz po jej zakończeniu.
4.
W ramach misji Specjalny Sprawozdawca odwiedził Warszawę i Gdańsk. W stolicy doszło do
spotkań z wysokimi rangą urzędnikami Ministerstwa Zdrowia, w tym z Podsekretarzem Stanu Markiem
Twardowskim,
Podsekretarzem
Stanu
Markiem
Haberem,
Podsekretarzem
Stanu
Adamem
Fronczakiem, Dyrektor Departamentu ds. Współpracy Międzynarodowej Inezą Królik oraz Zastępcą
Dyrektora Departamentu Zdrowia Publicznego Wojciechem Kłosińskim, obecnym na większości
spotkań z przedstawicielami Rządu. Sprawozdawca spotkał się również z Podsekretarz Stanu Grażyną
Bernatowicz, Dyrektorem Departamentu Narodów Zjednoczonych i Praw Człowieka Marcinem
Nawrotem oraz Pełnomocnikiem Ministra Spraw Zagranicznych ds. Postępowań przed Europejskim
Trybunałem Praw Człowieka
Jakubem Wołąsiewiczem. Sprawozdawca rozmawiał także z
Pełnomocnikiem Rządu ds. Równego Traktowania, Sekretarz Stanu w KPRM Elżbietą Radziszewską,
A/HRC/14/20/Add.3
Page 5
Dyrektor Biura Praw Pacjentów Barbarą Kozłowską, Przewodniczącym Komisji Zdrowia Sejmu
Bolesławem Grzegorzem Piechą oraz Przewodniczącym Komisji Sprawiedliwości i Praw Człowieka
Sejmu Ryszardem Kaliszem. W Gdańsku Sprawozdawca spotkał się z przedstawicielami samorządu
lokalnego, w tym z Wiceprezydentem Gdańska Wiesławem Bielawskim. W Warszawie odwiedził on
Krajowe Centrum ds. AIDS, Krajowe Biuro ds. Przeciwdziałania Narkomanii oraz Instytut Psychiatrii i
Neurologii.
5.
Specjalny Sprawozdawca miał okazję spotkać się z przedstawicielami licznych organizacji
społecznych i pozarządowych zajmujących się kwestiami dostępu do usług medycznych, problemami
osób żyjących z HIV i osób niepełnosprawnych oraz organizacjami zawodowymi pracowników służby
zdrowia.
6.
Specjalny Sprawozdawca szczerze dziękuje wszystkim osobom, z którymi miał przyjemność się
spotkać za znakomitą współpracę.
II. PRZEPISY PRAWA KRAJOWEGO I MIĘDZYNARODOWEGO
7.
Polska ratyfikowała szereg traktatów międzynarodowych dot. praw człowieka w zakresie prawa
do ochrony zdrowia i innych praw z nim związanych, w tym Międzynarodowy Pakt praw obywatelskich
i politycznych, Międzynarodowy Pakt praw gospodarczych, społecznych i kulturalnych, Konwencję w
sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji kobiet, Konwencję w sprawie likwidacji wszelkich
form dyskryminacji rasowej oraz Konwencję o prawach dziecka wraz z protokołami opcjonalnymi.
Polska podpisała również Międzynarodową Konwencję dotyczącą ochrony praw migrujących
pracowników i członków ich rodzin oraz Konwencję praw osób niepełnosprawnych wraz z protokołem
opcjonalnym.
8.
Co więcej, Polska jest stroną ważnych regionalnych traktatów dot. praw człowieka, takich jak
Europejska Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, Europejska Karta
Społeczna, Europejska Konwencja o zapobieganiu torturom oraz nieludzkiemu lub poniżającemu
traktowaniu albo karaniu czy Konwencja ramowa o ochronie mniejszości narodowych.
9.
Ratyfikacja powyższych aktów prawa międzynarodowego nakłada na Polskę określone obowiązki
prawnomiędzynarodowe. Specjalny Sprawozdawca odnotowuje fakt, że niektóre postanowienia tych
A/HRC/14/20/Add.3
Page 6
dokumentów uwzględnione zostały w Konstytucji RP z 2 kwietnia 1997 r., ustawach i innych
obowiązujących aktach prawnych. Sprawozdawca z zadowoleniem zauważa poszanowanie przez Rząd
RP praw przewidzianych w tych aktach, ale mimo to wyraża zaniepokojenie faktem, że realizację
równego dostępu do praw do ochrony zdrowia bez dyskryminacji może hamować brak ustawodawstwa
równościowego i antydyskryminacyjnego. Sprawozdawca wzywa Rząd RP do działań niezbędnych do
zagwarantowania powszechnego przestrzegania międzynarodowych standardów praw człowieka.
10.
Prawo do ochrony zdrowia chronią artykuły 68 i 69 Konstytucji RP, które gwarantują równy
dostęp do opieki zdrowotnej finansowanej ze środków publicznych oraz prawo do „szczególnej opieki
zdrowotnej dzieciom, kobietom ciężarnym, osobom niepełnosprawnym i osobom w podeszłym wieku”.
Oprócz tego, artykuł 32 Konstytucji gwarantuje równość wszystkich ludzi wobec prawa. Ustawa z dnia
7 stycznia 1993 r. o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności
przerywania ciąży, ustawa o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób
niepełnosprawnych oraz ustawa o opiece społecznej również poszerzają zakres praw do opieki
zdrowotnej oraz propagują równość.
11.
Do pełnego korzystanie z prawa do ochrony zdrowia potrzebny jest sprawny system opieki
zdrowotnej. Specjalny Sprawozdawca pochwala wysiłki poczynione przez Rząd RP na przestrzeni
ostatnich dwudziestu lat, zmierzające do poprawy całego systemu opieki zdrowotnej oraz
zaangażowanie Rządu w upowszechnianie dostępu do opieki zdrowotnej.
12.
Życie, zdrowie i prawa człowieka obywateli RP i obcokrajowców przebywających w Polsce
zależą od Rządu RP, który zobowiązany jest jak najlepiej wykorzystać wszelkie dostępne mu środki w
celu zagwarantowania prawa do ochrony zdrowia. Po reformie systemu służby zdrowia rozpoczętej w
1999 r. przyjęto ustawę o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych
(2004 r.). Nowa ustawa zmieniła istniejący porządek prawny, określając dla służby zdrowia zadania,
zakres odpowiedzialności, kierownictwo, system zarządzania oraz finansowanie oraz rozdzielając
kompetencje pomiędzy Ministerstwo Zdrowia, Narodowy Fundusz Zdrowia oraz jednostki samorządu
terytorialnego.
A/HRC/14/20/Add.3
Page 7
13.
Za równość w dostępie do świadczeń służby zdrowia oraz opracowywanie narodowej polityki
ochrony zdrowia odpowiadają władze publiczne. Ministerstwo Finansów oraz Ministerstwo Zdrowia
wspólnie kontrolują działalność Narodowego Funduszu Zdrowia, z którego głównie finansowana jest
służba zdrowia. Jednostki samorządu terytorialnego odpowiadają za strategie i planowanie, promocję
zdrowia oraz zarządzanie publicznymi zakładami opieki zdrowotnej. Ich działania zależą od potrzeb w
zakresie opieki zdrowotnej rozpoznanych w danym regionie; za publiczne placówki służby zdrowia
odpowiadają województwa, szpitale powiatowe to kompetencja władz powiatowych, zaś za
podstawowe świadczenia zdrowotne odpowiadają gminy.
14.
Służba zdrowia w Polsce jest finansowana zarówno ze środków publicznych, jak i prywatnych.
Środki publiczne obejmują składki na powszechne ubezpieczenie zdrowotne, w wysokości 9 proc.
podstawy wymiaru składek, wkład z budżetu państwa (ok. 4 proc.) oraz wkłady z budżetów
wojewódzkich, powiatowych i gminnych. Finansowanie ze źródeł prywatnych reguluje ustawa z 2004 r.
o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych 1. Równy dostęp do
świadczeń z ubezpieczenia społecznego zapewnia państwo, bez względu na płeć, stan cywilny czy
sytuację rodzinną2.
15.
Specjalny Sprawozdawca zauważa jednak fakt, że środki budżetowe na ochronę zdrowia nie
wystarczają do zaspokojenia rosnących potrzeb ludności. Długie terminy oczekiwań na świadczenia,
które kończą się niekiedy komplikacjami lub nawet śmiercią, są, przynajmniej częściowo, wskaźnikiem
niewydolności systemu finansowania publicznej służby zdrowia.
16.
Specjalny Sprawozdawca z zadowoleniem odnotowuje wejście w życie ustawy o prawach
pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta w lipcu 2009 r., która ustanawia mechanizm składania skarg na
lekarza, którego „opinia albo orzeczenie ma wpływ na prawa lub obowiązki pacjenta wynikające z
przepisów prawa”. Sprawozdawca pochwala imponującą pracę i determinację urzędu Rzecznika Praw
Pacjenta w rozwiązywaniu istniejących problemów oraz świadczeniu pilnych usług medycznych w
tragicznych okolicznościach.
1
2
Dz. U. Nr 210, poz. 2135
Ustawa z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych, art. 2 lit. a
A/HRC/14/20/Add.3
Page 8
14.
Pomimo wspomnianych osiągnięć, pozostaje szereg niepokojących zjawisk, na które Rząd RP
powinien reagować, starając się rozwiązać problemy, w szczególności dotyczące prawa do ochrony
zdrowia seksualnego i prokreacyjnego, zwalczania wirusa HIV i ograniczania szkód a także leczenia
uzależnienia od narkotyków. Specjalny Sprawozdawca rozumie, że Polska jest krajem o długiej
i głęboko zakorzenionej tradycji oraz że zdrowie seksualne i reprodukcyjne, w tym dostęp do środków
antykoncepcyjnych oraz aborcji, wiążą się ze złożonymi problemami, z którymi Rząd musi się zmierzyć.
Mimo tego, Rząd powinien powziąć zdecydowane kroki, aby przezwyciężyć te przeszkody i
zagwarantować pełne przestrzeganie praw człowieka.
III. PRAWO DO OCHRONY ZDROWIA SEKSUALNEGO I REPRODUKCYJNEGO
18.
Prawo do ochrony zdrowia seksualnego i prawo do ochrony zdrowia reprodukcyjnego są
nieodłącznym elementem prawa do ochrony zdrowia3. Międzynarodowa Konferencja na Rzecz
Ludności i Rozwoju w Kairze (1994) oraz IV Światowa Konferencja ONZ poświęcona Kobiecie w
Pekinie (1995) otworzyły nowy rozdział w dziedzinie prawa do ochrony zdrowia: obecnie państwa nie
skupiają się wyłącznie na planowaniu rodziny, ale uznają również znaczenie całościowego podejścia
seksualności i reprodukcji, które doświadczenia, prawa i potrzeby kobiet przesuwa na pierwszy plan.
Uznaje się również istotną rolę praw człowieka w kontekście praw do ochrony zdrowia seksualnego i
reprodukcyjnego4. Cele programu działania konferencji kairskiej koncentrowały się na potrzebach i
prawach jednostek, a 179 państw zobowiązało się zmniejszyć śmiertelność matek, walczyć z HIV/AIDS
oraz zwiększyć prawa do ochrony zdrowia seksualnego i reprodukcyjnego. Na postulaty te ponownie
zwrócono uwagę w Milenijnych Celach Rozwoju NZ, z których trzy: zdrowie matki, zdrowie dziecka
oraz walka z HIV/AIDS mają bezpośredni związek z prawem do ochrony zdrowia seksualnego i
reprodukcyjnego.
19.
Prawo do ochrony zdrowia seksualnego i reprodukcyjnego obejmuje zarówno wolności, takie jak
wolność od dyskryminacji oraz wolność do decydowania o własnym zdrowiu i ciele, jak i uprawnienia,
np. prawo do sprawnej służby zdrowia czy prawo do informacji o kwestiach zdrowia seksualnego i
reprodukcyjnego. Co za tym idzie, obowiązkiem państwa jest zagwarantowanie stosownych usług w
3
4
Rezolucja Komisji Praw Człowieka nr 2003/28
A/CONF/171.13, Rozdz. 2, zasada 1
A/HRC/14/20/Add.3
Page 9
zakresie zdrowia seksualnego i reprodukcyjnego, w tym usług związanych z ciążą i opieką nad dziećmi,
planowaniem rodziny, opieką przed porodem i po nim, opieką położniczą w nagłych wypadkach oraz
dostępem do legalnego przerywania ciąży. Do obowiązków państwa należy również m.in. zajęcie się
kwestią skutków niebezpiecznych aborcji oraz zapewnienie edukacji seksualnej.
20.
Istnieje jednak wiele przeszkód na drodze do pełnego upowszechnienia praw do ochrony zdrowia
seksualnego i reprodukcyjnego, które są wzajemnie powiązane i obejmują nie tylko czynniki
biologiczne, ale również kulturowe, społeczne i gospodarcze5. W szczególności, pewne głęboko
zakorzenione tradycje czy przekonania mogą znacznie utrudniać szybką i właściwą pomoc w zakresie
zdrowia seksualnego i reprodukcyjnego.
21.
Prawo do zdrowia seksualnego i reprodukcyjnego wiąże się z problemami ogromnej wagi, często
drażliwymi i kontrowersyjnymi. Aby na nie właściwie reagować, należy rozpoznać skuteczne,
sprawiedliwe i poparte dowodami strategie, które nie dyskryminują i szanują autonomię, prywatność,
godność oraz dobrostan jednostek. Podejście oparte na prawie do ochrony zdrowia, obejmujące aktywny
i świadomy udział wszystkich zainteresowanych oraz stworzenie skutecznych i dostępnych
mechanizmów kontroli i odpowiedzialności, zagwarantowałoby sukces polityki zdrowotnej związanej ze
zdrowiem seksualnym i reprodukcyjnym, całkowicie chroniąc prawo kobiet do ochrony zdrowia
seksualnego i reprodukcyjnego6.
22.
W Polsce prawo do ochrony zdrowia seksualnego i reprodukcyjnego reguluje szereg aktów
prawnych, w tym przepisy o planowaniu rodziny, opiece przedporodowej i macierzyństwie w ogóle.
23.
Artykuł 18 Konstytucji RP stanowi, że „macierzyństwo i rodzicielstwo znajdują się pod ochroną i
opieką Rzeczypospolitej Polskiej”. W tym samym kontekście, Artykuł 47 gwarantuje powszechne
prawo do prawnej ochrony życia prywatnego i rodzinnego. Ustawa z dnia 7 stycznia 1993 r. o
planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży
dodatkowo reguluje kwestie związane bezpośrednio z prawem do ochrony zdrowia seksualnego i
reprodukcyjnego, zobowiązując organy administracji rządowej i samorządowej do zapewnienia
5
6
E/CN.4/2004/49, akapit 40
Program działania konferencji kairskiej, rozdział VII, E/CN.4/2004/49, akapity 54-56
A/HRC/14/20/Add.3
Page 10
kobietom w ciąży opieki medycznej, socjalnej i prawnej oraz określając formy tej opieki7. Jednakże,
przepisy wymagające zgody rodziców małoletniego dziecka na udzielenie mu porady na temat
antykoncepcji, pojęcia „wspomaganej reprodukcji” czy „klauzuli sumienia” mogą być różnie
interpretowane, co prowadzi do niejasności prawnej, częściowo lub całkowicie ograniczając możliwość
dochodzenia swoich praw na drodze prawnej.
24.
Specjalny Sprawozdawca wyraża zaniepokojenie faktem, że mimo ratyfikacji przez Rząd RP
traktatów dot. praw człowieka i zobowiązania się do ich przestrzegania, dostęp do pewnych świadczeń
związanych ze zdrowiem reprodukcyjnym, np. antykoncepcji, badań prenatalnych czy legalnej aborcji,
jest poważnie ograniczony. W tym kontekście dostępne opracowania i osobiste świadectwa wskazują, że
kobiety, nawet w tych ograniczonych sytuacjach, w których przerywanie ciąży jest zgodne z prawem,
napotykają poważne problemy w dostępie do zabiegu8. Do sprawozdawcy dotarły również informacje o
przypadkach odmowy młodym ludziom sprzedaży prezerwatyw, mimo braku zakazu dostępu do tej
metody antykoncepcji.
A.
25.
Prawo do informacji i edukacji seksualnej
Dostęp do wyczerpujących, niedyskryminujących, obiektywnych i naukowych informacji oraz
edukacji w Polsce należy do tych kwestii związanych ze zdrowiem seksualnym i reprodukcyjnym, które
wywołują zaniepokojenie Specjalnego Sprawozdawcy, szczególnie w kontekście nastolatków stojących
przed problemem niechcianej ciąży9. Mimo że ustawa z dnia 7 stycznia 1993 r. o planowaniu rodziny,
ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży nałożyła na Ministerstwo
Edukacji Narodowej obowiązek wprowadzenia do programu nauczania edukacji seksualnej, nauczana
jest ona w ramach przedmiotu „wychowanie do życia w rodzinie”, zgodnie z rozporządzeniem Ministra
Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 26 lutego 2002 r. w sprawie podstawy programowej wychowania
przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół10. Program nauczania
wychowania do życia w rodzinie obejmuje wąską tematykę małżeństwa czy rodziny i tylko w bardzo
7
Art. 2 ust. 1 ustawy z dnia 7 stycznia 1993 r. o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności
przerywania ciąży
8
np. sprawa Tysiąc p-ko Polsce, nr skargi 5410/03, ETPCZ (2007), pkt. 116, w której Trybunał orzekł, że w przypadku gdy
aborcja jest zgodna z prawem, powinna być dostępna. Patrz również: Piekło kobiet: Historie współczesne. Federacja na rzecz
Kobiet i Planowania Rodziny, Warszwa 2005.
9
CRC/C/15/Add. 194
10
Dz.U. 2002 nr 51 poz. 458
A/HRC/14/20/Add.3
Page 11
niewielkim zakresie porusza kwestie seksualności i prokreacji, propagując jedynie abstynencję
seksualną i tradycyjne metody planowania rodziny. W programie nauczania brakuje również popartych
naukowymi dowodami informacji na temat antykoncepcji, przerywania ciąży i niedyskryminujących
treści na temat orientacji seksualnej i tożsamości płciowej. Sprawozdawcę poinformowano również, że
szkoły nie realizują spójnego programu oraz że edukacją seksualną zajmują się często pedagodzy
szkolni, nauczyciele wychowania fizycznego czy przedmiotów zawodowych. Niekiedy zajęcia te
prowadzą księża lub zakonnice, których przekonania religijne mogą negatywnie wpływać na ich
zdolność do przekazywania uczniom obiektywnych, naukowych i wiarygodnych informacji na temat
zdrowia seksualnego i reprodukcyjnego, niezależnie od posiadanych kwalifikacji pedagogicznych.
26.
Specjalny Sprawozdawca z zadowoleniem przyjmuje środki zastosowane dotychczas przez Rząd
RP w celu poprawy dostępu do edukacji seksualnej i wzywa Rząd RP do dalszych działań
zmierzających do pozbawienia rodziców prawa do zgłaszania sprzeciwu przeciwko prowadzeniu
edukacji seksualnej w szkołach11. Oprócz tego, Specjalny Sprawozdawca wzywa Rząd RP do rewizji
programu nauczania, aby edukacja seksualna w szkołach była wszechstronna, obiektywna i oparta na
danych naukowych.
B.
Dostęp do antykoncepcji
27.
Utrudniony dostęp do antykoncepcji to kolejny ważny problem zdrowotny, z którym obecnie
borykają się kobiety w Polsce. Badania potwierdzają, że Polska ma jeden z najniższych wskaźników
stosowania nowoczesnych metod antykoncepcji – jedynie 19% w porównaniu z 81% w Wielkiej
Brytanii, 38,9% we Włoszech i 29,5% w Rumunii12 – co jest spowodowane najprawdopodobniej
wieloma
przeszkodami,
które
Polki
muszą
pokonać,
aby
uzyskać
dostęp
do
środków
antykoncepcyjnych. Ustawa o planowaniu rodziny z 1993 roku gwarantuje obywatelom swobodny
dostęp do „metod i środków służących świadomej prokreacji”13. Nieliczne instytucje zajmują się
promocją planowania rodziny i, mimo iż niektóre metody antykoncepcji są dostępne bez recepty, są one
jednak zbyt drogie i przez to niedostępne dla wielu kobiet. Komitet Praw Gospodarczych, Społecznych i
11
CRC/C/GC12, para 101; see also, Kjeldsen, Madsen & Pedersen v. Denmark, (ECHR), 1 E.H.R.R. 737 (Application no.
5095/71; 5920/72; 5926/72), 7 December 1976, where the court explained that a State has an interest in providing
comprehensive sex education without parental consent, as it is in the interest of protecting the health and welfare of the child.
12
Raport: Zdrowie kobiet w wieku prokreacyjnym 15-49 lat, Polska 2006 (2007), Program Organizacji Narodów
Zjednoczonych, Warszawa
A/HRC/14/20/Add.3
Page 12
Kulturalnych powtarzał wielokrotnie we wnioskach końcowych dla Polski, że środki antykoncepcyjne
muszą być dostępne po odpowiednio niskich cenach14. Dodatkowo, zmniejszenie liczby doustnych
środków antykoncepcyjnych refundowanych przez Państwo jeszcze bardziej ogranicza ich dostępność15.
Co więcej, Specjalny Sprawozdawca otrzymał doniesienia, że niektórzy lekarze podają błędne
informacje (lub wcale nie informują pacjentek), oraz często wygłaszają prywatne, wartościujące opinie
na temat planowania rodziny. W praktyce lekarze przepisują kobietom środki antykoncepcyjne tylko na
życzenie. Z powodu nieświadomości co do skuteczności środków antykoncepcyjnych oraz potrzeby ich
stosowania, kobiety często boją się niechcianej ciąży i uciekają się do alternatywnych metod przerwania
ciąży, ryzykując w ten sposób swoim zdrowiem i życiem.
C.
Dostęp do legalnej aborcji
28.
Polska pozostaje jednym z niewielu krajów Europy, które znacząco ograniczają dostęp kobiet do
aborcji. Podczas gdy w przeważającej większości krajów europejskich przerywanie ciąży jest
bezpieczne i legalne, w państwach z wyjątkowo restrykcyjnymi przepisami aborcyjnymi kobiety często
uciekają się do nielegalnych i niebezpiecznych aborcji lub wyjeżdżają za granicę, aby uzyskać dostęp do
zabiegu.
29.
Podstawy dopuszczające legalną aborcję w prawie polskim zostały uznane przez wiele
międzynarodowych organizacji praw człowieka za bardzo restrykcyjne16. Porównując je z
prawodawstwem innych krajów Unii Europejskiej, okazuje się, że jedynie Malta i Irlandia nakładają
podobnie surowe ograniczenia. Obecne prawodawstwo polskie jest również o wiele bardziej
restrykcyjne w kwestii aborcji niż przed przyjęciem ustawy z 1993 roku o planowaniu rodziny, kiedy to
warunki dopuszczające aborcję były o wiele bardziej liberalne. Zabieg przerwania ciąży na życzenie
został zalegalizowany w 1956 roku i był dopuszczalny zarówno z powodów zdrowotnych, jak i
społecznych i ekonomicznych, oraz przeprowadzano go nieodpłatnie w szpitalach publicznych aż do
początku lat dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku. W tamtym czasie aborcje były również wykonywane
w prywatnych klinikach za opłatą. Jednakże ustawa z 1993 roku cofnęła prawo do aborcji z powodów
13
Art. 2, ust. 2 Ustawy z 1993 r. o planowaniu rodziny
E/C. 12/POL/CO/5 punkt 27.
15
Komitet Praw Człowieka, Wnioski końcowe dla Polski, 2004
16
Wnioski końcowe dla Polski Komitetu Praw Człowieka, CCPR/CO/82/POL; Wnioski końcowe Komitetu ds. Eliminacji
Dyskryminacji Kobiet, CEDAW/C/POL/CO/6, Memorandum do polskiego Rządu: Ocena postępu implementacji zaleceń
Komisarza Praw Człowieka Rady Europy z 2002 roku (CommDH(2007)13, punkt 98, ECHR,
Tysiąc przeciwko Polsce
M
A/HRC/14/20/Add.3
Page 13
społecznych i ekonomicznych, zmuszając kobiety do poddawania się potajemnym i niebezpiecznym
zabiegom przerywania ciąży.
30.
Ustawa o planowaniu rodziny z 1993 roku nakłada na organy administracji rządowej, w tym
samorządu terytorialnego, obowiązek zapewnienia kobietom w ciąży opieki medycznej, socjalnej i
prawnej, precyzując również formy17 owej pomocy. Organy te są również zobowiązane zapewnić
swobodny dostęp do „metod i środków służących świadomej prokreacji” 18, co nie zostało dalej
rozwinięte ani w ustawie, ani w jej rozporządzeniach wykonawczych.
31.
Ustawa określa, że kobieta powinna wyrazić pisemną zgodę również jeśli jest osobą małoletnią
lub niepełnosprawną umysłowo; wyjątki stanowią przypadki, kiedy zwłoka spowodowana próbą
uzyskania zgody mogłaby grozić utratą życia pacjentki, ciężkim uszkodzeniem ciała lub ciężkim
rozstrojem zdrowotnym19. W przypadku, kiedy pacjentka jest osobą małoletnią lub nie jest zdolna
udzielić świadomej zgody, zgody udziela jej przedstawiciel ustawowy (zazwyczaj rodzic lub sąd
opiekuńczy). W świetle Konwencji NZ w sprawie praw osób niepełnosprawnych, Specjalny
Sprawozdawca zwraca uwagę na fakt, że osoby niepełnosprawne posiadają pełną zdolność do czynności
prawnych, oraz że wszelkie wsparcie, którego mogą potrzebować do wyrażenia świadomej zgody,
powinno podlegać indywidualnej ocenie w każdym przypadku 20. Jeśli kobieta ma więcej niż 16 lat, jej
zgoda również jest wymagana (zgoda równoległa). Specjalny Sprawozdawca wyraża obawę, że, mimo
iż istnieje warunek, aby poznać opinię pacjentek w wieku poniżej 16 lat na temat leczenia, któremu są
poddawane, opinia ta nie jest jednak w żaden sposób wiążąca. Specjalny Sprawozdawca uważa, iż
zdolność do wyrażenia zgody na zabieg powinna być określana indywidualnie w każdym przypadku,
biorąc pod uwagę dojrzałość zainteresowanej osoby małoletniej oraz jej zrozumienie na czym polega
zabieg i jakie ryzyko się z nim wiąże.
32.
Ustawa zobowiązuje również organy administracji rządowej oraz władze terytorialne do
„zapewnienia swobodnego dostępu” do informacji i testów prenatalnych, szczególnie w przypadkach
podwyższonego ryzyka lub podejrzenia wystąpienia wady genetycznej lub rozwojowej płodu, lub
nieuleczalnej choroby zagrażającej życiu płodu 21.
17
Ustawa z 1993 r. o planowaniu rodziny 1993 (art. 2, ust. 1).
Ibid, (art. 2, ust. 2)
19
Ustawa o zawodzie lekarza, art. 33 i 34; W powyższych przypadkach zgoda nie jest wymagana, a przedstawiciel ustawowy
jest informowany o zastosowanej formie leczenia.
20
Art. 12, Konwencja ONZ w sprawie praw osób niepełnosprawnych
21
Ibid, art. 2, ust. 2
18
A/HRC/14/20/Add.3
Page 14
33.
Co ważniejsze, ustawa wymienia okoliczności dopuszczające przerwanie ciąży22. We wszystkich
przypadkach wymagana jest zgoda kobiety; lekarz, który musi mieć specjalizację w położnictwie i
ginekologii, przeprowadza aborcje jedynie w następujących okolicznościach:
1. ciąża stanowi zagrożenia dla zdrowia lub życia kobiety ciężarnej (powody medyczne);
2. badania prenatalne lub inne przesłanki medyczne wskazują na duże prawdopodobieństwo
ciężkiego i nieodwracalnego upośledzenia płodu albo nieuleczalnej choroby zagrażającej jego
życiu (powody embriopatologiczne);
3. zachodzi uzasadnione podejrzenie, że ciąża powstała w wyniku czynu zabronionego, np. gwałtu
(powody prawne).
34.
W pierwszym przypadku nie istnieje ograniczenie czasowe dla wykonania aborcji; w drugim
przypadku aborcja może być przeprowadzona do momentu kiedy płód osiągnie zdolność do
samodzielnego życia poza organizmem matki; w trzecim przypadku przerwanie ciąży jest dopuszczalne
od momentu poczęcia do 12 tygodnia ciąży.
35.
Prawo dotyczące aborcji wymaga od lekarza zachowania dyskrecji. Przeprowadzanie nielegalnej
aborcji jest karalne na mocy Kodeksu Karnego z 06.06.1997, który karze lekarza dokonującego aborcji 23
Powyższe sankcje wpływają odstraszająco na lekarzy, powstrzymując ich od przeprowadzenia aborcji,
które w rzeczywistości byłyby legalne.
36.
W roku 2007 Komitet ds. Eliminacji Dyskryminacji Kobiet wyraził zaniepokojenie w sprawie
zobowiązań, które nakłada na Polskę artykuł 12. Konwencji (mówiący o równym prawie kobiet do
dostępu do usług zdrowotnych), i w szczególności zaapelował o podjęcie „konkretnych kroków, aby
poprawić dostęp kobiet do służby zdrowia, szczególnie w zakresie zdrowia seksualnego i
reprodukcyjnego, w tym: przeprowadzenia badań dotyczących skali, przyczyn i skutków nielegalnych
aborcji oraz ich wpływu na życie i zdrowie kobiet, a także podjęcie działań, aby zapewnić kobietom
dostęp do legalnych usług aborcyjnych oraz przeciwdziałać ograniczeniu takiego dostępu przez
odwołanie się do klauzuli sprzeciwu sumienia”. W roku 2009 Komitet Praw Gospodarczych,
Społecznych i Kulturalnych stwierdził we wnioskach końcowych, że Polska nie gwarantuje
22
23
Ibid, art. 41, ust. 1
(Art. 152)
A/HRC/14/20/Add.3
Page 15
podstawowych usług medycznych z zakresu zdrowia seksualnego i reprodukcyjnego oraz wezwał
Państwo do „podjęcia wszelkich skutecznych środków, mających na celu umożliwienie kobietom
korzystanie z prawa do ochrony zdrowia seksualnego i reprodukcyjnego, w tym poprzez zapewnienie
wykonywania ustawodawstwa dotyczącego przerywania ciąży i wprowadzenie mechanizmu
umożliwiającego odpowiednio wczesne i systematyczne informowanie o przypadkach odmowy
przeprowadzenia zabiegu z powodu przekonań” 24. Niestety, sytuacja nie uległa poprawie, a zalecenia nie
zostały wprowadzone.
37.
Poszanowanie nienaruszalności fizycznej i prawo do decydowania o własnym ciele należą do
podstawowych praw wszystkich ludzi, również kobiet. Nie ulega wątpliwości, że ostateczną decyzję
o urodzeniu dziecka powinna podejmować zainteresowana kobieta. Jednakże w żadnym przypadku
aborcja nie powinna być traktowana jako metoda planowania rodziny, a potrzeba jej przeprowadzenia
musi zostać zredukowana. Aby to osiągnąć i zmniejszyć liczbę nieplanowanych ciąż i aborcji, kobieta
musi mieć dostęp do metod planowania rodziny respektujących jej prawa.
38.
Specjalny Sprawozdawca stwierdza z przykrością, że kobiety w Polsce napotykają na szereg
przeszkód w dostępie do usług aborcyjnych, nawet jeśli ustawodawstwo przyznaje im prawo do
zabiegu. Sprawozdawca wyraża również obawę, że strony niezwiązane z organami państwa, np. księża,
ingerują w dostęp do legalnej i bezpiecznej aborcji. Specjalny Sprawozdawca został powiadomiony o
przypadku czternastoletniej dziewczynki, która zaszła w ciążę w wyniku gwałtu, i została poddana
naciskom księdza, który namawiał ją, aby zrezygnowała z poddania się zabiegowi legalnego przerwania
ciąży. W innym przypadku ksiądz interweniował w sprawie decyzji lekarza o przeprowadzeniu aborcji u
kobiety cierpiącej na raka. W drugim przypadku wyraźnie zastraszeni lekarze zmienili zdanie, w wyniku
czego aborcja nie została przeprowadzona. Przytoczone przykłady wywołują poważne obawy co do
tajemnicy lekarskiej, która może być naruszana. Mówi się również, że osoby duchowne współpracują z
położnymi, od których otrzymują
informacje na temat lekarzy mogących przeprowadzić aborcję.
Specjalny Sprawozdawca wielokrotnie przypomina o tym, iż Państwo ma obowiązek dopilnować, aby
nikt nie ingerował ani nie odebrał kobiecie prawa do legalnej i bezpiecznej aborcji. Odnosi się to z
równą mocą do osób duchownych wszystkich wyznań. Specjalny Sprawozdawca wyraża obawę, że
ingerencja podmiotów niepaństwowych, np. osób duchownych, w prawo kobiet do poddania się legalnej
aborcji jest usprawiedliwiana prawem pacjenta do odmowy przyjęcia posługi duszpasterskiej; jednak
takie przeciwstawienie wydaje się nie uwzględniać presji społecznej oraz innych rodzajów nacisku, aby
24
E/C. 12/POL/CO/5, pkt 27 i 28
A/HRC/14/20/Add.3
Page 16
taką posługę przyjąć. Specjalny Sprawozdawca wzywa Rząd RP, aby wywiązał się z obowiązku
aktywnego zapobiegania ingerencji podmiotów niepaństwowych25.
D.
39.
Sprawa Tysiąc przeciwko Polsce
Polskie prawo aborcyjne jest nie tylko restrykcyjne, ale stosuje się je również bardzo wąsko, co
uniemożliwia kobietom poddanie się zabiegowi przerwania ciąży, nawet wtedy gdy jest on legalny.
40.
W marcu 2007 roku, w sprawie Tysiąc przeciwko Polsce, Europejski Trybunał Praw Człowieka
orzekł, że Polska naruszyła artykuł 8 (prawo do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego)
Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, nie ustanawiając skutecznych procedur, które pozwoliłyby
Alicji Tysiąc odwołać się od odmownej decyzji w sprawie aborcji podjętej przez jej lekarzy 26.
41.
Sprawa Tysiąc przeciwko Polsce dotyczy Polki, Alicji Tysiąc, cierpiącej na poważną wadę
wzroku, która zwróciła się o przerwanie ciąży po tym, jak lekarze potwierdzili, że ciąża i poród grożą
jej pogorszeniem się wzroku. Pomimo faktu, że polskie prawo dopuszcza aborcję ze względów
medycznych, lekarze Alicji Tysiąc odmówili wystawienia wymaganego zaświadczenia lekarskiego,
zezwalającego na przeprowadzenie aborcji. Pani Tysiąc udała się do innego lekarza i w końcu otrzymała
dokument potwierdzający istnienie zagrożenia dla jej zdrowia, ponownie odmówiono jej jednak zgody
na przeprowadzanie zabiegu. Zgodnie z przewidywaniami, na skutek porodu wzrok Alicji Tysiąc uległ
znacznemu pogorszeniu27.
42.
Trybunał orzekł, że nie zapewniając Alicji Tysiąc dostępu do legalnej aborcji, Polska naruszyła
Europejską Konwencję Praw Człowieka; wyrok Trybunału nałożył na Rząd RP obowiązek
wprowadzenia skutecznego środka odwoławczego, wypłacenia Alicji Tysiąc rekompensaty za
poniesione szkody, oraz wdrożenia konkretnych środków proceduralnych, zapewniających dostęp kobiet
do legalnej aborcji i zapobiegających podobnym przypadkom naruszenia artykułu 8. w przyszłości.
43.
W zawiązku z tym, Trybunał w szczególności wezwał Polskę, aby ustanowiła mechanizm
odwoławczy do rozpatrywania spraw, w przypadku których wystąpiła różnica zdań pomiędzy kobietą a
25
E/C.12/2000/4.
Zobacz Tysiąc przeciwko Polsce, App. No. 5410/03, ECHR (2007).
27
Idem
26
A/HRC/14/20/Add.3
Page 17
jej lekarzami lub pomiędzy dwoma lekarzami co do tego, czy zostały spełnione warunki dopuszczające
przeprowadzenie legalnej aborcji. Trybunał orzekł, że ustanowienie powyższych gwarancji
proceduralnych wymaga:
(a) powołania niezależnego organu odwoławczego,
(b) gwarancji, że zdanie kobiety zostanie wzięte pod uwagę w procesie rozpatrywania odwołania,
(c) pisemnej decyzji organu odwoławczego
(d) oraz odpowiednio szybkiego podejmowania decyzji, zważywszy na okoliczności sprawy.
44.
Rząd RP wypłacił Pani Alicji Tysiąc odszkodowanie, nie wykonał jednak jeszcze w pełni decyzji
Trybunału, która wymaga ustanowienia skutecznych mechanizmów i procedur zapewniających
kobietom dostęp do legalnej aborcji. W czasie trwania misji, Specjalny Sprawozdawca spotkał się z
Pełnomocnikiem Rządu ds. postępowań przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka. Specjalny
Sprawozdawca wyraził obawy co do (ówcześnie projektu) ustawy o prawach pacjenta, która, według
Rządu RP, wypełnia postanowienia wyroku w sprawie Tysiąc przeciwko Polsce. Niektóre z tych obaw
zostały wymienione poniżej:
(a) skład komisji – prawo określa, że komisja odwoławcza będzie składała się wyłącznie z trzech
lekarzy, co budzi poważne obawy co do jej bezstronności, ponieważ dość często zdarza się, że
lekarze niechętnie kwestionują decyzje innych lekarzy co do aborcji;
(b) poszanowanie zdania kobiety – mimo że wyrok Trybunału jasno tego wymaga, prawo nie
stanowi, że zdanie kobiety powinno zostać wzięte pod uwagę 28;
(c) decyzje podejmowane odpowiednio szybko – jest to wyjątkowo ważne w kontekście aborcji i
ograniczeń związanych z fazami rozwoju ciąży;
(d) pisemne decyzje – nie istnieje obowiązek wydania pisemnej decyzji ani zapewnienia
możliwości odwołania się. Bez wdrożenia takich procedur nie da się zapewnić skuteczności
powyższego mechanizmu oraz należytego przebiegu procesu.
45.
Rząd RP dostarczył Specjalnemu Sprawozdawcy obszernych informacji na temat środków
podjętych w tym zakresie. Specjalny Sprawozdawca uważa, że skład komisji złożonej wyłącznie z
pracowników służby zdrowia jest naturalnie stronniczy, co podważa jej obiektywność. Powyższej
28
Ibid, art. 19, ust. 88
A/HRC/14/20/Add.3
Page 18
sytuacji nie rozwiązuje prawo pacjenta do zakwestionowania bezstronności konkretnego lekarza.
Specjalny Sprawozdawca wzywa Rząd RP do wprowadzenia w życie ustawodawstwa zgodnego z
postanowieniami decyzji w sprawie Tysiąc przeciwko Polsce.
D.
Niebezpieczne aborcje
46.
Specjalny Sprawozdawca podkreśla, że potrzeba kobiety, aby przerwać ciążę nie zależy od
legalności zabiegu. Jednakże kryminalizacja aborcji wpływa drastycznie na dostęp kobiet do
bezpiecznej aborcji. Specjalny Sprawozdawca kładzie nacisk na to, że wszędzie tam, gdzie aborcja jest
legalna, należy zapewnić zarówno jej bezpieczeństwo, jak i dostępność. Wprowadzenie restrykcyjnych
przepisów aborcyjnych niekoniecznie wpływa na liczbę wykonywanych zabiegów przerywania ciąży,
ale tworzy sytuację, w której kobiety uciekają się do potajemnych aborcji, które w przeważającej mierze
są ryzykowne, traumatyczne i często wywołują poważne skutki zdrowotne, a nawet zagrażają życiu
kobiety29.
47.
Niestety, władze polskie nie były w stanie dostarczyć informacji na temat skali nielegalnych
aborcji i ich oddziaływania na kobiety. Dostępne oficjalne dane pokazują jedynie, że legalne aborcje
dostępne są w mniejszym stopniu w publicznych placówkach medycznych. Jednakże nieoficjalne dane
szacunkowe, które uzyskał Specjalny Sprawozdawca, są bardzo niepokojące, jako że liczba
nielegalnych aborcji dokonywanych w Polsce waha się pomiędzy 80 tysiącami a 180 tysiącami
przypadków rocznie. Specjalny Sprawozdawca otrzymał również informacje, że kobiety wyjeżdżają za
granicę, aby uzyskać dostęp do usług aborcyjnych.
48.
Z ustaleń jasno wynika, że istnieje wiele przeszkód w dostępie kobiet do aborcji – przeszkód
natury prawnej, społecznej, kulturowej i religijnej. Aby poprawić stan zdrowia kobiet i ocalić życie
wiele z nich, przeszkody te muszą zostać usunięte. Udoskonalenie strategii publicznych oraz
zapewnienie swobodnego dostępu do aborcji w przypadku kiedy spełnia ona wymogi legalności, to
sprawy najwyższej wagi dla Polski.
29
I Shah & E Ahman, "Unsafe abortion: global and regional incidence, trends, consequences and challenges" (2009) 31(12)
Journal of Obstetrics and Gynaecology Canada 1149, 1153-1154.
A/HRC/14/20/Add.3
Page 19
F.
49.
Pracownicy służby zdrowia
Pracownicy służby zdrowia pełnią ważną rolę w zapewnieniu kobietom dostępu do usług
medycznych w zakresie zdrowia seksualnego i reprodukcyjnego. Specjalny Sprawozdawca spotkał się z
przedstawicielami stowarzyszeń pracowników służby zdrowia i omówił różne czynniki, które wpływają
na ich rolę w umożliwieniu korzystania z prawa do ochrony zdrowia. Sprawozdawca wyraża
ubolewanie, że pracownikom służby zdrowia w Polsce nie zapewnia się kształcenia i szkoleń w zakresie
praw człowieka.
50.
Odmowa personelu medycznego w uczestniczeniu w niektórych zabiegach medycznych ze
względu na przekonania, opiera się na zasadzie wolności sumienia, wyznania i przekonań. Jednakże
powoływanie się na klauzulę sumienia nie może kolidować z prawami innych osób dotyczącymi
zdrowia seksualnego i reprodukcyjnego, które to prawa należą do praw podstawowych. Systemy opieki
zdrowotnej powinny posiadać procedury, np. procedury administracyjne, zapewniające pacjentowi
natychmiastowe rozwiązanie alternatywne w przypadku, kiedy powołanie się na klauzulę sumienia
mogłoby prowadzić do niewykonania usługi, oraz skuteczne środki odwoławcze, które mogłyby
zapewnić, że powołanie się na klauzulę sumienia nie uniemożliwi w praktyce korzystania z prawa do
ochrony zdrowia seksualnego i reprodukcyjnego. Państwa powinny również monitorować korzystanie z
klauzuli sumienia w celu upewnienia się, że wszelkie usługi pozostają rzeczywiście dostępne. Innymi
słowy, personel medyczny, który odmawia wykonania zabiegu medycznego z powodu przekonań ma
obowiązek leczyć osobę, której życia i zdrowia bezpośrednio to dotyczy, a w innym przypadku
skierować ją w miejsce, w którym zabieg zostanie przeprowadzony.
51.
Jednakże Specjalny Sprawozdawca odnotowuje z niepokojem, że powyższe warunki
powoływania się na klauzulę sumienia nie są spełniane w Polsce. Liczne doniesienia informują, że
niektórzy lekarze, ordynatorzy szpitali, anestezjolodzy oraz pomocniczy personel medyczny (położne i
pielęgniarki) odmawiają przeprowadzania aborcji, powołując się na klauzulę sumienia, i nie wypełniają
obowiązków, które nakłada na nich ustawa z 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty, tj.
nie wskazują kobietom, gdzie może być wykonany zabieg przerwania ciąży 30.
52.
Na mocy artykułu 39. ustawy z 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty „lekarz
może powstrzymać się od wykonania świadczeń medycznych sprzecznych z jego sumieniem, (...) z tym,
że ma obowiązek wskazać realne możliwości uzyskania tego świadczenia u innego lekarza lub w innym
A/HRC/14/20/Add.3
Page 20
zakładzie opieki zdrowotnej, oraz uzasadnić i odnotować ten fakt w dokumentacji medycznej”. Znane są
również przypadki lekarzy, którzy odmówili przeprowadzenia badania prenatalnego, obawiając się, że
wykrycie poważnych uszkodzeń płodu mogłoby prowadzić do legalnej aborcji. Co więcej, ponieważ
przypadki powołania się na klauzulę sumienia nie są dokumentowane, nie ma danych na temat
pracowników służby zdrowia, którzy odmawiają przeprowadzania zabiegu przerwania ciąży z powodu
przekonań. Nie istnieje nawet rejestr placówek, które podjęłyby się przeprowadzenia aborcji. Bez
systematycznej aktualizacji danych, dostęp kobiet do legalnych usług służby zdrowia jest poważnie
ograniczony. Pomimo dociekań Specjalnego Sprawozdawcy w sprawie środków podjętych przez
szpitale w celu zapewnienia, że usługi te będą wykonywane wyłącznie przez lekarzy, którzy nie
powołają się na klauzulę sumienia, nie uzyskano żadnej odpowiedzi.
53.
Przypadek czternastolatki (przedstawiony w zarysie w punkcie 38.) stanowi trafny przykład.
Mimo że wszelkie wymogi prawne dla aborcji z powodów prawnych zostały spełnione, kilka szpitali
oraz pracowników służby zdrowia odmówiło przeprowadzenia zabiegu, powołując się na klauzulę
sumienia. Wydaje się, że jedynie dzięki interwencji Ministra Zdrowia, aborcja została ostatecznie
przeprowadzona, dyskretnie, w odległym mieście i bez oficjalnego wpisu do akt. Nasuwa to pytania o
opcje dostępne kobietom, które nie mogą cieszyć się poparciem tak wysokich urzędników.
54.
Specjalny Sprawozdawca został również poinformowany, że regulacja prawna mająca
udoskonalić proces powoływania się na klauzulę sumienia została uchylona. Przepis ten wprowadził
procedurę, która obligowała szpital do podzlecenia usługi w przypadku, gdy pracownik służby zdrowia
odmówił jej wykonania, powołując się na powody etyczne. Specjalny Sprawozdawca jest tym
zaniepokojony i poprosił o informacje, czy Rząd planuje wprowadzenie podobnego instrumentu.
Jednakże, żadne wyjaśnienia nie nadeszły do czasu ukończenia niniejszego raportu.
55.
Kwestie dotyczące klauzuli sumienia zostały podniesione również przez inne organizacje praw
człowieka, np. Komitet Praw Człowieka 31. Specjalny Sprawozdawca uważa, że istnieje konieczność
podjęcia zdecydowanych działań w tym względzie: działania takie powinny pogodzić słuszny interes
pracowników służby zdrowia, korzystających z przynależnego im prawa do odmowy wykonania zabiegu
z powodów etycznych, oraz równie słuszny i pilny interes pacjentów.
30
31
Zobacz także Wnioski końcowe Komitetu Praw Ekonomicznych, Socjalnych i Kulturalnych, E/C.12/POL/CO/5, punkt 28
Wnioski końcowe, Komitet Praw Człowieka, 2004
A/HRC/14/20/Add.3
Page 21
G.
56.
Dostęp do technologii reprodukcyjnych
Podczas swojej wizyty Specjalny Sprawozdawca otrzymał informacje na temat ograniczeń
dostępu do technologii z dziedziny zdrowia reprodukcyjnego, takich jak zapłodnienie in vitro,
nakładanych przez ustawę o ochronie genomu ludzkiego i embrionu ludzkiego. Projekt ustawy
ogranicza liczbę komórek jajowych, które mogą zostać zapłodnione metodą in vitro, do dwóch oraz
zabrania zamrażania komórek jajowych i spermy. Zmniejsza to szanse kobiety na zajście w ciążę,
wymagając równocześnie od niej poddania się ponownej terapii hormonalnej w celu wyprodukowania
kolejnych komórek jajowych, oraz licznym procesom in vitro, i naraża parę starającą się o dziecko na
poważne konsekwencje finansowe, zdrowotne i emocjonalne. Projekt ustawy zabrania także badań i
diagnostyki preimplantacyjnej, odmawiając w ten sposób kobiecie prawa do sprawdzenia, czy
zapłodniony zarodek jest zdrowy. Narusza to istniejące polskie prawo, które zezwala na badania
prenatalne po umieszczeniu zarodka w macicy. Specjalny Sprawozdawca wzywa Rząd, aby dokonał
rewizji projektu ustawy, mając na uwadze to, że ustawa nie może ograniczać dostępu do technologii
reprodukcyjnych i ma ułatwiać dostęp kobiet do metod leczenia niepłodności.
(…)
V. WNIOSKI I REKOMENDACJE
(…)
83. Specjalny Sprawozdawca wyraża zaniepokojenie zniesieniem prawa do przerywania ciąży z
przyczyn ekonomicznych i społecznych na mocy ustawy z dnia 7 stycznia 1993 r. o planowaniu rodziny,
ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży, której skutkiem jest wzrost
liczby niebezpiecznych aborcji podziemnych. Ponadto, powoływanie się przez lekarzy, zarówno
oficjalnie, jak i nieoficjalnie, na klauzulę sumienia znacznie utrudnia legalne przerywanie ciąży, a
mechanizmy odwoławcze dla kobiet potrzebujących aborcji są niejasne i skomplikowane. W nauczaniu
na temat seksualności i zdrowia reprodukcyjnego często pomija się znaczenie zabezpieczania się przed
chorobami przenoszonymi drogą płciową i niechcianą ciążą, dlatego należy zrewidować edukację
seksualną w szkołach.
A/HRC/14/20/Add.3
Page 22
(…)
85. Specjalny Sprawozdawca wzywa Polskę do wzięcia pod uwagę poniższych rekomendacji
dotyczących prawa do ochrony zdrowia seksualnego i reprodukcyjnego. Sprawozdawca zaleca:
(a)
przyjęcie wszechstronnej strategii upowszechniania praw do ochrony zdrowia
seksualnego i reprodukcyjnego, propagowanie dialogu na temat praw do zdrowia
seksualnego i reprodukcyjnego w publicznej polityce zdrowotnej, zwiększenie
nakładów z budżetu centralnego na ulepszenie świadczeń w zakresie zdrowia
seksualnego i reprodukcyjnego oraz zwiększenie dostępu do informacji o nim;
(b)
wprowadzić obowiązkową, dostosowaną do wieku uczniów, niedyskryminującą,
wrażliwą na kwestie płci, wszechstronną i zgodną ze stanem wiedzy naukowej edukację
seksualną,
nauczaną
przez
odpowiednio
wykształconych
pracowników,
z
uwzględnieniem niewartościującej wiedzy na temat zdrowych związków i życia
rodzinnego, życia seksualnego i związku oraz obszernych informacji z dziedziny
zdrowia seksualnego i reprodukcyjnego;
(c)
wprowadzenie przepisów umożliwiających małoletnim korzystanie z pewnych
świadczeń bez zgody rodziców, zależnie od ich indywidualnej dojrzałości i
świadomości danej procedury oraz związanego z nią ryzyka;
(d)
zagwarantowanie kobietom możliwości korzystania z ich prawa do najwyższych
dostępnych standardów zdrowia, w tym do bezpiecznych i niedrogich zabiegów
przerywania ciąży przez opracowanie dla placówek służby zdrowia stałych zasad
postępowania w przypadku świadczeń aborcyjnych i okołoaborcyjnych;
(e)
ustanowienie
skutecznych
i
jawnych
mechanizmów
kontrolnych
i
zakresu
odpowiedzialności w kwestii dostępu do świadczeń z zakresu zdrowia seksualnego i
reprodukcyjnego, w tym aborcji; w szczególności ustanowienie mechanizmu
odwoławczego, zgodnie z orzeczeniem w sprawie Tysiąc p-ko Polsce;
A/HRC/14/20/Add.3
Page 23
(f)
ustanowienie procedur, w drodze wprowadzenia odpowiednich przepisów, zgodnie z
którą pracownik służby zdrowia powołujący się na klauzulę sumienia, ma obowiązek
skierować pacjentkę do innego pracownika służby zdrowia, który wykona potrzebny
zabieg;
(g)
zapewnienie kobietom dostępu do poradnictwa w zakresie zdrowia seksualnego i
reprodukcyjnego;
(h)
zwiększenie dostępności i obniżenie cen wszystkich metod antykoncepcji przez dopłaty
do środków antykoncepcyjnych dla grup z ograniczonym dostępem do nich, np.
młodzieży i bezrobotnych, oraz przez zabezpieczenie wystarczających środków
publicznych na sterylizację i inne nowoczesne metody zapobiegania ciąży w budżecie
państwa;
(i)
zwiększenie jakości informacji i poradnictwa w zakresie antykoncepcji w publicznej
służbie zdrowia, w tym przez propagowanie wszystkich metod planowania rodziny, w
tym nowoczesnych metod zapobiegania ciąży;
(j)
zbadanie rozmiaru problemu nielegalnych aborcji, jego przyczyn i skutków oraz
wpływu na życie i zdrowie kobiet; przyjęcie odpowiednich przepisów prawnych i
innych rozwiązań, na podstawie wyników takich badań, w celu poprawienia realizacji
praw kobiet do ochrony zdrowia;
(k)
skuteczne uregulowanie prawa do powoływania się na klauzulę sumienia, aby nie
ograniczało ono dostępu do bezpiecznych i zgodnych z prawem zabiegów przerywania
ciąży, antykoncepcji i innych świadczeń z zakresu zdrowia seksualnego i
reprodukcyjnego. Przepisy w tym zakresie powinny zobowiązywać państwo do
zapewnienia pacjentkom świadczeń lekarzy, którzy nie powołują się na klauzulę
sumienia, stworzyć odpowiednie procedury dotyczące skierowań oraz ustanowić
procedury pozwalające na przerwanie ciąży w nagłych wypadkach;
A/HRC/14/20/Add.3
Page 24
(l)
zrewidowanie przepisów dotyczących technik wspomaganej reprodukcji, m.in. w celu
wykluczenia sytuacji, w których przepisy ograniczają kobietom dostęp do nich;
(m)
wprowadzenie przepisów nakładających na lekarzy obowiązek przeprowadzania
zgodnych z prawem badań prenatalnych i aborcji w stosownym czasie oraz
przewidujących jasne i skuteczne procedury badania przypadków odmowy wykonania
odpowiednich badań i zabiegów w odpowiednim czasie;
(n)
wywiązywanie się z obowiązku zapewnienia prawa do ochrony zdrowia przez
zapobieganie mieszania się osób postronnych w decyzje jednostek dotyczące ich
własnego zdrowia.