publikacja 2 - Zawsze aktywny :: Witamy

CZŁOWIEK – NAJLEPSZA INWESTYCJA!
Opracowanie: Paulina Bąk, dr Grzegorz Kaczmarek
Wykluczenie jako problem– znaczenie
Wykluczenie społeczne, marginalizacja dotyczy różnych sfer życia, przejawia się
brakiem lub niewystarczającym poziomem uczestnictwa w głównym nurcie społeczeństwa,
ograniczonym dostępem do rynku pracy, edukacji, kultury, dóbr publicznych czy świadczeń
społecznych. To tylko niektóre przykłady obszarów, z jakich możemy zostać wykluczeni.
Praca ogrywa w życiu człowieka niezwykle istotną rolę, jest wartością samą w sobie, ale
także instrumentem umożliwiającym nam zaspakajanie innych potrzeb życiowych. Żyjemy w
gospodarce wolnorynkowej i nasza samoocena i poczucie wartości uzależnione jest w
głównej mierze, na ile sprawnie umiemy się poruszać w tej sferze poruszać. Praca daje nam
poczucie spełnienia, otwiera drzwi samorealizacji, brak jej powoduje, iż czujemy się
niepotrzebni i bezużyteczni. Rynek pracy okazuje się jednak niedostępny dla wszystkich,
wyrzuca poza nawias pewne kategorie osób: niepełnosprawnych, kobiety, więźniów, osoby
starsze czy bezdomnych. Wykluczenie z tej sfery społecznej (gospodarczej) często przekłada
się na marginalizację tych osób z pozostałych obszarów życia społecznego: społecznego,
kulturalnego czy politycznego. Co zatem zrobić aby zatrzymać to „błędne koło”
marginalizacji pewnych grup społecznych?
Potoczne rozumienie wykluczenia
Wykluczenie społeczne często kojarzone jest wyłącznie z kategorią osób ubogich, biednych,
nazywanych underclass (klasą, podklasą ubogich). W świadomości społecznej kategoria
wykluczonych,
funkcjonuje
także
w
odniesieniu
do
osób
bezdomnych
bądź
niepełnosprawnych, jednak rzadziej stosowana jest w stosunku grup religijnych, wiekowych
czy płciowych. Postrzeganie osoby wykluczonej jako ubogiej, jest zbyt daleko idącym
uproszczenie. Jak podkreślają specjaliści nie możemy stawiać znaku równości pomiędzy
zjawiskiem ubóstwa a wykluczeniem społecznym. Osoby ubogie nie musza być wykluczone i
odwrotnie, osoby wykluczone niekoniecznie są ubogie. Kim jest zatem osoba wykluczona i
co powoduje jej marginalizację (jakie cechy, właściwości, czynniki o tym przesądzają) i
wreszcie kto stygmatyzuje, naznacza te osoby.
1
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
CZŁOWIEK – NAJLEPSZA INWESTYCJA!
Wykluczenie – czynniki subiektywne i obiektywne
Wielość światów w których żyjemy powoduje, iż nie jesteśmy wstanie uczestniczyć we
wszystkich wydarzeniach, interakcjach, rolach społecznych, korzystać w pełni z możliwości
jakie stwarza i oferuje nam życie zbiorowe. Oczywiście może to być kwestia naszego
indywidualnego wyboru. Jednak w przypadku wykluczenia czy marginalizacji mówimy, iż
czynniki uniemożliwiające nam uczestnictwo są niedobrowolne i niezawinione, zewnętrzne
wobec jednostki, niezależne. I właśnie taką sytuację, opartą na niedobrowolnym
nieuczestnictwie wynikającym z braku możliwości lub niezdolności nazwiemy wykluczeniem
społecznym, stanowiącym bez wątpienia problem społeczny.
Różne wymiary marginalizacji/wykluczenia:
Ze względu na ich wzajemne powiązanie i sprzężenie zwrotne mogą one oddziaływać na
zasadzie błędnego koła - stygmatyzacja, naznaczanie w jednej sferze może prowadzić do
marginalizacji w innych (bezrobocie może stać się przyczyną wykluczenia z możliwości
konsumpcji dóbr). W społeczeństwach współczesnych dostrzegamy obecność ludzi, którzy z
rozmaitych powodów uczestniczą w życiu zbiorowy w mniejszym stopniu niż pozostali
uczestnicy.
3 główne obszary problemów wykluczonych:
1) Problem z uczestnictwem
- w sferze politycznej, gospodarczej, instytucjonalny
2) Problem z uprawnieniami
- - prawa socjalne w zakresie zatrudnienia, mieszkania czy ochrony zdrowia
3) Problem z zasobami
- np. wykształcenie, kompetencje, czy dostęp do dóbr publicznych np. do Internetu
czy biblioteki;
Według ustawy o pomocy społecznej – następujące czynniki społeczne wskazują na
konieczność oddziaływania (jako zagrożenie wykluczeniem) m.in.:
-
niskie dochody, sieroctwo, bezdomność, niepełnosprawność, długotrwała lub ciężka
choroba, przemoc w rodzinie, potrzeba ochrony macierzyństwa lub wielodzietności, trudności
w przystosowaniu do życia po zwolnieniu z zakładu karnego, alkoholizm i narkomania.
2
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
CZŁOWIEK – NAJLEPSZA INWESTYCJA!
Przyczyny wykluczenia:
Metafora społecznego domu1: jeśli ujmiemy społeczeństwo w kategorii domu społecznego i
uznamy, że jego piętra stanowią poszczególne warstwy, klasy społeczne a pokoje na
poszczególnych piętrach to pewne style życia, wykluczenie oznacza tu bycie poza domem.
Pobyt poza domem może mieć miejsce z różnego powodu. Jakie są przyczyny przebywania
poza domem?
1) Przyczyny mogą leżeć w samych wykluczonych lub ich bliskich – spowodowane
różnymi deficytami, brakami: brakiem wykształcenia, niepełnosprawnością, chorobą;
2) Przyczyny leżą w innych – to ci, którzy nie są wykluczenie tzw. normalsi, wykluczają
bo w ten sposób podnoszą swoja pozycję i nie muszą dzielić się dobrobytem, gdzie
dobrobytem mogą być na przykład miejsca pracy
3) Przyczyną jest sama konstrukcja „społecznego domu” – jest za ciasny dla niektórych
grup np. brak pokoi mieszących osoby innego wyznania, narodowości, płci, orientacji
seksualnej
4) Przyczyną mogą być bezosobowe procesy (np. gospodarcze) powodujące, iż dla
niektórych osób zabrakło miejsca (klęska żywiołowa np. trzęsienie ziemi burzące
jedno skrzydło domu)
Kto wyklucza – strategia asymilacji „innych/obcych” piętnowania i wykluczania
Żyjemy w społeczeństwie nowoczesnym, które promuje równość szans, prawo do
samookreślenia, odpowiedzialność jednostki za własny los, a jednocześnie postrzegamy świat
w dychotomii „tacy sami”, „inni”/ „obcy”, którzy przeważnie są kłopotliwi , burzą ład i
porządek społeczny, najlepiej ich odizolować, napiętnować a w konsekwencji poddać
wykluczeniu społecznemu (Z. Bauman). Proces wykluczenia odbywa się przez tzw.
stygmatyzację, naznaczenie, nadanie etykiety pewnym kategoriom osób. Przez proces
naznaczenia tych osób narzucamy im określoną perspektywę postrzegania siebie i swojej
sytuacji. Nie mam wątpliwości, iż za osoby stygmatyzowane uznać należy osoby
niepełnosprawne w całej różnorodności tej kategorii, także osoby nieuleczalnie czy
przewlekle chore, bezrobotnych (nie z własnej woli), samotne matki, osoby uzależnione od
alkoholu czy narkotyków, osoby w podeszłym wieku, przedstawiciele mniejszości
narodowych, religijnych czy rasowych. ale nawet osoby np. otyłe, bardzo niskie, czy bardzo
wysokie. Zauważyć zatem należy, iż problem naznaczenia dotyczy licznych kategorii osób.
1
Metafora zaczerpnięta od dr hab. Ryszarda Szarfenberga
3
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
CZŁOWIEK – NAJLEPSZA INWESTYCJA!
Konsekwencje dla jednostki
Marginalizacja społeczna znajduje także wyraz w postawach i przekonaniach w ocenie
sytuacji życiowej szans i możliwości uczestnictwa w
życiu społecznym. Człowiek
wykluczony ma często świadomość utraty lub zagrożenia emocjonalnego kontaktu z innymi
ludźmi. Staje się człowiekiem samotnym. Człowiek samotny często traci poczucie osobistego
bezpieczeństwa, żyje w stanie niepokoju i poczucia zagrożenia. W przypadku osób
bezrobotnych , które nie mają możliwości podjęcia pracy ze względu na czynniki zewnętrzne,
niezależne, sytuacja długotrwałego wykluczenia z rynku pracy prowadzić może do kumulacji
negatywnych cech położenia materialnego czy społecznego jednostek. Tworzy się swoista
subkultura bezrobotnych, oparta na bezczynności i beznadziejności w definiowaniu swojej
sytuacji życiowej. Osoby w takim położeniu mogą odczuwać poczucie krzywdy i
niepewności, przeżywać lęki i niepokoje.
Jak pomagamy? Co możemy zrobić? Jak możemy „włączyć”?
Włączenie osób wykluczonych, przywrócenie ich do głównych nurtów życia społecznego nie
może obejmować prostego procesu integracji czy asymilacji, lecz zakładać ma burzenie
utartych konwenansów uczestnictwa społecznego poprzez akceptacje inności. Celem działań
jest ustanowienie: społeczeństwa dla wszystkich”, w których każda jednostka, ze swoimi
prawami i obowiązkami, ma do odegrania czynną rolą. Proces ten musi opierać się na
konkretnych działaniach praktycznych, pierwszym z nich jest uświadomienie istnienia
problemu wykluczenia pokazanie, iż dotyczy on osób, żyjących obok nas, bądź nawet nas
samych. Kolejny krok jaki pragniemy zrobić, to przedstawić skuteczne mechanizmy
włączania, osób niegdyś wykluczonych.
4
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego