Społeczeństwo informacyjne w przyszłości

Społeczeństwo informacyjne w państwie sieciowym. Kazus Skandynawii
Warszawa 2006
społeczeństwo informacyjne, technologie informacyjne, nanotechnologia
Jakub M. TOMCZAK*
Społeczeństwo informacyjne w przyszłości – nanotechnologia i technologie
informacyjne
1. WSTĘP
Obecnie żyjemy w czasach, w których najważniejszymi aspektami organizacji
społeczeństwa są wiedza oraz informacja. Można powiedzieć, iż spełniają one te same
zadania (są równie istotne), co kapitał i praca w społeczeństwie przemysłowym. Dlatego też
od początków lat 70. coraz wyraźniej w publikacjach podkreślane jest znaczenie informacji
i wiedzy w funkcjonowaniu społeczeństw i państw [5, 6, 9]. W związku z tym pojawia się
nowa forma społeczeństwa, którą powszechnie określa się mianem społeczeństwa
informacyjnego (SI).
W SI dominują tzw. zasoby intelektualne (inaczej – wiedza przedmiotowa), które
odgrywają znaczącą rolę we wszelkich aspektach funkcjonowania człowieka
w społeczeństwie (przede wszystkim – w pracy zawodowej [6, 11, 12]). Ponadto pojawiają
się nowe klasy wiedzy przedmiotowej, takie jak wiedza o środowisku narzędziowym
technologii informacyjnych, zastosowania infrastruktury informacyjnej w różnorodnych
przypadkach praktycznych. Taki stan rzeczy wymusza zmiany w edukacji człowieka, która
uwzględnia sposób funkcjonowania w SI, tzn. posiadanie umiejętności tworzenia,
wykorzystania i przetwarzania informacji i wiedzy oraz posługiwanie się technikami
informacyjnymi, multimedialnymi.
Bardzo ważne w tworzeniu SI były (i wciąż pozostają) technologie informacyjne (lub
informatyczne; metody i techniki technologii informatycznych, metody i techniki
komputerowe i komunikacyjne) (IT), które od początków lat 80. masowo wkroczyły do
wszystkich sfer życia.
Na początku XXI wieku należy zwrócić uwagę na rozwój nauki oraz nowe gałęzie
nauki, które bezpośrednio (lub pośrednio) mogą przyczynić się do zmiany kształtu
i organizacji społeczeństwa. Głównymi kierunkami, które wydają się być szczególnie istotne,
są nanotechnologia (ogólniej – nanonauka, ang. nanoscience), biotechnologia oraz nauki
informacyjne (a co za tym idzie – IT).
W niniejszej pracy pokrótce zostaną omówione cele, kierunki badań i problemy nauk
informacyjnych i nanotechnologii, jako czynniki, wg autora, najistotniejsze
w formowaniu społeczeństwa w najbliższym okresie, oraz zostaną wskazane zmiany
w podejściu do zagadnienia pracy w SI, jako przykład nowej organizacji społeczeństwa.
*
Politechnika Wrocławska, Instytut Informatyki Technicznej, Studium Podstawowych
Problemów Informatyki, e-mail: [email protected]
1
2. NAUKI INFORMACYJNE
Na pojęcie nauk informacyjnych składają się następujące dziedziny wiedzy
(wg [2, 4]): nauka o komputerach (ang. computer science and engineerng), inżynieria
informacji (ang. information science and engineering), automatyka, robotyka
i telekomunikacja. Często zamiast pojęć nauki o komputerach oraz inżynierii informacji
używa się określenia informatyka, jednak w celu lepszego zrozumienia znaczenia nauk
informacyjnych podano powyższe rozwarstwienie.
W dobie SI rozwój nauk informacyjnych staje się zagadnieniem priorytetowym, gdyż
mają one olbrzymi wpływ na kształt oraz funkcjonowanie przedsiębiorstw, instytucji, państw,
a także samego człowieka. Na przykład bez automatyzacji oraz informatyzacji procesów
produkcyjnych ciężko sobie wyobrazić pracę we współczesnych zakładach produkcyjnych.
Podobnie rzecz ma się z gromadzeniem, przetwarzaniem i tworzeniem informacji. Przy
obecnej konkurencji oraz wymogach na rynku nie sposób, aby przedsiębiorstwo działało bez
odpowiedniej infrastruktury informatycznej (sieci informatycznych, dostępie do Internetu,
itp.). Dlatego też tak istotne jest finansowanie ośrodków naukowo-badawczych oraz
pozyskiwanie nmłodych kadr naukowych (pozytywnym przykładem jest Finlandia i pozostałe
kraje skandynawskie, które czerpią znaczne korzyści z inwestowania w naukę) w celu
poszerzania wiedzy oraz wytwarzania nowych (lub ulepszania istniejących) IT.
Innym powodem, dla którego rośnie znaczenie nauk informacyjnych, jest szybko
postępujący proces informatyzacji życia, czyli zwiększanie zapotrzebowania na nowe IT.
Naukowcy (oraz użytkownicy) wciąż stawiają problemy dotyczące nauk informacyjnych,
które mają na celu usprawnienie funkcjonowania systemów informatycznych. Obecnie
wyróżnia się następujące kierunki badań [1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8]:
•
•
•
•
•
•
•
•
radzenie sobie ze zbyt dużą ilością informacji gromadzonych w coraz większych
bazach danych;
ulepszenie wyszukiwania informacji (np. techniki agentowe, sieci semantyczne, tzw.
„inteligentne” systemy informacyjne);
usprawnienie pracy interfejsu człowiek-maszyna;
handel internetowy;
bezpieczeństwo w sieci oraz systemów informacyjnych (metody wykrywania
zagrożeń i reagowania na nie, weryfikacja prawdziwości informacji, weryfikacja
tożsamości);
techniki „inteligentne” (sieci ekspertowe, sieci neuronalne, komputerowe metody
semantycznej analizy tekstów, wypowiedzi głosowych i obrazów oraz metody
komunikacji pomiędzy człowiekiem na maszyną w języku naturalnym, komputerowe
metody podejmowania decyzji, zagadnienia sztucznej inteligencji);
nowoczesne architektury sieci komputerowych;
nowe metody automatyzowania systemów wytwarzania.
Przykładem, na którym można przedstawić kilka poruszonych powyżej zagadnień,
może być system informatyczny o rozproszonych zasobach (np. Internet). Powinno się dążyć
do stworzenia „inteligentnego” systemu informatycznego, tzn. systemu informatycznego,
który posługuje się metodami rozwiązywania złożonych zadań za pomocą zaawansowanych
środków techniki komputerowej [3, 7]. Taki system powinien posiadać następujące funkcje
[7, 8]:
• rozumienie żądań użytkownika;
2
•
•
•
•
•
rejestrowanie i analiza działań użytkownika (próba określenia obszaru zainteresowań
tematycznych w celu usprawnienia przyszłych poszukiwań);
analiza preferencji (tworzenie zasad preferencji użytkownika), a następnie stosowanie
ich przy zapytaniach tego samego użytkownika;
tematyczne kojarzenie dokumentów lub zapisów (np. hasło „dynastie faraonów”
powinno być tłumaczone na różne języki, a następnie łączone z pokrewnymi hasłami –
np. Egipt, faraon); potrzebne jest zaopatrzenie systemów w zdolność semantycznego
interpretowania i tłumaczenia tekstów;
szybkie wyszukiwanie (zawężenie obszaru poszukiwań do podobszarów, w których
szansa znalezienia informacji jest największa);
hierarchiczna struktura wiedzy (np. skojarzenie słowa-kluczy Internet, dane osobowe,
ochrona danych, normy prawne z dwoma hasłami - informatyka, prawo, co powoduje
usprawnienie poszukiwań).
Jak zostało przedstawione na powyższym przykładzie, wciąż istnieje wiele aspektów,
które powinny być rozważane przez pracowników naukowych. Jednak głównym
zagadnieniem, który wyłania się z podanego przykładu, jest określenie struktury wiedzy oraz
sposobu jej przetwarzania i tworzenia. Takimi problemami zajmuje się stosunkowo młoda
dyscyplina inżynierii wiedzy. Dziedzina ta jest właśnie wynikiem rosnących zapotrzebowań
społeczeństwa informacyjnego.
3. ZAGADNIENIE PRACY W SPOŁECZEŃSTWIE INFORMACYJNYM
3. 1 Formy pracy w społeczeństwie informacyjnym
Wzrost znaczenia informacji oraz wiedzy, a co za tym idzie – zasobów
intelektualnych, spowodowało zmianę pojęcia pracy oraz stworzenie nowych możliwości
pracy i form pracy. Wyróżnia się dwa główne aspekty przemian przedmiotu pracy [6, 11]:
1)
komputerowo-informacyjny;
2)
komunikacyjno-organizacyjny .
Pierwszy aspekt oznacza tworzenie zasobów medialnych, korzystanie z zasobów
informacyjnych oraz eksplorację analitycznego przetwarzania danych. Drugi natomiast syntezę infrastruktury, budowę interakcyjnego środowiska medialnego, struktury
komputerowej wymiany informacji oraz zarządzanie i administrację procesów
informacyjnych. Naturalnie zmiana przedmiotu pracy powoduje również zmiany w sposobie
wykonywania pracy oraz jest czynnikiem kreowania procesów związanych z pracą.
Nowym procesem w formułowaniu pojęcia pracy w SI jest proces zwany wirtualizacją
miejsca pracy [6, 11]. Polega on na tworzeniu miejsc pracy (jednostek pracy) poza
macierzystą instytucją (np. telepraca, zlecanie pracy innym firmom, outsourcing). W takim
sposobie organizacji pracy zmienia się jej sens oraz filozofia pracy, w której przede
wszystkim liczy się dotrzymanie terminu umowy oraz efekt końcowy. Ponadto popularność
zyskują nowe formy umowy o pracę – np. zlecenia terminowe, nienormowany czas pracy,
praca na niepełny etat; przybywa osób pracujących na własny rachunek, czyli tzw.
„pracowników tymczasowych”. W tej formie uwidacznia się istotność posiadanych zasobów
intelektualnych, gdyż w pracy indywidualnej osoba pracująca można opierać się wyłącznie na
własnych umiejętnościach i kompetencjach.
3
W związku z modyfikacją pojęcia pracy, nowymi sposobami wykonywania pracy, jak
również z powodu pojawiających się technologii związanych z informacją oraz wiedzą,
można wyszczególnić nowe profile zawodowe. Można je podzielić na trzy grupy:
•
•
•
twórcy zasobów (kreatoriusze);
projektanci systemów gromadzenia danych i wymiany
(agregariusze);
zarządcy informacji i kompetencji (komunikatoriusze).
informacji
Osoby należące do którejś z wymienionych wyżej grup mają na celu organizację
sprawnych systemów gromadzenia i dostępu do informacji, powiązań komunikacyjnoinformacyjnych, tworzenia mechanizmów zarządzania informacją oraz prezentacji informacji.
W głównej mierze od poziomu wykształcenia (oraz poziomu kształcenia) będzie zależeć
poprawność i przystępność systemów. Po raz kolejny powraca zagadnienie odpowiednich
nakładów na nauki informacyjne (tzn. bazę laboratoryjną oraz pracowników naukowych).
3.2 Outsourcing [12]
Podane w punkcie 3.1 zagadnienia związane z pracą ukazują bardziej lokalne zmiany
organizacji pracy, jednak istnieją procesy globalne, które powstały (lub upowszechniły się)
w SI. Jednym z nich jest zjawisko realokacji (rozmieszczenia) zasobów siły roboczej, zwanej
outsourcingiem (w niniejszej pracy pominięto proces outsourcingu lokalnego). Polega ona na
odpływie stanowisk pracy z krajów wysoko rozwiniętych, w których praca jest droga, do
krajów słabiej rozwiniętych, gdzie praca (przy wysokiej jakości otrzymanych rezultatów
postawionego problemu) jest tańsza.
Kraj
Niemcy
Wielka Brytania
Francja
Japonia
USA
Czechy
Polska
Litwa
Indie
Roczne koszty
zatrudnienia
52.3
46,5
45,8
45,8
33,1
9,5
8,2
5,6
4,7
Niemcy – 100%
100,0%
88,9%
87,6%
87,6%
63,4%
18,2%
15,7%
10,7%
8,9%
Tabela 1. Roczne koszty zatrudnienia pracownika (w tys. euro) [12]
Główną przyczyną realokacji zasobów siły roboczej jest przede wszystkim
zaostrzająca się konkurencja na rynku, która powoduje obniżanie cen usług. Jak wynika
z tabeli 1, koszty w krajach wysoko rozwiniętych są kilkakrotnie wyższe, niż w krajach
rozwijających się. Przykładem może być informatyk Intela, który w Stanach Zjednoczonych
zarabia ok. 7000 USD, natomiast ten sam specjalista (wykonujący te same zadania) otrzymuje
ok. 1000 USD w Rosji.
Innym powodem outsourcingu jest łatwość dostępu do Internetu oraz
rozprzestrzenienie metod telekomunikacyjnych oraz spadające koszta transportowe. Dzięki
tym czynnikom przedsiębiorstwa bez większych problemów mogą zlecić pracę firmom
4
zewnętrznym, natomiast kontakt z klientem może odbywać się drogą elektroniczną (e-mail,
tele-, videokonferencja, etc.).
Obecnie głównym przedmiotem outsourcingu są IT – ok. 30% (ze względu na łatwość
zlecania pracy oraz możliwość weryfikacji efektów pracy, jak i na wzrost kosztów
zatrudnienia oraz niewielką ilość wykwalifikowanych pracowników w krajach wysoko
rozwiniętych). Jednak od jakiegoś czasu istotne staje się tzw. Business-Process Outsourcing
(BPO), w skład którego zalicza się: finanse, rachunkowość, zarządzanie zasobami ludzkimi,
projektowanie i rozwiązania techniczne, itp. Na dzień dzisiejszy szacuje się, iż ok. 16%
obrotów firm świadczących usługi z zakresu IT powstaje w innych krajach, niż te, w których
są konsumowane, w przemyśle softwareowym – 6%, zaś w bankowym – 1%. Jednakże, wg
prognoz McKinsey Global Institute, wskaźniki te w przyszłości mogą ukształtować się na
poziomie ok. 50%.
4. NANOTECHNOLOGIA
4.1 Nanotechnologia i przyszłość
Jedną z technologii, która może znacznie przyczynić się do zmiany organizacji
społeczeństwa, jest nanotechnologia.
Poprzez nanotechnologię (wg [10]) rozumie się wykorzystanie nanostruktur (struktur
rozmiarów od 1 do 100 nm co najmniej w jednym wymiarze) w użytecznych maszynach
w skali nano oraz wytwarzanie molekularne nanostruktur. Nanotechnologia jest jedną
z intensywniej rozwijających się dziedzin wiedzy w ostatnich latach (np. liczba publikacji
naukowych na temat nanorurek węglowych wzrosła od ok. 400 w roku 1996 do ok. 2500
w 1999). Obecnie ciężko jest wyobrazić sobie dalszy rozwój nauki bez nanotechnologii, gdyż
w wielu obszarach badań naukowych dochodzimy do kresu możliwości badawczych jak
i zdolności poznawczych. Dobrym przykładem na zobrazowanie tego typu ograniczenia jest
prawo Moore’a, mówiące o zwiększaniu mocy obliczeniowej komputerów co 18 miesięcy.
Jeśli nie skorzysta się z szans, jakie daje nam nanotechnologia, to kres obecnych technologii
produkcji komputerów zostanie osiągnięty za kilka lat.
Podobnie nanotechnologia umożliwia tworzenie nowych narzędzi do przeprowadzania badań
i pomiarów. Ponadto należy zwrócić uwagę na fakt, iż nanotechnologia jest okazją do
utrzymania stałego poziomu rozwijania się nauki i przemysłu. Prowadzone są liczne badania
nad nowymi przedmiotami użytku publicznego (np. „digital paper” – mały komputer do
wyświetlania tekstów, nie brudzące się ubrania, bezpieczniejsze olejki do opalania –
z wykorzystaniem dwutlenku tytanu i tlenku cynku i przemysłowego (np. trwalsze włókna,
wydajniejsze baterie, paliwa, nowe kompozyty, bardziej wytrzymałe narzędzia,
bezpieczniejsze ubrania. Co więcej wiele zastosowań nanotechnologia znajduje w medycynie
(np. transportowanie lekarstw, wykrywanie i przeciwdziałanie komórkom rakowym,
wspomaganie w odczytach rentgenowskich) oraz innych dziedzinach (np. „battle-suit” –
projekt prowadzony na Massachusetts Institute of Technology dla armii Stanów
Zjednoczonych, mający na celu stworzenie bardziej wytrzymałego, mierzącego stan zdrowia
i określającego położenie żołnierza uniformu wojskowego, zwiększenie mocy obliczeniowej
komputerów).
Można zatem powiedzieć, iż bez rozwoju nanoelektroniki, chemi molekularnej,
nanotrybologii, nanoiżnynierii produkcji, biomechaniki, badań nad nanomateriałami, ciężko
jest sobie wyobrazić utrzymanie ciągłości rozwoju nauki i nauk informacyjnych.
5
4.2 Nanotechnologia w Polsce [4]
W Polsce, pomimo niewielkich nakładów na naukę oraz badania laboratoryjne,
prowadzone są badania z zakresu ogólnie pojętej nanotechnologii. Istnieją trzy główne
ośrodki badań nad nanotechnologią (łącznie jest 25 placówek): Instytuty działające przy PAN,
Poltechnika Warszawska oraz Politechnika Wrocławska. Ośrodki, które w mniejszym stopniu
zajmują się tymi zagadnieniami, to Politechnika Poznańska i Politechnika Śląska.
W ośrodkach tych prowadzi się badania nad następującymi zagadnieniami:
• wspomaganie technologii informacyjnych;
• bioinżynieria (biotechnologie);
• nowe systemy (nanosystemy);
• nowe źródła energii (np. z wykorzystaniem nanorurek);
• nowe materiały (np.. „smart materials” [5]).
5. ZAGROŻENIA
Wraz z rozwojem SI pojawiają się nowe rodzaje zagrożeń, których społeczeństwo
musi być świadome. Świadomość ta pomoże w przeciwdziałaniu zawczasu niekorzystnym
efektom nowych technologii oraz wypracowaniu skutecznych strategii walki i radzenia sobie
z nimi. Poniżej przedstawiono (w celu lepszej czytelności – oddzielnie) niebezpieczeństwa
powodowane przez IT jak i nanotechnologie.
Główne zagrożenia, które w pośredni lub bezpośredni sposób wynikają z IT, są
następujące:
a)
b)
c)
d)
e)
f)
g)
h)
i)
j)
szumy informacyjne (informacje nadmiarowe, nieprawdziwe, niekonkretne);
uzależnienie od systemów informatycznych;
uzależnienie od systemów technicznych w sytuacjach alarmowych;
zbytni wzrost wymagań wykształcenia;
„technostres”, schorzenia zawodowe w przemyśle komputerowym;
ograniczenia kontaktów międzyludzkich;
„przeładowanie” informacyjne;
rozkwit zbytniej wiary w decyzje systemów komputerowych i informacje
zamieszczone w sieci;
„spam”;
rozprzestrzenianie się wirusów i robaków komputerowych.
Większości z podanych niebezpieczeństw nie potrzeba komentować, gdyż istnieją one
w obecnie, a czasem nawet są powszechne w społeczeństwie. Tym samym są to problemy,
którym można przeciwdziałać i które się zwalcza (np. projekt badawczy na Politechnice
Wrocławskiej polegający na napisaniu oprogramowania chroniącego system operacyjny przed
robakami internetowymi).
Inaczej jest z zagrożeniami dotyczącymi nanotechnologii, gdyż są one tworzone na
podstawie przypuszczeń i przewidywań. Na dzień dzisiejszy wiele projektów nanotechnologii
jest w sferze badań laboratoryjnych, więc sprawdzenie ich działania w praktyce jest ciężkie
do zweryfikowania. Tym niemniej warto już teraz wskazać ewentualne niebezpieczeństwa,
gdyż w ten sposób można uchronić świat przed skażeniem (przyczynić się do tego może
zwiększenie świadomości i wiedzy na temat nanotechnologii, świadomość powagi
w badaniach laboratoryjnych i produkcji nanoproduktów).
6
W [13] przedstawiono pełniejszy wykaz zagrożeń, natomiast w niniejszej pracy
wybrano te najistotniejsze ze względu SI:
a)
b)
c)
d)
e)
f)
g)
„grey goo scenario” (lub słabsza wersja – „green goo scenario”) – skażenie
środowiska „assemblerami” – nanomaszynami zdolnymi samoreplikować się;
toksyczność nanomateriałów;
brak wiedzy w społeczeństwie na temat nanotechnologii (co może prowadzić do
nadużyć, paniki lub konfliktów);
ograniczenie wolności osobistej (wykorzystanie nanosensorów przez państwo,
wojsko, firmy, etc.);
rozwarstwienia klas społecznych (państw) na posiadające i nie posiadające dostępu
do nanotechnologii;
uzależnienie człowieka od nanotechnologii;
kształt społeczeństwa wykorzystującego nanotechnologie.
Warto również zastanowić się nad punktem g), gdyż za kilka lat może będzie się
mówiło o społeczeństwie (informacyjnym) opartym na nanotechnologii. Już teraz wielu
etyków, socjologów, ekonomistów i psychologów prowadzi dyskusję nad kształtem
społeczeństwa korzystającego z nanotechnologii, nad miejscem człowieka w społeczeństwie,
pojęciem pracy, korzystaniem z nanotechnologii (nanoimplanty, nanomedycyna) i in.
Rys. 1 Możliwe drogi rozprzestrzeniania się nanocząstek lub nanorurek [źródło: The Royal Society & The Royal
Academy of Engineering, „Nanoscience and Nanotechnologies: Oportunities and Uncertainties”, 2004]
7
Rysunek 1 przedstawia w jaki sposób mogą rozprzestrzeniać się niebezpieczne
nanocząstki. Jak widać - dróg jest bardzo wiele, natomiast skażenia (zarówno człowieka, jak
i środowiska) mogą być olbrzymie i nieodwracalne. Ponadto warto zwrócić uwagę jak łatwo
może dojść do rozprzestrzeniania się toksycznych nanocząstek (transport, produkt,
pracownicy, produkcja, pozbywanie się niepotrzebnych nanokomponentów, woda, zwierzęta,
itd.). Dlatego zachowanie odpowiednich środków bezpieczeństwa (testowanie
nanoproduktów, prace w laboratoriach, fabrykach, itd.) jest sprawą priorytetową
w nanoprodukcji.
6. ZAKOŃCZENIE
Niniejsza praca miała na celu przedstawienie zagadnień związanych ze społeczeństwem
informacyjnym – rozwojem nauki (nauki informacyjne, nanotechnologie) oraz zmianą pojęcia
pracy (jako efekt pojawiających się technologii). Dodatkowo w punkcie 4 oraz 5 starano się
zwrócić uwagę na pojawiającą się nową gałąź nauki – nanotechnologię. Problemy
przedstawione w punkcie 5 powinny zainteresować naukowców nie tylko z zakresu nauk
technicznych, ale również (a może przede wszystkim) z nauk medycznych i społecznych.
Pytanie, które pojawia się w świetle IT oraz nanotechnologii jest takie, w jakim
kierunku podąża społeczeństwo. Czy SI jest kolejnym stopniem w ewolucji społeczeństwa,
czy jest etapem końcowym. Jeśli ludzkość czeka jeszcze inna forma organizacji
społeczeństwa, to jak ona będzie wyglądała. Rozważając kierunki badań oraz rozwój nauki
wydaje się, iż informacja i wiedza pozostaną na najbliższe lata (dekady) głównymi
czynnikami w funkcjonowaniu społeczeństwa.
8
LITERATURA
[1] BUBNICKI Z., „Wstęp do systemów ekspertowych”, Wydawnictwo Naukowe
PWN, Warszawa, 1990
[2] BUBNICKI Z., „Podstawy informatycznych systemów zarządzania”,
Wydawnictwo Politechniki Wrocławskiej, Wrocław, 1993
[3] BUBNICKI Z., „Teoria i algorytmy sterowania”, Wydawnictwo Naukowe
PWN, Warszawa, 2005
[4] KACPRZYK J.,MALINOWSKI K., MARECKI J., POKORECKI R.,
SOBCZYK K., WRYŃSKI A., WŁOSIŃSKI W., WOLIŃSKI W., „Strategia nauk
technicznych do roku 2020 – propozycje”, W: Nauka 2/2005, Biuro Analiz,
Informacji Naukowej i Wydawnictw PAN, Warszawa, 2005
[5] KASPRZAK W., PELC K., „Wyzwania technologiczne – prognozy
i strategie”, Wydawnictwo Profesjonalnej Szkoły Biznesu, Kraków, 1999
[6] KIERZKOWSKI Z., „Wirtualna organizacja działań w rozwoju technologii
społeczeństwa informacyjnego”, W: Inteligentne metody komputerowe, Zbigniew
Kierzkowski (Ed.), Wydanie Sorus, Warszawa-Poznań, 2004
[7] KULIKOWSKI J. L., „Informacyjne podstawy rozwoju ‘inteligentnych’ metod
komputerowych” W: Inteligentne metody komputerowe, Zbigniew Kierzkowski
(Ed.), Wydanie Sorus, Warszawa-Poznań, 2004
[8] KULIKOWSKI J. L., „Struktura informacyjna rozproszonych i wirtualnych baz
danych”, W: Inteligentne metody komputerowe, Zbigniew Kierzkowski (Ed.),
Wydanie Sorus, Warszawa-Poznań, 2004
[9] MAJTA M., „Rola informacji w kształtowaniu nowych społeczeństw”, EBIB
2005
[10] RATNER D., RATNER. M., „Nanotechnology. A Gentle Introduction to the
Next Big Idea”, Prentice Hall Professional Technical Reference, 2002
[11] SIENKIEWICZ P., ŚWIEBODA H., „Kryteria oceny skutków rozwoju
społeczeństwa informacyjnego”, W: Badania operacyjne i systemowe 2004. Na
drodze do społeczeństwa wiedzy, Akademicka Oficyna Wydawnicza EXIT,
Warszawa, 2004
[12] SURDYKOWSKA S., „Społeczeństwo w sieci: outsourcing – szanse
i zagrożenia”, W: Techniczne i społeczne problemy zastosowania Internetu –
Internet w społeczeństwie informacyjnym, Andrzej Kwiecień, Kazimiera Wódz
(Ed.), Wyd. Komunikacji i Łączności, Warszawa, 2005
[13] TOMCZAK J. M., „Zagrożenia wypływające z nanotechnologii”,
IV Konferencja Naukowa Studentów 2006, Wrocław, 22-24.05.2006
9