Krystyna Barkowska: Janis Rainis i literatura polska.

KRYSTYNA
JƖNIS RAINIS
BARKOWSKA
I LITERATURA POLSKA
NA TLE ZJAWISK CHARAKTERYSTYCZNYCH DLA KULTURY I LITERATURY EUROPEJskiej koĔca XIX i początku XX wieku twórczoĞü JƗnisa Rainisa (1865—1927)
wydaje siĊ dobrze osadzona w ówczesnym zapleczu Ğwiatopoglądowym
i filozoficznym oraz w dokonujących siĊ przemianach estetyczno-literackich.
Dowodzą tego prace literaturoznawców áotewskich, które tworzą bardzo bogaty
zbiór rozpraw i monografii, godny dorobku twórcy zgodnie uznawanego — od
początku aktywnoĞci pisarskiej Rainisa do dzisiaj — za najwybitniejszą postaü
w dziejach áotewskiej literatury. Rainis, bĊdąc twórcą wpisanym w tradycjĊ literatury europejskiej, zarazem twórcą na miarĊ europejskich dokonaĔ literackich,
jest gáównie i przede wszystkim pisarzem swego narodu, pisarzem, który aspirowaá do roli narodowego wieszcza.
Przeáom wieków XIX i XX oraz towarzyszące mu na àotwie wydarzenia w odczuciu ludzi ówczesnej epoki miaáy charakter zmian dziejowych. Pierwotnie byáo
to odczucie intuicyjne, które w miarĊ upáywu czasu, po rewolucji 1905 roku,
poczĊáo zyskiwaü potwierdzenie w konkretnych poczynaniach i przeksztaáceniach. To, co nastąpiáo po rewolucji, przewartoĞciowaáo w znacznym stopniu
niemal wszystkie dziedziny Īycia i wpáynĊáo na formy Īycia artystycznego. SpoáeczeĔstwo áotewskie w sposób istotny zmieniáo swój stosunek do kultury i literatury. Nadzieja na odzyskanie niepodlegáoĞci áączyáa siĊ z wiarą w moĪliwoĞü
przeobraĪenia oblicza literatury, która winna odzyskaü uniwersalistyczny charakter i odnaleĨü wspólny jĊzyk ze wspóáczesnymi kierunkami literackimi
w Europie. Rainis byá jednym z nielicznych, którzy starali siĊ nadaü literaturze
áotewskiej wymiar uniwersalny: poprzez wybór okreĞlonej tematyki, wykorzystanie aktualnej estetyki literackiej i jej zaplecza Ğwiatopoglądowego, siĊgniĊcie po
róĪne gatunki i formy literackie.
ZnajomoĞü i zainteresowanie dziejami i kulturą póánocno-wschodnich obrzeĪy dawnej Rzeczypospolitej jest w nauce polskiej nie na miarĊ kontaktów
i przenikaĔ. W porównaniu z historykami literaturoznawcy mają szczególnie
duĪo do zrobienia — ĞwiadomoĞü tego istnieje, pojawiają siĊ inicjatywy, zapo-
210
Literatura polska w Ğwiecie
wiadające zmianĊ stanu rzeczy (obszernej tej kwestii nie ma powodu w tym
miejscu rozwijaü).
JƗnis Rainis wyniósá znajomoĞü jĊzyka polskiego z dzieciĔstwa, wáadaáa nim
jego matka. Miaá rodzinne i sąsiedzkie kontakty z Polakami (m.in. z Piásudskimi).
Interesowaá siĊ historią i kulturą Polski, na bieĪąco towarzyszyá przemianom
w polskiej literaturze, omawiaá je i komentowaá. Bywaá w Polsce, stykaá siĊ
z krĊgiem dziaáaczy PPS-u, odwiedzano go na àotwie. Są to wszystko fakty znane tylko wąskiemu gronu badaczy, pozostające poza ĞwiadomoĞcią nawet ludzi
wyksztaáconych.
Dorobek literacki Rainisa jest w Polsce w zasadzie nieznany. Pomijając
wzmianki w encyklopediach i sáownikach literackich, wskazaü moĪna kilka artykuáów i rozpraw, w których twórczoĞü Rainisa zostaáa wyeksponowana w związku z przedstawianiem literatury áotewskiej1. Przekáady jego wierszy, wychodzące
spod piór: Brunona Nowickiego, Mieczysáawa Giergielewicza, Stanisáawa Czernika, Stanisáawa Franciszka i Jacka Kolbuszewskich, Olgi Korszuny — ukazywaáy siĊ sporadycznie w czasopismach i antologiach2. Jedynym zbiorem wierszy
áotewskiego poety w polskim przekáadzie jest Czas sáoĔca3. Oprócz tego wydane
zostaáy Aforyzmy4 oraz dramat Józef i jego bracia5. Wszystkie te zbiory są efektem trudu Kolbuszewskich. Pojedyncze utwory moĪna odnaleĨü na polskich stronach internetowych6.
Za wartoĞü o najszerszym zasiĊgu i o niezniszczalnej trwaáoĞci, bo związaną
z odwiecznym zmaganiem siĊ czáowieka z naturą, Rainis uwaĪaá pracĊ. Byá przekonany, Īe tylko sztuka zespolona z najwartoĞciowszą formą Īycia moĪe sama
osiągnąü nieĞmiertelnoĞü, trwaü wiecznie, a przynajmniej tak dáugo, jak dáugo istnieü bĊdzie ludzkoĞü. Chodziáo mu przy tym nie o pracĊ jako Ğrodek do Īycia, jako
morderczy wysiáek, lecz o pracĊ jako radoĞü i jako sprawdzian moĪliwoĞci twórczych czáowieka, jego zwyciĊstwa nad siáami przyrody, jako Ĩródáo najwyĪszej
satysfakcji, páynącej z przeĞwiadczenia, Īe czáowiek zdolny jest przeciwstawiü siĊ
zwyciĊsko wszystkim wrogim sobie siáom natury i staü siĊ panem wáasnych losów.
1
Zob. S. Kolbuszewski: Rainis. „Okolica Poetów” 1938, nr 4—5; S. Kuáakowski: àotewska literatura przedwojenna. „Kwadryga” 1930, nr 6; J. Grin, S. Kuáakowski: Literatura áotewska. W: Wielka
literatura powszechna. Red. S. Lam. T. 3. Warszawa 1932; S. Kolbuszewski: Gáówne rysy kultury
áotewskiej. „Przegląd Wspóáczesny” 1937, nr 11; M. WarneĔska, A. Galis: Literatura bursztynowego
wybrzeĪa. Warszawa 1962.
2
Zob. Wielka literatura powszechna. Red. S. Lam. T. 3. Warszawa 1932; S. Czernik: Antologia poezji áotewskiej. Ostrzeszów 1938; Stu trzydziestu poetów. Red. S. Pollak. Warszawa 1957; Panteon
wielkich twórców poezji i prozy. Antologia poezji powszechnej. Warszawa 1959; „Poezja” 1971, nr 3;
„Zwierciadáo”, 1970, nr 11; „Literatura Radziecka” 1965, nr 8.
3
J. Rainis: Czas sáoĔca i inne wiersze. Wybór. i przeká. S.F. i J. Kolbuszewscy. Warszawa 1969.
4
J. Rainis: Aforyzmy. Wybór i przeká. S.F. i J. Kolbuszewscy. Olsztyn 1988.
5
J. Rainis: Józef i jego bracia. Przeá. S.F. i J. Kolbuszewscy. Wrocáaw 1991.
6
Http://free.art.pl/markofotografia/rainis.html.
KRYSTYNA BARKOWSKA: JƗnis Rainis i literatura polska
211
Zgodnie z tą filozofią pracy formuáowaá Rainis kryteria dziaáalnoĞci krytycznej.
Zadaniem krytyki miaáo byü wyznaczanie miejsca danego dzieáa czy twórczoĞci
w dorobku ludzkiej kultury. WartoĞciowym, a wiĊc trwaáym, obiektywnym byáo
dla niego tylko takie zjawisko artystyczne, które zawieraáo pewną wartoĞü istotną
i waĪną nie tylko dla narodu áotewskiego, ale i dla caáej ludzkoĞci. Sztuka i krytyka powinna byáa zdaniem Rainisa wyraĪaü stan ĞwiadomoĞci narodu i oceniaü,
selekcjonowaü i hierarchizowaü dzieáa, upowszechniaü albo odrzucaü w zaleĪnoĞci od tego, w jakim stopniu realizują one te wartoĞci, które dla istnienia i rozwoju narodu i ludzkoĞci wydają siĊ najwaĪniejsze i najistotniejsze. Sztuka miaáa
siĊ staü jakby ĞwiadomoĞcią moralną epoki. Za poĞrednictwem sztuki spoáeczeĔstwo miaáo osiągnąü peániĊ wiedzy o sobie, o historii wáasnego narodu, znajdowaü w nich wskazówkĊ i pomoc w przebudowywaniu wáasnego Īycia w imiĊ idei
czáowieka jako Ğwiadomego twórcy historii.
UwaĪając pracĊ za jedną z najwyĪszych wartoĞci spoáecznych, moralnych i historycznych, zarzucaá swoim oponentom, Īe w swoim obrazie Ğwiata nie dostrzegali jej jako jedynej podstawy egzystencji czáowieka, niczym nie przyczyniali siĊ
do ugruntowania w ĞwiadomoĞci zbiorowej zrozumienia dla wartoĞci Īycia opartego na pracy. Zamiast owej postawy zdobywczej wprowadzali jaáowe sny i marzenia o Īyciu, przygnĊbiający i zrezygnowany pesymizm, zaĞ zamiast rzetelnego
i twórczego wysiáku chimeryczne nastroje, przerosty uczuciowoĞci, z których nic
wartoĞciowego dla Īycia nie wynikaáo. Rainis sam byá w istocie duszą zbyt romantyczną, aby móc caákowicie odrzuciü duchowe zdobycze romantyzmu. Uwielbiaá
Goethego, Schillera, Puszkina, Mickiewicza, przyznając szczeroĞü ich poglądom.
Widziaá w nich wzór Īycia na najwyĪszym poziomie odpowiedzialnoĞci moralnej, ale uwaĪaá jednoczeĞnie, Īe ideaáy i prawdy romantyzmu w jego epoce juĪ
nie wystarczają. Wiara romantyków opieraáa siĊ na przekonaniu, Īe àotwĊ jako
samodzielne i niezaleĪne paĔstwo moĪna wywalczyü pracą ducha i na drodze
ofiary. Wedáug Rainisa w perspektywie nowego wieku byáo to juĪ tylko piĊkną
utopią. àotwa mogáa odrodziü siĊ wyáącznie dziĊki ogromnej woli i sile pracy.
W literaturze interesowaáa Rainisa przewaĪnie jej zawartoĞü myĞlowa. Byá on
poszukiwaczem idei, analitykiem procesów myĞlowych i kulturowych i sam
oceniaá interesujące go zjawiska z pozycji swojej wáasnej filozofii kultury, filozofii czynu. Forma i treĞü byáy dla niego organicznie ze sobą związane, warunkowaáy siĊ wzajemnie, myĞl twórcza ujawniaáa siĊ dla niego nie tylko w racjonalnym wywodzie, ukrytym pod powierzchnią literackich obrazów, ale i w stylu
pisarskim i w wyborze form gatunkowych. On sam czĊsto wypowiadaá siĊ w tak
bardzo charakterystycznym dla niego stylu i tonie profetycznym i wychowawczym, którym pragnąá pozyskaü spoáeczeĔstwo áotewskie dla wypracowanych
przez siebie wysiákiem ducha, najistotniejszych w jego przekonaniu prawd dotyczących Īycia i kultury narodu.
212
Literatura polska w Ğwiecie
Bogactwu zjawisk literackich epoki towarzyszyáa rozwijająca siĊ twórczoĞü
krytyczna i translatorska. Uprawiali ją nie tylko tak zwani krytycy zawodowi,
wypowiadający siĊ wyáącznie w tej formie, ale i pisarze, artyĞci, autorzy szukający jednoczeĞnie zaspokojenia swych ambicji w poezji, dramacie i prozie fabularnej. Krytyka zostaáa uznana za formĊ dziaáalnoĞci pisarskiej równouprawnioną
i równorzĊdną literaturze piĊknej. Sama stawaáa siĊ sztuką, przyznawano jej nawet pewną wyĪszoĞü nad literaturą ze wzglĊdu na jej ĞwiadomoĞü tych wartoĞci,
jakie tworzy w dziele sztuki artysta. Porządkując, systematyzując, uĞwiadamiając
to, co w literaturze najgáĊbsze i najistotniejsze, a z czego nie zdaje sobie sprawy
nawet sam twórca, krytyka stawaáa siĊ swoistym sumieniem literatury. Krytyka
tego rodzaju wymagaáa od osób, chcących ją uprawiaü, szczególnych dyspozycji
psychicznych i umiejĊtnoĞci fachowych, wraĪliwoĞci estetycznej, intuicji psychologicznej, rozlegáej kultury i erudycji literackiej, wáasnej, gáĊboko przeĪytej
i przemyĞlanej filozofii sztuki, szerokiego otwarcia na najrozmaitsze rodzaje
piĊkna i zdolnoĞci wczuwania siĊ w zjawiska literackie, bĊdące emanacjami nieraz odmiennych osobowoĞci twórczych, niezaleĪnoĞci sądu zarówno w stosunku
do panujących aktualnie upodobaĔ powszechnych, jak i do wáasnych sympatii
czy teĪ uprzedzeĔ estetycznych.
Przekáady z literatury obcej stanowiáy istotny element Īycia literackiego okresu
przeáomu wieków. Kontakty z Zachodem i Wschodem byáy Īywe, wojaĪe zagraniczne staáy siĊ niemal normą i obowiązującym rytuaáem, a rozwój czasopiĞmiennictwa literackiego sprzyjaá krąĪeniu idei i wzorów piĊkna w jego formach
i objawieniach, które stawaáy siĊ natchnieniem twórczoĞci wáasnej. Uprawianie
dziaáalnoĞci przekáadowej przez najwybitniejszych twórców epoki traktowane
byáo nieomal jak obowiązek wobec kultury narodowej, osiągniĊcie równorzĊdne
w stosunku do twórczoĞci oryginalnej, bo wymagające szczególnych predyspozycji i umiejĊtnoĞci. Redakcje czasopism inspirowaáy tĊ dziaáalnoĞü: wydzielaáy
rubryki poĞwiĊcone przyswajaniu najgáoĞniejszych i najwybitniejszych zjawisk
literatury, myĞli i estetyki Ğwiatowej, czasami nawet zamawiano okreĞlone przedsiĊwziĊcia translatorskie u najznakomitszych pisarzy.
Rainis zasáynąá jako niezmordowany táumacz. Jego zdolnoĞci lingwistyczne
otwieraáy mu swobodny dostĊp do niemal wszystkich literatur Ğwiatowych, nawet
najbardziej egzotycznych, a swoisty typ organizacji psychicznej, jakby kosmopolitycznej, pogáĊbiaá zdolnoĞü do wczuwania siĊ w odlegáe epoki i w róĪnorodne
idee estetyczne. Byá wiĊc niestrudzonym Īeglarzem po nieograniczonych obszarach kultury i literatury Ğwiatowej, z której przekáadaá wszystko, co go szczególnie pociągaáo egzotyką i niezwykáoĞcią treĞci i formy.
ĩaden spoĞród áotewskich pisarzy, oprócz Rainisa, nie próbowaá zapoznaü siĊ
z tak obszerną literaturą Ğwiatową. PoetĊ interesowaáy kultura i liryka róĪnych
narodów i krajów: Īydowska, arabska, chiĔska, indyjska, armeĔska, skandynaw-
KRYSTYNA BARKOWSKA: JƗnis Rainis i literatura polska
213
ska, celtycka, duĔska, buágarska, serbska, rosyjska, litewska, estoĔska, biaáoruska
oraz polska.
Przekáady dzieá polskich pisarzy na jĊzyk áotewski pojawiają siĊ stosunkowo
póĨno, mianowicie w latach 1870—1880. Wówczas w jĊzyku áotewskim ukazaáy
siĊ utwory J.I. Kraszewskiego, E. Milkowskiego, E. Orzeszkowej, B. Prusa,
H. Sienkiewicza, B. Zaleskiego. W latach dziewiĊüdziesiątych áotewskiemu czytelnikowi staáy siĊ dostĊpne dzieáa A. Mickiewicza, J. Sáowackiego, W. Syrokomli, M. Konopnickiej, A. Fredry, K. Szaniawskiego, A. ĝwiĊtochowskiego.
Natomiast na początku XX wieku na àotwie znany juĪ jest szeroki krąg polskich
pisarzy. WĞród nich są S. ĩeromski, K. Przerwa-Tetmajer, W.S. Reymont,
S. Przybyszewski, S. WyspiaĔski, G. Zapolska i wielu innych7.
Literatura polska docieraáa na terytorium àotwy przede wszystkim za poĞrednictwem jĊzyka niemieckiego albo rosyjskiego. ZnajomoĞü literackiego jĊzyka
polskiego na àotwie byáa stosunkowo niewielka, mimo licznej mniejszoĞci polskiej. Dlatego teĪ táumacze najczĊĞciej korzystali z wydaĔ rosyjskich. RównieĪ
pierwsze artykuáy o literaturze polskiej pochodziáy z wydaĔ i publikacji krytyków
rosyjskich i polskich w Rosji.
Początkowo — w drugiej poáowie lat szeĞüdziesiątych i w pierwszej poáowie
lat siedemdziesiątych — na terenach „rosyjskojĊzycznych” pojawiáo siĊ mnóstwo
utworów publicystycznych, poetyckich, prozatorskich, piĊtnujących „intrygĊ
polską”8. Pod koniec lat siedemdziesiątych wrogoĞü w stosunku do Polski wĞród
pisarzy i publicystów rosyjskich sáabnie, wielu z nich usiáuje przeanalizowaü
stosunki polsko-rosyjskie, mimo powaĪnych trudnoĞci cenzuralnych.
Do grona osób interesujących siĊ dziejami literatury polskiej naleĪaá równieĪ
Rainis. W jego prywatnej bibliotece znajdowaáy siĊ utwory: Mickiewicza, Sáowackiego, Sienkiewicza, Przerwy-Tetmajera, Munier-Wróblewskiej9. O zainteresowaniach Rainisa polską literaturą Ğwiadczą równieĪ zachowane wycinki táumaczeĔ krótkich utworów Konopnickiej10, Orzeszkowej11, Andrzeja Niemojewskiego12, Przerwy-Tetmajera13 pochodzące z prasy áotewskiej. Wysoko oceniaá Rainis
artystyczne osiągniĊcia i wartoĞci etyczne nowej literatury polskiej, rozwijającej
siĊ pod hasáami pozytywizmu. Literatura pozytywistyczna zostaáa doceniona
przede wszystkim przez proeuropejsko zorientowanych liberaáów i socjaldemo7
V. Vavere: Wpáywy polskie w literaturze áotewskiej. RƯga 1994, s. 98—99.
W. Choriew: Pozytywizm warszawski w ocenie krytyki rosyjskiej XIX wieku i początku XX wieku.
W: Pozytywizm. JĊzyk epok. Red. G. Borkowska, J. Maciejewski. Warszawa 2001, s. 104—105.
9
Utwory te znajdują siĊ obecnie w muzeum Rainisa w Majori.
10
RaiƼa Valsts Literarais Muzejs (PaĔstwowe Muzeum Literatury im. Rainisa), dalej RVLM, nr
27425.
11
RVLM, nr 27420.
12
RVLM, nr 27421.
13
RVLM, nr 27419.
8
214
Literatura polska w Ğwiecie
kratów áotewskich, których program w wielu aspektach byá zbieĪny z hasáami
pozytywistów polskich. Historycy, publicyĞci i literaci wáaĞnie w pozytywistach
polskich widzieli sprzymierzeĔców w pracy na rzecz zbliĪenia polsko-áotewskiego.
Rainis uwaĪaá, Īe literatury áotewska i polska mogą zrobiü wiele dla zrozumienia
wzajemnego miĊdzy narodami, dla reform spoáecznych i osiągniĊcia swobód obywatelskich. PodstawĊ stanowią informacje i przyswojenie sobie owoców cywilizacji
europejskiej, podwyĪszenie poziomu nauki i oĞwiaty, walka z uprzedzeniami. Czasopismo „Dienas Lapa” z entuzjazmem witaáo utwory pisarzy polskich i byáo jednym
z ich popularyzatorów na àotwie. Na áamach czasopisma drukowano utwory Sienkiewicza i Orzeszkowej, Konopnickiej i Andrzeja Niemojewskiego. Zamieszczając
przekáady, redakcja oĞwiadczaáa, Īe pragnie zaznajamiaü czytelników z takimi zjawiskami, które wyznaczają nowy kierunek w literaturze polskiej.
W koĔcu XX wieku, w 1899 roku Rainis i Aspazja przeáoĪyli na jĊzyk áotewski
sáynną powieĞü Henryka Sienkiewicza Quo vadis. PowieĞü ukazaáa siĊ w „Dienas
Lapa”, a nastĊpnie w wydaniach ksiąĪkowych14 (1909, 1924). Jako autorkĊ przekáadu
wydawcy podawali AspazjĊ, mimo iĪ pierwszą czĊĞü powieĞci táumaczyá Rainis. Byá
zafascynowany wieloadresowoĞcią i uniwersalnym charakterem owego dzieáa literackiego. Potwierdzona licznymi badaniami recepcja Quo vadis (Ğwiatowe zainteresowanie wydawców, czytelników, krytyki literackiej i adaptatorów, wpáyw Sienkiewiczowskiego dzieáa na twórczoĞü innych pisarzy) dowiodáa, iĪ jest ono dzieáem Īywym, przekraczającym obrĊb jednej narodowej spoáecznoĞci i jednego pokolenia
odbiorców. Rainisa zawsze interesowaáa najgáĊbsza warstwa dzieáa sztuki, wyraĪająca
ogólnoludzkie doĞwiadczenie. MoĪe ona byü dostĊpna, zdaniem dramatopisarza,
wáaĞciwie kaĪdemu czytelnikowi, bez wzglĊdu na epokĊ i krąg kulturowy, w którym
Īyje. ObecnoĞü w dziele Sienkiewicza owej kategorii emocjonalnej przyciągnĊáa
uwagĊ táumacza. Ekspresja Quo vadis nie wyczerpuje siĊ w zespole prostych jakoĞci
przynaleĪnych zewnĊtrznemu uksztaátowaniu dzieáa (jĊzyk, obrazowanie), jej Ĩródáem jest równieĪ Ğwiat przez owe jakoĞci odsáaniany — rzeczywistoĞü artystyczna
z jego gáĊboką moralną wymową. Rainisowi i Aspazji udaáo siĊ przekazaü áotewskiemu odbiorcy Ğwiadomie podjĊty przez Sienkiewicza zamiar artystyczny, aĪeby
dzieáo uwznioĞlaáo czytelnika, przenosząc go w dziedzinĊ spraw ogólnoludzkich.
Utwór Sienkiewicza staá siĊ dla àotyszy przykáadem wiary w czáowieka zdolnego do
zdumiewających przeobraĪeĔ wewnĊtrznych, do krytycznej zadumy nad swym postĊpowaniem, zdolnego do wiernoĞci wobec zasad, nawet za cenĊ wáasnego Īycia, do
autentycznego heroizmu.
Pióra Rainisa jest równieĪ artykuá Henriks Senkeviþs15 zamieszczony póĨniej
jako wstĊp do áotewskiego wydania Quo vadis16. Máody wówczas Rainis, którego
14
H. Senkeviþs: Kurp eji? RƯga 1909.
Po raz pierwszy artykuá wydany anonimowo: „Dienas Lapa” 1899, nr 36 (16 II).
16
Kopoti Raksti (Dzieáa zebrane). RƯga 1983. T. 18, s. 677.
15
KRYSTYNA BARKOWSKA: JƗnis Rainis i literatura polska
215
talent artystyczny byá juĪ wtedy zauwaĪalny, z zachwytem wypowiadaá siĊ
o powieĞci i o samym Sienkiewiczu. W przedmowie do powieĞci Rainis zaznacza, Īe sztuka Henryka Sienkiewicza „porywa kaĪdego wyksztaáconego czáowieka, jej piĊkno podziwiaü moĪna i rozumieü nawet mimo róĪnicy poglądów”17.
W latach dziewiĊüdziesiątych w literaturze áotewskiej toczy siĊ walka o szersze
wprowadzenie realizmu; zwáaszcza wielu „socjalistycznie nastawionych literatów
podkreĞlaáo znaczenie funkcji spoáecznej literatury”18. W owej atmosferze, bĊdącej odbiciem sytuacji spoáecznej, Rainis szczególnie podkreĞla powszechną dostĊpnoĞü dzieáa Sienkiewicza. W swojej ocenie utworu i twórczoĞci polskiego
pozytywisty Rainis polemizuje z tymi krytykami powieĞciopisarza, którzy uznali
go za upolitycznionego. Wypowiada siĊ on z szacunkiem o „wolnych od szowinizmu, patriotycznych uczuciach” Sienkiewicza. Najcenniejsze u Sienkiewicza
Rainis uznaje osiągniĊcia twórcze. W swoim artykule, polemizując z Georgiem
Brandesem, który oceniá Henryka Sienkiewicza jako pisarza nadzwyczaj páodnego, idącego w Ğlady Dumasa, Rainis podkreĞlaá, iĪ „od czasów George Sand
u Īadnego pisarza nie stykaliĞmy siĊ z postaciami tak plastycznymi, tak Īywymi,
tak bujną fantazją i tak piĊknym jĊzykiem jak u Sienkiewicza”19. O wysokiej ocenie
twórczoĞci Sienkiewicza Ğwiadczy takĪe telegram Rainisa, wysáany w związku ze
Ğmiercią wielkiego polskiego pozytywisty20.
Rainis jako pierwszy zwróciá uwagĊ áotewskiego czytelnika na procesy zachodzące w literaturze polskiej na przeáomie wieków. W swoim artykule Par poƺu
muslaiku rakstniekiem (O wspóáczesnych polskich powieĞciopisarzach)21, omawiając utwory Sienkiewicza, Kraszewskiego, Orzeszkowej, Krechowieckiego,
Jeske-ChoiĔskiego, Rainis dokonuje szerszej analizy cech charakterystycznych
dla powieĞci polskiej XIX wieku i ocenia ją wysoko. UwaĪa, Īe wáaĞnie polska
powieĞü stanowi najdogodniejsze obserwatorium zjawisk wspóáczesnych, najlepiej przekazuje treĞci intelektualne, a zarazem z áatwoĞcią dociera do szerokich
krĊgów odbiorców i oddziaáuje na ich ĞwiadomoĞü. Twierdzi, Īe wspóáczesna
powieĞü polska zostaáa odĞwieĪona po Kraszewskim, rozszerzyáa swe ideowo-poznawcze horyzonty i w ten sposób przygotowaáa siĊ do bardziej pogáĊbionej
interpretacji wspóáczesnoĞci. Zaznacza, Īe na powieĞciach Kraszewskiego niekorzystnie odbiá siĊ nadmierny poĞpiech w tworzeniu, zaufanie autora do osiągniĊtej
sprawnoĞci pisarskiej. Wszystko to skáaniaáo Kraszewskiego do korzystania z dawnych obserwacji, powielania opanowanych juĪ schematów.
17
TamĪe, s. 244.
V. Vavere: Wpáywy polskie w literaturze áotewskiej…, s. 106.
19
Kopoti Raksti..., s. 244.
20
RVLM, nr 29337.
21
J. Rainis: Par poƺu muslaiku rakstniekiem (O wspóáczesnych polskich powieĞciopisarzach). „Dienas Lapa” 1899, nr 36, 37.
18
216
Literatura polska w Ğwiecie
W artykule O wspóáczesnych polskich powieĞciopisarzach Rainis mówi równieĪ o dwóch nurtach powieĞciopisarstwa charakterystycznych w tym okresie.
Przede wszystkim jego uwagĊ zajmuje powieĞü historyczna. „Byü moĪe w Īadnym kraju powieĞü historyczna nie wywoáuje takiego bicia serc, nie para siĊ teĪ
nią tak wielu pisarzy, jak w Polsce”22. Za najzdolniejszego i najwybitniejszego
twórcĊ polskiej powieĞci historycznej uznawaá Rainis Henryka Sienkiewicza, zaĞ
w artykule akcentowaá najwyĪsze walory sztuki pisania i budowĊ jĊzykową utworów. Omawiając drugi gatunek powieĞci — powieĞü obyczajową, Rainis podkreĞla waĪnoĞü tematyki wiejskiej. „W Īadnej z literatur nie znajdziemy tak wielu
powieĞci i nowel, akcja których toczy siĊ na wsi”23. Wskazuje równieĪ na wspólne cechy literatury polskiej i áotewskiej. Autor artykuáu stwierdzaá ogromne zainteresowanie áotewskiej spoáecznoĞci utworami Sienkiewicza, Orzeszkowej,
Prusa, ĝwiĊtochowskiego i táumaczyá to demokratycznym duchem tych utworów
oraz podobieĔstwem przedstawionego w nich polskiego losu cháopskiego z áotewskim, a takĪe odrzuceniem starych ideaáów literackich. Zwracaá uwagĊ na
podobieĔstwo sytuacji w polskim i áotewskim Īyciu umysáowym. Stwierdza, Īe
polscy pisarze máodego pokolenia są jeszcze na àotwie praktycznie nieznani.
Jest to poĪaáowania godne, zwáaszcza dlatego, iĪ wáaĞnie tzw. modernistyczni, najnowsi
pisarze polscy wykazują wiele z tego, co mogáoby nie tylko przyciągnąü uwagĊ, lecz takĪe
posáuĪyü nam za przykáad, jak wejĞü w pisarstwie na nową drogĊ, z niedawnej spokojnej
i wygodnej przeszáoĞci ku przyszáoĞci z jej gáĊbokimi i trudnymi problemami.24
Rainis uwaĪa przykáad literatury polskiej za przydatny, poniewaĪ obfituje ona
w nowe, páodne idee, skumulowane z caáej Europy (literatur rosyjskiej, francuskiej, niemieckich, skandynawskiej). W najnowszej polskiej literaturze, zdaniem
Rainisa, zanika
doĞü páaski idealizm starszego pokolenia. […] Najnowsi twórcy są po czĊĞci pesymistami
i w realizmie swej sztuki pragną siĊ uwolniü od wszelkich uprzedzeĔ.25
W artykule dokonującym przeglądu powieĞci polskiej Rainis przeprowadza paralele pomiĊdzy Sienkiewiczem a Prusem. „U Sienkiewicza na pierwszym miejscu są uczucia i fantazja, Prus zaĞ bardziej lubi umysá i prostotĊ”26 — twierdzi
Rainis. Prus kreuje swych bohaterów z krytycznym dystansem, mocno zaznacza
ich przynaleĪnoĞü spoáeczną, Sienkiewicza zaĞ, zdaniem áotewskiego poety, interesuje przede wszystkim historyzm i autentycznoĞü nawet trzeciorzĊdnych postaci.
22
Kopoti Raksti..., s. 248.
TamĪe, s. 248.
24
TamĪe, s. 244.
25
TamĪe, s. 245.
26
TamĪe, s. 247.
23
KRYSTYNA BARKOWSKA: JƗnis Rainis i literatura polska
217
Wysoko ocenia równieĪ Rainis ElizĊ Orzeszkową i jej utwory o tematyce Īydowskiej
i cháopskiej, chociaĪ zaznacza, Īe nie dostaje jej daru indywidualizowania, narzucania
czytelnikom iluzji niepowtarzalnej jednostkowoĞci, zwáaszcza w sferze wyglądów
Ğwiata przedstawionego. Z wielkimi zastrzeĪeniami natomiast przyjmowaá twórczoĞü
Przybyszewskiego, którego wpáyw na samoĞwiadomoĞü narodową oceniaá negatywnie jako obezwáadniający i paraliĪujący odwagĊ Īycia i dziaáania27.
Do grona utalentowanych i máodych przedstawicieli najnowszej literatury polskiej zalicza Rainis Wáadysáawa Reymonta i jego ZiemiĊ obiecaną, Józefa Weyssenhoffa, Kazimierza PrzerwĊ-Tetmajera. Zasáugi pozytywizmu dla spoáeczeĔstwa polskiego, zdaniem Rainisa, są ogromne. MiĊdzy innymi dziĊki owym
utworom „Īycie polskie na staáe skierowaáo siĊ w stronĊ ideaáów ogólnoludzkich,
które nadwerĊĪają bariery narodowe i religijne”28. W tym duchu Rainis omówiá
w swym artykule twórczoĞü pisarzy-pozytywistów, podkreĞlając ich troskĊ
o prawdĊ artystyczną, ich przekonanie, Īe prawdziwa sztuka nie istnieje poza
Īyciem narodu, poza epoką, Ğrodowiskiem. Poeta áotewski wysoko oceniá walory
estetyczne oraz fundament ideowy literatury polskiego pozytywizmu, na który
záoĪyáy siĊ, jak podkreĞla, przejĊcie siĊ ideaáami sáuĪby narodowi i ojczyĨnie,
zwrócenie siĊ ku Īyciu ludzi, gáównie cháopskiego pochodzenia, pozytywny stosunek do pracujących warstw spoáeczeĔstwa jako ostoi bytu narodowego. Swoim
artykuáem pragnąá Rainis przybliĪyü áotewskiemu czytelnikowi Īycie i kulturĊ
spoáeczeĔstwa polskiego, a takĪe najnowsze tendencje literatury polskiej.
27
28
Literarais Mantojums (Dorobek literacki). Red. V. Hausmanis. T. 1. RƯga 1961, s. 223.
Kopoti Raksti..., s. 253.