Dobre zdrowie jest istotnym warunkiem produktywnego i

ISBN 83-905355-5-6
Dobre zdrowie jest
istotnym warunkiem
produktywnego
i dającego
satysfakcję życia,
a prawo
wszystkich kobiet
do kontrolowania
wszelkich aspektów
swojego życia,
w szczególności zaś
własnej płodności,
stanowi podstawę ich
uwłasnowolnienia
(empowerment).
Zdrowie reprodukcyjne jest stanem dobrego samopoczucia
w aspekcie fizycznym, psychicznym i społecznym, a nie wyłącznie
brakiem choroby lub niedomagań, we wszystkich sprawach
związanych z układem rozrodczym oraz jego funkcjami
i procesami.
Zdrowie reprodukcyjne oznacza zatem, że ludzie mogą prowadzić
satysfakcjonujące i bezpieczne życie seksualne oraz że mają zdolność
do reprodukcji, jak również swobodę decydowania czy, kiedy i ile chcą
mieć dzieci.
Z tego ostatniego warunku wynika prawo mężczyzn i kobiet do:
• odpowiedniej informacji oraz możliwości korzystania z bezpiecznych,
skutecznych, przystępnych finansowo oraz akceptowanych metod
planowania rodziny,
• dokonywania wyboru spośród tych metod, jak również spośród
innych nie kolidujących z prawem metod regulacji płodności,
• odpowiednich usług służby zdrowia, zapewniających kobietom
bezpieczną ciążę i poród, a parom - najlepszą szansę posiadania
zdrowego potomstwa.
Zgodnie z powyższą definicją zdrowia reprodukcyjnego, opieka, którego
jest ono przedmiotem, to zespół metod, technik i usług służących
zapewnieniu zdrowia reprodukcyjnego i dobrostanu poprzez
zapobieganie problemom w tej dziedzinie i ich rozwiązywanie.
Platforma działania, Pekin 1995, art.92
Platforma Działania - dokument końcowy IV Światowej Konferencji w sprawie Kobiet, Pekin 1995, art. 94
Zdrowie reprodukcyjne stanowi
istotny, często wręcz zasadniczy
element zdrowia kobiet.
Kobiety, zarówno z racji swoich
biologicznych funkcji, jak
i z potrzeby wykonywania
regularnych badań profilaktycznych,
częściej niż mężczyźni korzystają
z usług opieki zdrowotnej w tym
zakresie. Częściej niż mężczyźni
narażone są więc na utrudnienia
lub koszty wynikające z niewłaściwie
funkcjonującego systemu ochrony
zdrowia. Fakt ten został dostrzeżony
przez międzynarodowe gremia,
które określiły, jakie wymagania
powinna spełniać podstawa opieka
nad zdrowiem
reprodukcyjnym kobiet.
Służba zdrowia "wrażliwa na szeroko rozumiane kwestie płci"
Międzynarodowe dokumenty
odnoszące się do zdrowia kobiet
podkreślają konieczność
“uwrażliwienia służby zdrowia na
szeroko rozumiane kwestie płci”
(gender-sensitive).
Oczywiście problemy ze zdrowiem
mają zarówno kobiety, jak
i mężczyźni Jednak na zdrowie
kobiet dodatkowo wywierają wpływ
realia społeczne, takie jak:
zależność ekonomiczna, częstsze
wśród kobiet niż wśród mężczyzn
ubóstwo, stosowana wobec nich
przemoc, ograniczony wpływ, jaki
wiele z nich ma na własne życie
seksualne i reprodukcyjne. Brak
wpływu na procesy podejmowania
decyzji sprawia, że najistotniejsze
problemy zdrowotne kobiet nie są
traktowane z należytą uwagą i we
właściwy sposób. Dotyczy to
zwłaszcza ochrony zdrowia
reprodukcyjnego. Konsekwencje
tego ponoszą przede wszystkim
kobiety. Na przykład brak edukacji
seksualnej i łatwego dostępu do
nowoczesnej antykoncepcji właśnie
kobietom w znaczący sposób
ogranicza wpływ na własne życie.
Regulacje prawne zakazujące
aborcji godzą nie tylko w ich prawo
do samostanowienia, ale także
w zdrowie.
Programy i systemy ochrony zdrowia
kobiet powinny uwzględniać warunki
ich życia, powinny zapewniać
podmiotowe traktowanie,
gwarantować im poszanowanie praw
pacjenta jako praw człowieka oraz
prawo do podejmowania decyzji
dotyczących własnego zdrowia.
Istotne jest również, by nie powielały
i nie utrwalały szkodliwych
stereotypów dotyczących płci i nie
pogłębiały w ten sposób nierówności
między kobietami i mężczyznami.
Podstawowa opieka nad zdrowiem
reprodukcyjnym powinna:
odznaczać się wszechstronnym podejściem;
uwzględniać zróżnicowanie potrzeb dziewcząt
i kobiet we wszystkich fazach życia, w zależności od
miejsca zamieszkania, sytuacji społecznoekonomicznej oraz stopnia sprawności;
zapewniać dostępne, przystępne finansowo
i wysokiej jakości usługi zdrowotne, w tym związane
ze zdrowiem seksualnym;
odznaczać się wrażliwością na szeroko rozumiane
kwestie płci (gender-sensitive);
respektować prawa człowieka, w tym prawo
do informacji i prawo do podejmowania niezależnych
decyzji w oparciu o pełną i właściwie przekazaną
informację;
respektować godność kobiety, w tym jej prawo
do prywatności i poufności.
• opracować i wprowadzić w życie we współpracy
z kobietami i organizacjami społecznymi programy
dotyczące zdrowia, które by były wrażliwe na szeroko
rozumiane kwestie płci (gender-sensitive) oraz
odpowiadały potrzebom kobiet przez całe ich życie
i uwzględniały różnorodne role i obowiązki kobiet,
wymogi czasu, specyficzne potrzeby kobiet wiejskich
i kobiet niepełnosprawnych oraz zróżnicowanie potrzeb
kobiet, między innymi w zależności od wieku, a także
społeczno-ekonomicznych
i kulturowych;
• różnic
włączać
kobiety, zwłaszcza ze środowisk
lokalnych, do
określania priorytetów i opracowywania programów w
zakresie ochrony zdrowia;
• likwidować wszelkie bariery utrudniające kobietom
dostęp do usług zdrowotnych oraz zapewniać szeroki
zakres usług ochrony zdrowia.
Platforma Działania, Pekin 1995, art. 106 c
Rządy powinny:
W szechstronna opieka nad zdrowiem reprodukcyjnym powinna obejmować:
wysokiej jakości usługi planowania rodziny, w tym: poradnictwo,
edukację oraz dostęp do właściwie przekazywanej informacji;
opiekę nad kobietą w ciąży, bezpieczny poród oraz opiekę po porodzie;
opiekę prenatalną nad płodem, opiekę nad noworodkiem, karmienie
piersią;
zapobieganie i leczenie bezpłodności;
zapobieganie niepożądanej ciąży;
możliwość bezpiecznego przerywania ciąży;
leczenie infekcji narządów rodnych, chorób przenoszonych drogą
płciową i innych dolegliwości układu rozrodczego;
informację i poradnictwo dotyczące seksualności człowieka,
odpowiedzialnego rodzicielstwa oraz zdrowia reprodukcyjnego
i seksualnego;
profilaktykę i leczenie nowotworów narządów płciowych oraz raka
piersi.
Należy jak najsz ybciej
zapew nić dostępność
usług wysokiej jakości
związanych ze zdrowiem
reprodukcyjnym,
w tym również
z planowaniem rodziny
i zdrowiem seksualnym,
w ramach podstawowego
systemu opieki zdrowotnej.
Platforma Działania, Pekin 1995, 106i
Opieka nad zdrowiem reprodukcyjnym w Polsce a standardy międzynarodowe
Zaspokojenie potrzeb zdrowotnych
bez względu na miejsce zamieszkania
Dostępność usług służby zdrowia w Polsce jest bardzo
zróżnicowana w zależności od miejsca zamieszkania.
•
Najbardziej utrudniony dostęp do wszelkiego rodzaju
usług ochrony zdrowia mają kobiety na wsi, którym
regularne korzystanie z nich utrudnia nie tylko odległość
od ośrodków i nadmiar obowiązków w gospodarstwie,
ale często także postawa męskich członków rodziny
lekceważących ich zdrowotne potrzeby.
• Na wsi i w małych miastach wiele specjalistycznych
usług zdrowotnych (np. badań mammograficznych,
analiz hormonalnych, endokrynologii) jest praktycznie
nieosiągalnych.
•
Sytuacja w dużych miastach, mimo iż nieco lepsza,
jest także niezadowalająca. Brak sprzętu odpowiedniej
jakości, a często niedostateczne kwalifikacje personelu
oraz niedostępność wielu usług w systemie podstawowej
opieki zdrowotnej zmuszają kobiety do korzystania
z lecznictwa prywatnego. Jednak wysokie koszty z tym
związane dla wielu z nich stanowią barierę nie do
pokonania i nie pozwalają im we właściwy sposób dbać
o własne zdrowie. Skutki tego łatwo dostrzec porównując
polskie statystyki chorób nowotworowych narządów
rodnych i raka piersi z analogicznymi statystykami
państw wysoko rozwiniętych.
Zaspokojenie potrzeb zdrowotnych bez względu
na wiek kobiet
W Polsce opieka nad zdrowiem reprodukcyjnym kobiet
koncentruje się głównie na okresach związanych z ciążą
i porodem.
•
Niedostateczną wagę przywiązuje się do problemów
zdrowotnych kobiet przechodzących menopauzę oraz
kobiet starszych. Wyraźnie brakuje lekarzy
przygotowanych do prowadzenia właściwych terapii
hormonalnych. Część spośród nich przekazuje
pacjentkom swoją nieufność lub niechęć do ingerowania
w proces menopauzy. Niedostateczna promocja zdrowia
reprodukcyjnego utrudnia lub uniemożliwia kobietom
dotarcie do lekarza, który w odpowiedni sposób
podszedłby do ich problemów.
• Brak usług z zakresu zdrowia reprodukcyjnego
i seksualnego dla dziewcząt oraz, w wielu
przypadkach, nieodpowiednie podejście lekarzy
do młodych kobiet sprawiają, że spotykają się
one często z zachowaniami naruszającymi ich
godność, ich prawo do informacji oraz do
samodzielnego podejmowania decyzji
(np. w sprawach dotyczących antykoncepcji).
Możliwość bezpiecznego
przerwania ciąży
W grudniu 1997 r. weszło w życie orzeczenie
Trybunału Konstytucyjnego, kwestionujące
dopuszczalność przerwania ciąży z przyczyn
społecznych. Obecnie przerwanie ciąży jest
legalne tylko wtedy, gdy:
♦ Ciąża stanowi zagrożenie dla życia lub
zdrowia kobiety ciężarnej.
♦ Istnieje duże prawdopodobieństwo ciężkiego
i nieodwracalnego upośledzenia płodu albo
nieuleczalnej choroby zagrażającej jego życiu.
♦ Zachodzi uzasadnione podejrzenie, że ciąża
powstała w wyniku czynu zabronionego.
Prawa reprodukcyjne obejmują pewne prawa człowieka,
które zostały już uznane w ustawodawstwach krajowych
i w międzynarodowych dokumentach praw człowieka. Prawa te
opierają się na uznaniu:
• fundamentalnego prawa wszystkich par i jednostek do
swobodnego i odpowiedzialnego decydowania, ile, kiedy
i w jakich odstępach czasu chcą mieć dzieci, jak również do
informacji i środków umożliwiających osiągnięcie tego celu;
• prawa do możliwie najlepszego zdrowia seksualnego
i reprodukcyjnego;
• prawa do podejmowania decyzji w sprawach reprodukcji
w sposób wolny od dyskryminacji, przymusu i przemocy.
Program Działania, Kair 1994; Platforma Działania, Pekin 1995, art. 95
Prawa seksualne* obejmują prawa kobiet jako prawa
człowieka do sprawowania kontroli nad swoją seksualnością,
łącznie ze zdrowiem seksualnym i reprodukcyjnym, oraz
do wolnych i odpowiedzialnych decyzji w tych sprawach,
podejmowanych bez przymusu, dyskryminacji i przemocy.
Platforma Działania, Pekin 1995, art. 96
Chociaż termin “prawa seksualne” nie został umieszczony w międzynarodowych dokumentach, jego
znaczenie zostało wyjaśnione w zapisach dotyczących praw człowieka w dokumencie końcowym IV
Światowej Konferencji w sprawie Kobiet
w Pekinie.
*
Edukacja seksualna,
usługi planowania rodziny
Konieczność zapewnienia przez państwo dostępu do edukacji
seksualnej i usług planowania rodziny zgodnych ze stanem
współczesnej wiedzy wynika z konieczności przestrzegania
praw człowieka, których integralną część stanowią prawa
reprodukcyjne i prawa seksualne.
Nowoczesna edukacja seksualna sprzyja:
− zdrowiu seksualnemu,
− ograniczeniu zjawiska aborcji,
− zapobieganiu chorobom przenoszonym drogą płciową,
− zapobieganiu zarażeniom wirusem HIV.
W 1998 roku Sejm dokonał zmiany ustawy o planowaniu
rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności
przerywania ciąży i zwolnił Ministerstwo Edukacji Narodowej
z obowiązku wprowadzenia do szkół przedmiotu
"Wiedza o życiu seksualnym człowieka".
P raw a
Zdrowie seksualne
ma pozytywny wpływ
na jakość życia
i stosunki osobiste,
toteż troska o nie
nie powinna ograniczać się
wyłącznie do poradnictwa
i opieki w zakresie reprodukcji
oraz chorób przenoszonych
drogą płciową.
Platforma Działania, Pekin 1995, art. 94
Program Działania, Kair 1994
pacjentek
Każda pacjentka powinna mieć możliwość
zapoznania się ze swoimi prawami zebranymi
w Karcie Praw Pacjenta.
Obowiązek umieszczenia Karty w widocznym,
dostępnym dla pacjentów miejscu spoczywa
na kierownictwie placówki opieki zdrowotnej.
Prawa pacjentek do intymności i godności
zagwarantowane w ustawie o zakładach opieki
zdrowotnej*, bywają często łamane w sposób
systemowy. Skala i forma tego zjawiska pozwalają
sądzić, że lekarze i członkowie zarządów
placówek służby zdrowia nie są wyczuleni na kwestie
związane z prawami człowieka.
Miejscami, gdzie pacjentki najczęściej spotykają się
z przedmiotowym traktowaniem naruszającym ich
godność, są oddziały ginekologiczne i położnicze.
Głośna akcja Gazety Wyborczej “Rodzić po ludzku”
odsłoniła skalę problemu, przyczyniając się
jednocześnie do tego, że w wielu placówkach
wprowadzono korzystne dla kobiet zmiany. Wciąż
jednak wiele jest w tym zakresie do zrobienia. Ale
przede wszystkim należy promować wśród lekarzy
i personelu szpitalnego znajomość praw pacjenta
jako praw człowieka.
* art. 19.1 pkt. 4, art. 19a.1 (Dz. U. nr. 91 poz. 408 z 1991; Dz. U. nr 104
poz. 661 z 1997)
Należy zadbać o to, by wszyscy pracownicy wszystkich
rodzajów służby zdrowia przy świadczeniu usług
zdrowotnych postępowali zgodnie z prawami człowieka
i przestrzegali norm etycznych, zawodowych oraz byli
wrażliwi na szeroko rozumiane kwestie płci (gendersensitive) tak, by wszystko odbywało się za zgodą
kobiet wyrażoną w sposób odpowiedzialny, dobrowolny
i na podstawie odpowiedniej informacji.
Działania medyczne mogą być przeprowadzane tylko
z zachowaniem należnego szacunku dla prywatności
osoby. Oznacza to, że dane działania medyczne mogą
być prowadzone tylko w obecności osób niezbędnych
przy danej czynności, chyba że pacjent wyrazi zgodę
lub zażąda, aby było inaczej.
Wzorcowa Deklaracja Praw Pacjenta opracowana i rekomendowana
przez Światową Organizację Zdrowia
Platforma Działania, Pekin 1995, 106g
Prawo do informacji - zapisane w ustawie o zakładach opieki zdrowotnej* i Kodeksie Etyki Lekarskiej
(art. 13), bywa naruszane. Przykładem tego jest nie
tylko odmawianie przez lekarzy pacjentce pełnej
informacji np. na temat sposobów zapobiegania ciąży,
ale także udzielanie informacji nierzetelnej lub
nieprawdziwej, która może zaważyć na decyzji kobiety.
Lekarz zawsze powinien informować pacjentkę
w zrozumiały dla niej sposób o możliwościach wyboru
sposobu leczenia, o charakterze zabiegów, którym ma
być poddana, oraz o korzyściach, jakich można
oczekiwać i ewentualnych skutkach ubocznych. Niestety,
prawo to bywa w praktyce często naruszane.
* art. 19.1 pkt. 2, art. 19a.1 (Dz. U. nr. 91 poz. 408 z 1991, Dz. U. nr
104 poz. 661 z 1997)
Prawo do dobrowolnej i odpowiedzialnej decyzji
zagwarantowane w ustawie o zakładach opieki
zdrowotnej*. O przestrzeganiu tego prawa można mówić
tylko wtedy, gdy pacjentka przed podjęciem decyzji
zostanie wyczerpująco i przystępnie poinformowana
o możliwościach wyboru sposobu leczenia,
spodziewanych efektach i ewentualnych skutkach
ubocznych. Niestety, w praktyce kobiety często nie mają
wpływu na wybór stosowanych wobec nich terapii.
Najjaskrawszym tego przykładem jest stosowany wobec
nich przymus rutynowej pozycji rodzenia, mimo iż jest to
pozycja najmniej dogodna dla kobiety.
* art. 19.1 pkt. 3, art. 19a.1 (Dz. U. nr. 91 poz. 408 z 1991, Dz. U. nr
104 poz. 661 z 1997)
Sposoby poprawy stanu przestrzegania praw pacjentek w Polsce
Rekomendacje adresowane do Ministerstwa
Zdrowia i Opieki Społecznej
należy uwrażliwiać organy upoważnione do kontroli
zakładów opieki zdrowotnej na problem
przestrzegania praw pacjenta, szczególnie zaś
następujących praw człowieka: prawa do godności,
samodecydowania, prywatności, poufności i
informacji;
należy umożliwić społeczną kontrolę nad
zachowaniami etyczno-zawodowymi lekarzy;
należy wprowadzić nauczanie o prawach pacjenta
jako prawach człowieka do programów uczelni i szkół
medycznych;
należy uwzględniać w programach studiów
medycznych w szerszym niż dotychczas zakresie
specjalistyczną wiedzę związaną ze zdrowiem
reprodukcyjnym kobiet (np. endokrynologia
ginekologiczna);
należy poprawić jakość i dostępność badań
specyficznie kobiecych, szczególnie w zakresie
profilaktyki i wczesnego wykrywania nowotworów
kobiecych, a także innych usług, do których należą
m.in. leczenie skutków menopauzy, badania i terapie
hormonalne, badania prenatalne;
należy poprawić jakość i dostępność opieki zdrowotnej
nad kobietami tak, by uwzględnione zostały potrzeby
kobiet we wszystkich fazach ich życia bez względu na
ich miejsce zamieszkania, sytuację społecznoekonomiczną oraz stopień sprawności;
należy przystosować programy nauczania uczelni
i szkół medycznych tak, by uwzględniały one szeroko
rozumianą specyfikę płci i nie utrwalały szkodliwych
stereotypów;
należy organizować dla lekarzy i personelu służby
zdrowia szkolenia, których celem będzie ich
uwrażliwienie na szeroko rozumiane kwestie płci,
zgodnie z międzynarodowymi standardami
odzwierciedlonymi m.in. w Platformie Działania dokumencie końcowym IV Światowej Konferencji
w sprawie Kobiet, Pekin 1995.
Rekomendacje pod adresem izb lekarskich
należy promować w środowisku lekarskim prawa
pacjenta jako prawa człowieka;
należy dążyć do uwzględnienia w Kodeksie Etyki
Lekarskiej konkretnych zapisów służących
przestrzeganiu przez lekarzy praw pacjenta jako praw
człowieka.
W 1997 roku Federacja postulowała zebranie w formie
jednego dokumentu wszystkich praw przysługujących
pacjentom oraz opracowanie Karty Praw Pacjenta
wzorowanej na modelu Deklaracji Praw Pacjenta
rekomendowanym przez Światową Organizację Zdrowia.
Karta Praw Pacjenta została ostatnio opracowana przez
Ministerstwo Zdrowia i Opieki Społecznej.
Uaktualnienie i dodruk publikacji były możliwe dzięki wsparciu finansowemu
programu Zdrowie i Prawa Reprodukcyjne OPEN SOCIETY INSTITUTE
Federacja na rzecz Kobiet i Planowania Rodziny
01-140 Warszawa, ul. Rabsztyńska 8, tel./fax (0-22) 632 08 82, 631 08 17
e-mail: [email protected] http://www.waw.pdi.net\~polfedwo