docSztetlach - Dembitzer Music
download 
Reklamacja Transkrypt
Sztetlach - Dembitzer Music
Uniwersytet Warszawski Wydział Historyczny Łukasz Pura Muzyczne „midraszowanie”. Projekt Sztetlach w kontekście Elegii żydowskich miasteczek Szymona Laksa Praca licencjacka na kierunku: muzykologia Praca wykonana pod kierunkiem Dr Iwony Lindstedt Instytut Muzykologii UW Warszawa 2007 Streszczenie Tematem niniejszej pracy jest płyta Sztetlach w kontekście pieśni Elegii żydowskich miasteczek Szymona Laksa. Jej celem jest próba wykrycia inspiracji, które przyświecały autorom projektu oraz ustalenia jakie znaczenie w jej kontekście miał życiorys i twórczość kompozytora pieśni. Elegia żydowskich miasteczek na głos i fortepian do słów Antoniego Słonimskiego powstała w 1961 roku. Jest wspomnieniem żydowskich miasteczek „gdzie szewc był poetą, zegarmistrz filozofem, fryzjer trubadurem”. Projekt Sztetlach jest próbą jej nowego odczytania. Na całość składa sie dziewięć kompozycji, będących parafrazami pieśni. Tego muzycznego komentarza podjęli się muzycy zaproszeni przez pomysłodawcę projektu Ireneusza Sochę. Muzyka inspirowana pieśnią Laksa prowadzi do odkrycia historii zapomnianych miasteczek przez pryzmat własnej świadomości i wiedzy o losach Żydów polskich. Słowa kluczowe Sztetlach, Elegia żydowskich miasteczek, midrasz, muzyka żydowska, neoklasycyzm, Szymon Laks, Ireneusz Socha, Antoni Słonimski Dziedzina pracy (kody wg. programu Socrates-Eramus) 03.200 muzykologia Tytuł pracy w języku angielskim Musical Midrashing. The Sztetlach Project in the Context of Szymon Laks' Elegy for the Jewish Little Towns Spis treści Wprowadzenie ROZDZIAŁ 1 KIRKUT-KONCEPT 1.1 Epizody, epigramy, epistoły – Szymon Laks (1 XI 1901 – 11 XII 1983) 1.2 Elegia żydowskich miasteczek ROZDZIAŁ 2 SZTETLACH/MIASTECZKA 2.1 Miasteczka 2.1 2.2 Oshpitsin 2.3 Kartshev 2.4 Shebreshin 2.5 Falenitz 2.6 Zaloshitz 2.7 Ushvotsk 2.8 Dembitz 2.9 Rymanov 2.10 Kuzmir ROZDZIAŁ 3 BIOGRAFIE ARTYSTYCZNE TWÓRCÓW PŁYTY SZTETLACH 3.1 Ireneusz Socha 3.2 Jarosław Lipszyc 3.3 Tomasz Gwinciński 3.4 Paweł Szamburski 3.5 Jurij Jaremczuk 3.6 Patryk Zakrocki 3.7 Wojt3k Kucharczyk 3.8 Bolesław Błaszczyk 3.9 Raphael Rogiński 3.10 Jarosław Bester Podsumowanie Bibliografia Wprowadzenie Płytę Sztetlach otrzymałem w prezencie, w grudniu 2006 roku. Było to moje pierwsze spotkanie z twórczością Ireneusza Sochy Zauroczyła mnie swą warstwą brzmieniową. Już wtedy czułem, że to nie są tylko precyzyjnie wykonane utwory, ale ważniejsze są emocje, które się w nich kryją. Wtedy jeszcze nie znałem pieśni Elegia żydowskich miasteczek Szymona Laksa i biografia tego kompozytora była mi obca. Zainteresowany tematem rozpocząłem poszukiwania, nie tylko muzyczne. Kiedy zrozumiałem warstwę znaczeniową tej płyty okazała się mi jeszcze bliższa. Jej treść dotyczy pośrednio również mnie. Pochodzę z jednego z opisywanych, przez Antoniego Słonimskiego, żydowskich miasteczek. Celem niniejszej pracy jest próba wykrycia inspiracji, które towarzyszyły twórcom płyty Sztetlach. Jakie znaczenie w jej kontekście miał życiorys i twórczość Szymona Laksa? Za pomocą jakich środków techniczno-kompozytorskich wyjściowy materiał muzyczny, pochodzący z Elegii żydowskich miasteczek, został przekształcony i do jakich jakości muzyczno-wyrazowych został ostatecznie sprowadzony? Pierwszy rozdział pracy poświecony jest Szymonowi Laksowi i Elegii żydowskich miasteczek. W kolejnym analizuję poszczególne utwory z płyty Sztetlach w kontekście pieśni Szymona Laksa. Ostatni rozdział przedstawia artystyczne biografie autorów opracowań pieśni. Płyta Sztetlach powstawała w latach 2002 – 2004. Na jej temat pojawiło się kilka krótkich i zwięzłych publikacji1. Moja praca jest jednak pierwszą próbą całościowego ujęcia tego zbiorowego przedsięwzięcia kompozytorskiego. Od pomysłodawcy i jednego z kompozytorów płyty Sztetlach otrzymałem istniejące partytury do trzech z dziewięciu utworów: Falenitz, Ushvotsk i Kuzmir. Do Oshpitsin, utworu rozpoczynającego „przygodę” po żydowskich miasteczkach, istniała partytura, niestety jednak zaginęła. Swoje analizy opierałem zatem głównie na doświadczeniu słuchowym i odnosiłem je do istniejącej literatury analitycznej na temat Elegii żydowskich miasteczek Szymona Laksa2. Porównując oryginalną 1 2 M. Mendyk: Dębicka podróż do źródeł, na http://www.dembitzer.pl/teksty.html; M. Mendyk: recenzja płyty Sztetlach, na http://www.dembitzer.pl/txt/mendyk.pdf ; M. Mendyk: recenzja plyty Sztetlach, http://www.diapazon.pl/PelnaWiadomosc.php?bn=Recenzje&Id=121; W. Mszyca: recenzja płyty Sztetlach, na http://www.dembitzer.pl/txt/sztetmszyca.pdf; D. Szwarcman: Muzyczny widok z kirkutu, na http://www.dembitzer.pl/txt/szwarcman.pdf; P. Tkacz: recenzja płyty Sztetlach, na http://www.dembitzer.pl/txt/tkacz.pdf; C. Cutler: recenzja płyty Sztetlach, na http://www.dembitzer.pl/txt/ccszt.pdf; I. Socha: Ireneusz Socha-Sztetlach, na http://fzp.jewish.org.pl/kultura7.html . Z. Helman: posłowie do S. L. Elegia żydowskich miasteczek, PWM, Kraków 1989 oraz A. Nowak: Powojenne pieśni Szymona Laksa. Motywacje-Idee-Tradycje, w: Muzyka źle obecna, Sekcja muzykologów 6 Elegię żydowskich miasteczek z jej interpretacjami posługiwałem się ponadto partyturą pieśni oraz jej nagraniem. By móc odpowiedzieć sobie na nurtujące mnie pytania dotyczące projektu Sztetlach, które stały się celem tej pracy, czułem, iż muszę odbyć podróż do źródeł - Dębicy, rodzinnego miasta Ireneusza Sochy. Tylko tam na miejscu będąc, rozmawiając z nim, mogłem zrozumieć ideę, jaka przyświecała pomysłodawcy. Pod względem koncepcyjnym jest to bardzo szczegółowo zaplanowany i wykonany projekt. Każdy jego element ma swe uzasadnienie. I jak pisze Ireneusz Socha w komentarzu do płyty: „Te utwory nie są sentymentalnymi powrotami do przeszłości, lecz mówią o potencjale nowej muzyki. Laks doświadczył, iż muzyka może zabijać. Ta płyta jest dedykowane muzyce, która trzyma z życiem”3. Wyjeżdżając z Dębicy wiedziałem już, że jej istotą są przede wszystkim idee pozamuzyczne. Jest głosem w sprawie zagrożonych i ginących kultur. 3 Związku Kompozytorów Polskich, pod red. K. Tarnawskiej-Kaczorowskiej, Warszawa 1989, s. 326-356. I. Socha: Komentarz do płyty Sztetlach, Dembitzer Music 2005, s.2. 7 ROZDZIAŁ 1 Kirkut-Koncept4 „W maju 1981 roku moi rodzice otrzymali nowe mieszkanie w bloku wybudowanym obok cmentarza żydowskiego na Cmentarnej w Dębicy. Wtedy po raz pierwszy dotarło do mnie, że kolejne cywilizacje budują się na sobie warstwami. Miałem wgląd w życie podwójnie zabite – kamieniem nagrobnym i profanacją tego kamienia. Przerażający widok z okna zmuszał do studiów nad kulturą Żydów polskich”5. Dla Ireneusza Sochy cmentarz żydowski (kirkut) był konceptualnym punktem wyjścia (koncept) dla rozważań socjologicznych, filozoficznych i estetycznych, które nurtowały go w owym czasie. Jego zainteresowania, będące zgłębianiem mistyki, literatury i muzyki żydowskiej zaczęły być inspirowane przez miejsce, w którym mieszkał. Wszystko co potem robił w nawiązaniu do muzyki, czy kultury żydowskiej, było swego rodzaju kontynuacją tego pierwotnego zauroczenia6. W 1984 roku, jesienią, na przełomie września i października, kiedy przypada Nowy Rok żydowski, święto Rosz ha-Szana, Ireneusz Socha po raz pierwszy w audycji radiowej usłyszał muzykę żydowską. Była to audycja w Programie Drugim Polskiego Radia, Religijnego Związku Wyznania Mojżeszowego w PRL-u. Emitowana była w czasie wiosny, podczas żydowskiego święta Pesach, którego chrześcijańskim odpowiednikiem jest Wielkanoc, latem podczas święta Szawuot, będącego pamiątką przekazania przez Boga Mojżeszowi przykazań na górze Synaj oraz jesienią w okresie święta Nowego Roku, nazywanego również Dniem Sądu - w niebie otwierane są księgi i każde stworzenie jest oceniane7. Było to wystąpienie Chóru Synagogi Berlińskiej z oberkantorem Estrongo Nachamą. Na zakończenie audycji został zaprezentowany fragment twórczości muzycznej Szymona Laksa. Zrobiło to na nim głębokie wrażenie, zwłaszcza charakter muzyki, nastrój, koloryt i jej emocje. Bardzo dotknęła go melodyczna i harmoniczna wrażliwość muzyki tegoż kompozytora. Niebawem stały się mu bliskie jego dzieła kameralne, w tym szczególnie pieśni. Zainteresował go również jako człowiek, budzący szacunek swą kulturą osobistą i 4 5 6 7 I. Socha: Dębicka Rzesza Uprawiaczy Tfurczości. O dębickich grupach awangardowych rocka lat 1980., na http://miastomaglos.9o.pl/story.htm 2004. Ibidem. Por. Ibidem. Ł. Pura: Rozmowa przeprowadzona z Ireneuszem Sochą 25 V 2007 r. w Dębicy. 8 szerokimi zainteresowaniami lingwistycznymi8. „(...) ukazuje sie jako człowiek o dobrym smaku, niezależny duchem i fascynujący intelektualnym polotem. Mieszkający w kosmopolitycznym Paryżu i mówiący po francusku, niemiecku i angielsku Laks czuł się europejczykiem, lecz naziści „przypomnieli” mu, kim był naprawdę. (...) Jego życiorys (...) ma również wymiar symboliczny i może pomóc w zrozumieniu tego, co stało się z inteligencją i kulturą polską w czasie II wojny światowej, kiedy zniszczeniu uległy „setki małych ojczyzn” wraz z ich mieszkańcami. Sięganie do Laksa byłoby również próbą nawiązania dialogu z przerwaną tradycją, nie tylko muzyczną”9. 1.1 Epizody, epigramy, epistoły10 - Szymon Laks (1 XI 1901 – 11 XII 1983) Szymon Laks11 urodził się w Warszawie w rodzinie zasymilowanych Żydów polskich. Po ukończeniu Gimnazjum im. Tadeusza Czackiego, studiował na wydziale matematyki Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie. Jednak po czterech semestrach nauki zrezygnował, by w 1921 roku rozpocząć naukę w stołecznym konserwatorium muzycznym w zakresie kompozycji i kontrapunktu pod kierunkiem Romana Statkowskiego, harmonii u Piotra Rytla oraz dyrygentury w klasie Henryka Melcera. Jednocześnie jako wolny słuchacz studiował matematykę i filozofię na Uniwersytecie Warszawskim. W 1924 roku odbyło się pierwsze publiczne wykonanie jego utworu w Filharmonii Warszawskiej, poematu symfonicznego Farys, który potem zaginął. Dwa lata później wyjechał z kraju. Po kilku miesięcznym pobycie w Wiedniu przeniósł się do Paryża. Jak podaje Dorota Hartwich „do Francji przybył jako skromny emigrant, bez oszczędności, z jedną walizką i skrzypcami pod pachą”12. Tam w latach 19271926 kontynuował studia muzyczne w zakresie kompozycji pod kierunkiem Paula Vidala i dyrygenturę u Henri'ego Rabauda w Conservatoire National de Musique. Był jednym z pierwszych członków powstałego pod koniec 1926 roku z inicjatywy Piotra Perkowskiego Stowarzyszenia Młodych Muzyków Polaków w Paryżu. Mówił w 1964 roku w wywiadzie dla „Ruchu Muzycznego”: „uderzyła mnie całkowita nieznajomość sztuki i kultury polskiej w tutejszych kołach intelektualno - artystycznych, nie mówiąc już o szerszych warstwach 8 9 10 11 12 Ibidem. I. Socha: Ireneusz Socha-Sztetlach, op. cit. S. Laks: Epizody, epigramy, epistoły, Londyn 1976. Por. Z. Helman: Laks Szymon,. w: Encyklopedia muzyczna PWM, część biograficzna pod red. Elżbiety Dziębowskiej, t. k,l,ł, PWM, Kraków 1997, s. 271-272. D. Hartwich: Losy – Szymon Laks w negatywie świata, „Rzeczpospolita”, 6 VIII 2003. 9 społeczeństwa francuskiego. (...) Zdumiewająca jest na przykład dysproporcja pomiędzy bardzo silnym promieniowaniem wszelkich przejawów kultury rosyjskiej a nikłym przenikaniem wartości polskich”13. Stowarzyszenie Młodych Muzyków Polaków nazywano „Paryżanie”. Akcja organizacyjna grupy polegała na cotygodniowych wieczornych koncertach zwanych audycjami, których słuchała dość liczna publiczność francuska. W sali koncertowej, jako gość, często zasiadał Karol Szymanowski, który był autorytetem dla grupy. Czas działalności paryskiego stowarzyszenia był najlepszym okresem w twórczości Szymona Laksa. W 1928 roku uzyskał wyróżnienie na konkursie kompozytorskim stowarzyszenia za Blues Symphonique, który również zaginął. Jego utwory były chętnie umieszczane w programach koncertów paryskich. Okupacja niemiecka przerwała działalność stowarzyszenia. Początek II wojny światowej Szymon Laks spędził w stolicy Francji. W 1941 roku został aresztowany przez niemieckie władze okupacyjne i internowany w obozach francuskich pod Orleanem i Drancy. W lipcu 1942 roku został deportowany do Oświęcimia-Brzezinki. Na przedramieniu wytatuowano mu numer 49543. Przeżył tam ponad dwa lata. To muzyka ocaliła mu życie. Był kopistą i kapelmistrzem obozowej orkiestry w Oświęcimiu. Swe pierwsze wrażenia z powstania kapeli i jej rolę opisuje w książce będącej wspomnieniami obozowymi, „Musiques d'un autre monde”14, a następnie w „Grach oświęcimskich”. „Kto tu gra? Kaci czy ich ofiary? I co się tu gra? Tańce szkieletów? Hymny nazistowskie? Marsze żałobne?” pytał siebie z niedowierzaniem. „Nie grywaliśmy marszów żałobnych. Przeciwnie, marsze, które graliśmy (...), były wesołe,skoczne, radosne, urozmaicone, a rolą ich było zachęcenie do roboty i radości życia w imię hasła obozowego Arbeit macht frei”15. 28 października 1944 roku przewieziony został do obozu w Dachau,wyzwolonego 29 kwietnia 1945 roku przez wojska amerykańskie. Jak podaje Dorota Hartwich „O śmierci Hitlera usłyszał od pierwszego spotkanego Amerykanina: „Hitler's dead” - powiedział żołnierz, podając muzykowi paczkę papierosów”16. Będąc w Brzezince Laks opracował Trzy polonezy warszawskie z XVIII wieku według anonimowych melodii, które znalazł przypadkiem w obozie, zanotowane odręcznie na kartce papieru. Utwór przeznaczony był na mały zespół kameralny. Potajemnie wykonywany był w obozie przez członków kapeli. Po 13 14 15 16 T. Kaczyński: Rozmowa z Szymonem Laksem, „Ruch Muzyczny”, 1964, nr 2, s. 15-16. R. Coudy: S. Laks. Musiques d'un autre monde, Paryż 1948. S. Laks: Gry Oświęcimskie, Państwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau, Oświęcim 1998, s. 27. D. Hartwich: Losy…, op. cit. 10 wojnie Polonezy zostały przez kompozytora odtworzone i wydane w 1950 roku w Państwowym Wydawnictwie Muzycznym. Po wyzwoleniu obozu w Dachau Szymon Laks wrócił do Paryża i przyjął francuskie obywatelstwo. W 1949 roku jego Ballada Hommage á Chopin na fortepian otrzymała wyróżnienie na Konkursie Kompozytorskim Związku Kompozytorów Polskich. Również w tym samym roku odebrał III nagrodę na Konkursie Ministra Kultury i Sztuki i Polskiego Radia w Warszawie, za pieśń Polały się łzy me czyste do tekstu Adama Mickiewicza. W 1964 roku otrzymał I nagrodę za Concerto da camera na fortepian, 9 instrumentów dętych i perkusję na Międzynarodowym Konkursie Kompozytorskim w Divonne-les-Bains. Szczególnie ważne miejsce w jego twórczości zajmują pieśni na głos i fortepian do tekstów polskich i francuskich. W 1964 roku mówił w wywiadzie dla „Ruchu Muzycznego”: „Kiedy usiłuję poddać moje dzieło pod przyszły sąd historii, wydaje mi się, że moje utwory instrumentalne mnie nie przeżyją. Mam natomiast niewzruszone przekonanie, że moje pieśni, a napisałem ich sporo, zwłaszcza do tekstów polskich, okażą się istotną pozycją, jeśli nie międzynarodową, to przynajmniej polską. Przekonanie to jest oczywiście czysto subiektywne, ale nikt nie może mi go odebrać...”17. Pieśni stanowią większość wszystkich jego kompozycji. Były najbliższym kompozytorowi sposobem wypowiadania. Do najciekawszych należą: Osiem pieśni żydowskich (1947), Pięć pieśni do słów Juliana Tuwima (1968), Elegia żydowskich miasteczek do słów Słonimskiego (1961), Passacaille-Vocalise (1946), Trzy pieśni do słów Wandy M. Berezowskiej (1960) i Portrait de l'oiseau qui n'existe pas do słów Aveline'a (1964). Przedtem tradycja żydowska nie była inspiracją w kompozytorskiej twórczości Laksa. Jednak po przeżyciach w obozie koncentracyjnym, głęboko wpisanej świadomości o losach ludności żydowskiej stała sie ważnym elementem w jego twórczości, przede wszystkim liryki wokalnej. W wywiadzie dla „Ruchu Muzycznego” zwierzył się na temat oddziaływania tragicznych lat 1941–1945: „(...) spędziłem (...) prawie trzy lata w Oświęcimiu, a to co tam widziałem i przeżyłem nie mogło nie zaciążyć na mej biografii, nie tylko psychicznej ale i muzycznej. Po powrocie stamtąd zarzuciłem komponowanie na wiele lat. Trudno było wrócić do normalnego życia, jak do interesującej lektury, którą się przerwało akurat w połowie. Dużo wody miało upłynąć, zanim to wszystko jakoś się osadziło i komponowanie nabrało dla mnie na nowo jakiegoś sensu”18. Od 17 18 1972 roku kompozytor zajmował się T. Kaczyński: Rozmowa z Szymonem Laksem, op. cit., s.15-16. Ibidem. 11 prawie wyłącznie działalnością publicystyczną, pisarską i przekładową. Zajmował się tłumaczeniami na język polski i francuski. Pozostawił po sobie dziewięć opublikowanych tomów przez londyńską „Oficynę Poetów i Malarzy”. Po ataku Egiptu na Izrael, w 1967 roku Szymon Laks wyznał: „Muzyka straciła dla mnie sens”19. Twórczość Szymona Laksa rozwijała się w kręgu oddziaływań neoklasycyzmu. W swoich kompozycjach sięgał głównie po gatunki i formy epoki baroku i klasycyzmu. Charakteryzuje je jasna, klarowna konstrukcja, wyczucie proporcji, opanowana technika polifoniczna, wyrazistość rytmiki i prosta, przejrzysta faktura. Tradycyjne założenia kształtowania formy i faktury instrumentalnej łączył z nowoczesnymi środkami tonalno – harmonicznymi. Zachowując zasadę centrum tonalnego, posługiwał się rozbudowanym zasobem współbrzmień wykraczających poza struktury tercjowe. Stosował często akordy kwartowe bądź trójdźwięki z dodanymi sekundami lub trytonami wzmagającymi intensywność brzmienia 20. Z biegiem lat jego język muzyczny nie podlegał większym przeobrażeniom. 1.2 Elegia żydowskich miasteczek21 Pracę kompozytorską w zakresie liryki wokalnej Szymon Laks podjął zainspirowany współpracą ze śpiewaczką, sopranistką Haliną Szymulską22. Twórczość wokalną w swoim dorobku uznawał za najważniejszą. Przy komponowaniu pieśni wykorzystywał teksty między innymi: Juliana Tuwima, Antoniego Słonimskiego, Tadeusza Śliwiaka, Jarosława Iwaszkiewicza i Mieczysława Jastruna. Pieśni Laksa wydają się łączyć różne sfery wpływów. Wyrastają niewątpliwie z tradycji romantycznej liryki wokalnej i polskiego pieśniarstwa, ale też noszą wyraźne piętno stylu francuskiego lat międzywojennych; można je porównać np. z pieśniami Poulenca, choć niekiedy zbliżają się do songów Kurta Weila. Można je usytuować na pograniczu pieśni artystycznej i popularnej piosenki. Odznaczają się one wyczuciem słowa poetyckiego, inwencją melodyczną, charakterystyczną śpiewnością, wyrazista rytmiką, przejrzystą fakturą fortepianową i oryginalną dysonansową harmoniką. Pozostawia w nich 19 20 21 22 D. Hartwich: Losy…, op. cit. Por. Z. Helman: posłowie do S. L. Elegia..., op.cit., s. 14. Por. Ibidem. Por. I. Poniatowska: Laks – Szymulska Przystanek do dziejów przyjaźni artystycznej (1) i (2), „Ruch Muzyczny”, 1985, nr 9, s. 3-4, nr 10, s. 19-20. 12 kompozytor pewien „margines” dla wykonawcy, od którego „nadwyżki” interpretacyjnej zależy w dużej mierze ostateczny kształt pieśni. Elegia żydowskich miasteczek na głos i fortepian do słów Antoniego Słonimskiego powstała w 1961 roku. Szymon Laks bardzo cenił twórczość poetycką i literacką Antoniego Słonimskiego. „Miłowałem go (...), pochłaniałem wszystko, co pisał, wierszem czy prozą”23. Obaj spotkali się i poznali dopiero w latach sześćdziesiątych, po napisaniu pieśni. Wcześniej wymienili między sobą kilka listów, w związku z upoważnieniem, jakie było potrzebne na opublikowanie Elegii wraz z przekładami tekstu na francuski i angielski. Do spotkania doszło w Paryżu w domu kompozytora. Laks posiadał już wtedy magnetofonowe nagranie tej pieśni w dwóch różnych wersjach, polskiej w wykonaniu Haliny Szymulskiej i francuskiej24. W książce Epizody, epigramy, epistoły25 wspomina to spotkanie jako bardzo pouczające. Elegia miasteczek żydowskich26 Antoni Słonimski Nie masz już, nie masz w Polsce żydowskich miasteczek, w Hrubieszowie, Karczewie, Brodach, Falenicy próżno byś szukał w oknach zapalonych świeczek i śpiewu nasłuchiwał z drewnianej bóżnicy. Znikły resztki ostatnie, żydowskie łachmany, krew piaskiem przysypano, ślady uprzątnięto i wapnem sinym czysto wybielono ściany, jak po zarazie jakiejś lub na wielkie święto. Błyszczy tu księżyc jeden, chłodny, blady, obcy, już za miastem na szosie, gdy noc się rozpala, krewni moi żydowscy, poetyczni chłopcy, nie odnajdą dwu złotych księżyców Chagalla. 23 24 25 26 S. Laks: Epizody…, op. cit., s. 132. Por. D. Hartwich: Losy…, op. cit. S. Laks: Epizody…, op. cit, s. 133. A. Słonimski: Nowe wiersze, Warszawa 1959. 13 Te księżyce nad inną już chodzą planetą, odfrunęły spłoszone milczeniem ponurym. Już nie ma tych miasteczek, gdzie szewc był poetą, zegarmistrz filozofem, fryzjer trubadurem. Nie ma już tych miasteczek, gdzie biblijne pieśni wiatr łączył z polską piosnką i słowiańskim żalem, gdzie starzy Żydzi w sadach pod cieniem czereśni opłakiwali święte mury Jeruzalem. Nie ma już tych miasteczek, przeminęły cieniem i cień ten kłaść się będzie między nasze słowa, nim się zbliżą bratersko i złączą od nowa dwa narody tym samym karmione cierpieniem. 1947 Pieśń posiada trzyczęściową formę wyprowadzoną z układu i treści wiersza27. Punktem wyjścia było nawiązanie słów pierwszej zwrotki do dwóch ostatnich. Kompozytor potraktował powtarzający się poetycki zwrot „Nie ma już tych miasteczek” i jego warianty, jako podstawę ujęcia repryzowego, a nie jako muzyczny refren. Efektem są pary zwrotek tworzące muzyczne części. Ich wewnętrzny podział każdej na okresy odpowiada poszczególnym zwrotkom tekstu: A (a + a1) + B (b + b1) + A1 (a + a2)28. Z głównej frazy melodycznej pojawiającej sie w partii wokalnej w taktach 11–13 i powtórzonej w partii fortepianu w taktach 15–18 w kontrapunkcie do słów „i śpiewu nasłuchiwał z drewnianej bóżnicy” został wyprowadzony materiał muzyczny części skrajnych. 27 28 Por. Z. Helman: posłowie do S. L. Elegia..., op. cit., s. 15-16. Ibidem, s. 16. 14 W taktach 88–93 z ripostą w partii fortepianu na słowach „opłakiwali święte mury Jeruzalem” w repryzie fraza ta powraca w ten sam sposób. Melodia pieśni posiada orientalne zabarwienie, uzyskane przez jej opadający kierunek, ornamenty i interwał sekundy zwiększonej. Oparta jest ona na harmonicznej skali d–moll. 15 Podległa zmianom na skutek centralizacji wokół dźwięku g i wyeksponowania w ten sposób kwarty zwiększonej g–cis. Niektóre inne odcinki melodyczne partii wokalnej w częściach skrajnych też są wyprowadzane z tej frazy. Utwór cechuje wyjątkowa jednolitość materiału skorelowanego z tekstem. Dotyczy to głównie tych fragmentów, w których odżywa wspomnienie żydowskich miasteczek („starzy Żydzi w sadach pod cieniem czereśni”, „śpiew z bożnicy”). Analogiczna jednolitość cechuje też partię akompaniamentu fortepianowego. Tłem i motywem spajającym wszystkie części jest poprzedzona przednutką figura szesnastkowa. Na początku części B ukazuje się ona zmieniona rytmicznie i w kolejnych wariantach z odwróceniem kierunku interwału tercji małej. W taktach 71-74 powraca w augmentacji, zanim wejdzie w postaci zasadniczej w repryzie części A. Zarówno w partii wokalnej, jak i akompaniamencie często powtarza się interwał opadający tercji małej. Pełni on rolę motywu czołowego. Zofia Helman nazywa go „motywem 16 opłakiwania”29 otwierającym różne frazy melodii. W taktach 20–29 i 9–97 przybiera on charakter „zawołania” przed recytatywnym powtarzaniem słów na jednym dźwięku. Z treści trzeciej i czwartej zwrotki wiersza przez akcentowanie „teraz” rodzi się kontrast części środkowej. Muzyka pieśni posiada powolne tempo. Panuje w niej przyciszenie, jednostajny rytm, powtarzanie figur akompaniamentu. Miejscem kulminacyjnym jest dramatyczny akcent (fortissimo) położony na słowach. „nie odnajdą dwu złotych księżyców Chagalla”. Pierwsze litery tego nazwiska pojawiają się w pochodzie c2 – h1 – a1 – g1 ... opadającej linii melodycznej. Elegia żydowskich miasteczek jest utworem lirycznym, pieśnią. W słowach i muzyce 29 Ibidem, s. 16. 17 odznacza się pewną dyskrecją w wyrażaniu emocji i intymną wypowiedzią. Najistotniejsze wydają się wspomnienia tych miasteczek, „gdzie szewc był poetą, zegarmistrz filozofem, fryzjer trubadurem”. Laks uchwycił nastrój tych miejsc „gdzie biblijne pieśni wiatr łączył z polską piosenką i słowiańskim żalem”. Jednak to zostało bezpowrotnie zniszczone. „Znikły resztki ostatnie, żydowskie łachmany, krew piaskiem przysypano, ślady uprzątnięto i wapnem sinym czysto wybielono ściany” 30. 30 A. Słonimski: Elegia miasteczek żydowskich..., op. cit. 18 ROZDZIAŁ 2 Sztetlach / Miasteczka Ireneusz Socha z ideą przypomnienia muzyki Szymona Laksa nosił się już od połowy lat 80. Wtedy, jak sam twierdzi, brakowało mu jednak wiedzy i umiejętności, aby pomysł zrealizować31. Już wówczas myślał o pieśni Szymona Laksa Elegii żydowskich miasteczek, w której uchwycił go nie tylko nastrój, ale i swoista muzyczność poezji Antoniego Słonimskiego. Płyta z muzyką Sztetlach powstawała od jesieni 2002 do jesieni 2004 roku. W sensie koncepcyjnym była gotowa w 2003 roku. Po latach poszukiwań zrozumiał, że podejście do twórczości Szymona Laksa, a konkretnie jego pieśni Elegia żydowskich miasteczek powinno odbyć się przez pryzmat kultury żydowskiej, midraszowania. W tradycji żydowskiej jest to jedna z metod interpretacji i komentowania Biblii hebrajskiej za pomocą sentencji, objaśnień lub przypowieści, łącząca dydaktykę z formą osobistych przemyśleń autora. W języku hebrajskim, midraszim oznacza: badać, dociekać i głosić32. Żydzi odwiedzający synagogę siódmego dnia tygodnia, w sobotę, w Szabat czytają Parszę, fragment Pięcioksięgu Mojżesza przeznaczony na dany tydzień. Następnie fragment ten należy z interpretować i odnieść się do niego swoim postępowaniem i całym życiem. Ważniejsze niż ludzkie ułomne myślenie jest to, by przeżycie miało charakter indywidualny, własny. Intelektualny i religijny proces komentowania, z którym w każdą sobotę ma obowiązek zmierzyć się każdy wierzący Żyd został odniesiony do muzyki Szymona Laksa i tekstu Antoniego Słonimskiego. „W sensie systemu odniesień Sztetlach nawiązuje do tradycji midraszy i hagad. Naśladuje w sferze muzyki komentowanie tradycji ustnej i pisanej judaizmu”33. Projekt muzyczny przyjął nazwę Sztetlach, co oznacza w języku jidysz miasteczka. W literaturze popularnonaukowej, genealogicznej i etnograficznej Sztetlach definiowane są, jako małe skupiska miejskie zachowujące tradycyjną obyczajowość żydowską34. Na całość składa sie dziewięć kompozycji, będących parafrazami pieśni Elegii żydowskich miasteczek Szymona Laksa. Tytuły utworów to żydowskie nazwy kilku małych, lecz znaczących 31 32 33 34 Ł. Pura: Rozmowa przeprowadzona z Ireneuszem Sochą, op. cit. Por. J. Wojnowski: Midrasz, w: Wielka encyklopedia PWN, t. 17, PWN, Warszawa 2003, s.351. I. Socha: Komentarz do płyty Sztetlach, op. cit., s.2. Ł. Pura: Rozmowa przeprowadzona z Ireneuszem Sochą, op. cit. 19 miejscowości. Dobór muzyków poproszonych przez Ireneusza Sochę o muzyczne skomentowanie pieśni, nie był bez znaczenia. Ważne, aby były to różnorodne i przemyślane w szczegółach dzieła muzyczne. Wybrani muzycy są starannie dobranymi osobami pod względem wrażliwości, charakteru, temperamentu i prezentowanej postawy intelektualnej. Odczytanie muzyki żydowskiego artysty i polskiego kompozytora stanowi dla nich również okazję do odkrycia słowiańskich oraz środkowoeuropejskich korzeni własnej, nowoczesnej i europejskiej, wrażliwości35. Odkrywają historie zapomnianych miasteczek w swoich autorskich opracowaniach, przez pryzmat własnej świadomości i wiedzy o losach Żydów polskich. „Materiał wyjściowy stanowiły dwa teksty: partytura Elegii żydowskich miasteczek Szymona Laksa oraz wiersz Miasteczka 2.1 Jarosława Lipszyca, będący współczesnym komentarzem do wiersza Antoniego Słonimskiego. (...) Nowe odczytania utworu Laksa nie są sentymentalnymi powrotami do przeszłości, lecz mówią o potencjale „nowej muzyki”36. 2.1 Miasteczka 2.1 Wiersz Miasteczka 2.1 Jarosława Lipszyca ukształtował warstwę literacką Sztetlach. Jest parafrazą wiersza Antoniego Słonimskiego pod tytułem Elegia miasteczek żydowskich37 z 1947 roku, stanowiącego kanwę utworu Szymona Laksa. Miasteczka 2.138 Jarosław Lipszyc tego nie masz i nigdy nie miałeś bo nie było niczego czego nie pamiętasz tradycje wyuczone na wieczornych lekcjach lekki oddech słów nowych i pachnących zapalone świeczki 35 36 37 38 Por. M. Mendyk: recenzja płyty Sztetlach, op. cit. I. Socha: Komentarz do płyty Sztetlach, op. cit., s. 2. W: A. Słonimski: Nowe wiersze, op. cit. Wiersz Miasteczka 2.1 Jarosława Lipszyca został napisany na prośbę Ireneusza Sochy. Opublikowany na okładce płyty Sztetlach., Dembitzer Music 2005. 20 pod kloszem melodii łachmany definicji finalne hałasy przysypano uprzątnięto ścinki i wapnem sinym wybielono ściany wielkie święto szarych zwojów żylastych pism dłużnych książek katastralnych długich zwapnień i czczych zapewnień błyszczy tu księżyc jeden dwa trzy chłodny odcień twoich oczu gdy o tym mówię gdy zgasły wszystkie światła noc nadchodzi a moja nowo odkryta rodzina naciąga na uszy kołdrę w złote księżyce złogi planet i planów nieistotne i tanie odfrunęły spłoszone milczeniem płaskim jak naleśnik już nie ma tych pomysłów że szewc jest poetą zegarmistrz filozofem fryzjer trubadurem jest tożsamość kupiona i dom po nieżywych 2003 Wiersz Miasteczka 2.1 jest neolingwistyczną grą, konfrontujący metaforyczną lirykę skamandryty z brutalną rzeczywistością naszego czasu i miejsca39. Gotowy tekst, Ireneusz Socha otrzymał w formie pisemnej i zarejestrowanej na nośniku kompaktowym – recytowanej przez autora, która została wykorzystana w opracowaniu Wojtka Kucharczyka i Ireneusza Sochy. 2.2 Oshpitsin Oshpitsin jest utworem rozpoczynającym podróż w głąb historii zapomnianych miasteczek. Autorem opracowania jest Tomasz Gwinciński. Choć niemal wszystkie nuty w jego opracowaniu zgadzają się z oryginałem partytury Elegii żydowskich miasteczek, to ostateczny efekt nie ma z nim już nic wspólnego. Gwinciński zinterpretował pieśń aranżując ją na kameralną orkiestrę w składzie: fortepian, klawesyn, organy Wurlitzer, mellotron, harfa, 39 Por. J. Skolimowski: Konsekwencja i kontynuacja, „Fluid”, 2005 nr 8, s. 65. 21 dwie trąbki, puzon, klarnet, flet piccolo, kotły werbel, dzwony rurowe, gran cassa, talerze, instrumenty perkusyjne, instrumenty gamelanowe, sześcioro skrzypiec, trzy wiolonczele i dwa kontrabasy. Ciekawe zestawienie instrumentów i podejście aranżacyjne stworzyło efekt wyimaginowanej „obozowej orkiestry”, napajającej grozą. Jest on potęgowany przez groteskowe wycie syren, których brzmienie imitują wiolonczele grające glissando. Szkielet utworu tworzą głównie instrumenty perkusyjne oraz będące na pierwszym planie, samplowane, chóralne głosy nawiązujące do śpiewu synagogalnego. W opracowaniu została zachowana budowa formalna, analogiczna do tej w pieśni, jednak już bez tekstu. W swojej interpretacji Tomasz Gwinciński posłużył się ciekawym zabiegiem produkcyjnym. Po zrealizowanym nagraniu, materiał w całości został poddany elektronicznej preparacji40. Stworzyło to wrażenie gęstości materiału dźwiękowego, przez co utwór brzmi monumentalnie. Swoim muzycznym charakterem Oshpitsin Gwincińskiego nawiązuje do najsmutniejszych, najbardziej traumatycznych wspomnień. Jest próbą dialogu z oświęcimskimi doświadczeniami Szymona Laksa. 2.3 Kartshev Drugą z kolei interpretacją pieśni Szymona Laksa na płycie Sztetlach jest utwór Kartshev, której autorem i wykonawcą jest warszawski klarnecista Paweł Szamburski. Jego opracowanie na klarnet wykonujący solo, w sposób wyraźny imituje muzyczną manierę muzyki klezmerskiej. W swojej interpretacji nawiązał do środkowej nostalgicznej części pieśni Elegii żydowskich miasteczek. Wykorzystał fragment partii wokalnej z partytury, znajdujący się w taktach 61–63 na słowach: „Te księżyce nad inną już chodzą planetą.” 40 Ł. Pura: Rozmowa przeprowadzona z Ireneuszem Sochą, op. cit. 22 Ten kilkutaktowy fragment rozpoczyna utwór Kartshev. Pogodny, chasydzki walczyk przechodzi stopniowo w lament41. Elementem charakterystycznym są typowe dla klezmerskiej stylistyki „łkania” przypominające fałszowanie. Pojawiają sie one w wysokich partiach dźwięków granych na klarnecie. Jest to stylizacja tradycyjnego śpiewu kantoralnego. Kantor śpiewając, wyrażając emocje celowo fałszuje w wysokich partiach dźwięków. W ten sposób wprowadza do śpiewu niepewność, jego głos „łamie się”. Ta tradycja w śpiewie kantoralnym ma znaczenie symboliczne, szczególnie podczas święta Jom Kippur, kiedy ważą się losy ludzkie. Jom Kippur, czyli Dzień Pojednania jest jednym z najważniejszych świąt żydowskich o charakterze pokutnym. Odzwierciedla ideę, że ci, którzy okazują skruchę i naprawiają błędy mogą dostąpić łaski przebaczenia. W tym dniu Bóg zapisuje do księgi żywych. Jeśli swoim postępowaniem nie przekonałeś go aby zostać zapisanym, oznacza to, że w przyszłym roku Jom Kippur nie dożyjesz42. Stąd w tym głosie w czasie modlitwy wyczuwalna jest niepewność. Jest to głos skruchy. Paweł Szamburski w swojej interpretacji wyraził to wprowadzeniem „łkającego” klarnetu. Część lamentacyjna utworu Kartshev posiada charakter improwizatorski, choć nie jest improwizacją. Jej przebieg został świadomie i skrupulatnie zaplanowany. Następstwem zdarzeń muzycznych buduje napięcie i po dramatycznej kulminacji rozładowuje je w części kolejnej, analogicznej do pierwszej, spokojnym, cichym, uroczym, chasydzkim walczykiem. Utwór Pawła Szambursiego, Kartshev jest głosem próby odkupienia43. Jego opracowanie pojawiło się na płycie jako ostatnie. 2.4 Shebreshin Kolejnym na mapie utraconych sztetlach jest Shebreshin. Autorem tej parafrazy pieśni Elegii żydowskich miasteczek jest ukraiński kompozytor Jurij Jaremczuk. Jest to utwór o 41 42 43 Por. D. Szwarcman: Muzyczny widok z kirkutu, na http://www.dembitzer.pl/txt/szwarcman.pdf. Ł. Pura: Rozmowa przeprowadzona z Ireneuszem Sochą, op. cit. Ibidem. 23 charakterze lamentacyjnym. Jurij Jaremczuk osadził dwa głosy żeńskie - chór płaczek melorecytujących poezję Antoniego Słonimskiego w sonorystycznej w charakterze muzyce, rozpisanej na klarnet basowy, instrumenty perkusyjne, flet, elektryczny fortepian i gitarę akustyczną. Opracowanie pieśni zostało potraktowane bardzo swobodnie. Jest to utwór komponowany, jednak nie wszystko zostało w nim zaplanowane. Posiada również elementy improwizacyjne. Dźwięki stanowiące tło dla partii wokalnych wydobywane są nietradycyjnymi sposobami z tradycyjnych instrumentów. Środkami wyrazu są: skrobanie, skrzypienie i bębnienie. Sprawiają wrażenie odwoływania się do melodii pieśni, jednak jest ona tylko dalekim echem lub reminiscencją. Jakby chciano sobie przypomnieć po latach dawno nieodwiedzane miejsce. W kodzie utworu pojawia się fragment instrumentalny który, bezpośrednio nawiązuje do partytury pieśni. Należy on do melodii partii wokalnej znajdującej się w taktach 5 - 10, który w Shebreshin wykonuje fortepian z towarzyszącym mu sonorystycznym44 akompaniamentem. Partia wokalna w opracowaniu Jaremczuka wykonywana jest z śpiewnym, ukraińskim akcentem, co pogłębia nastrój lamentacji w utworze. Jej linia intonacyjna posiada opadający kierunek analogicznie do partii wokalnej partytury pieśni Elegii żydowskich miasteczek Szymona Laksa. 44 Termin sonorystyka został sformułowany przez J. M. Chomińskiego. Jest to tendencja podkreślania w muzyce walorów brzmieniowych utworu. np. poprzez niekonwencjonalne sposoby wydobywania dźwięków z instrumentu. Por. J. M. Chomiński: Sonologia, w: Encyklopedia muzyki, pod red. Andrzeja Chodkowskiego, wydanie drugie, PWM, Warszawa 2001, s. 826-829. 24 Efekt melorecytacji z wyraźną naleciałością języka ukraińskiego nie był początkowo brany pod uwagę przez pomysłodawcę projektu Sztetlach, Ireneusza Sochę. W pierwszej chwili nie był zadowolony z chóru płaczek recytujących z mocnym, wschodnim akcentem. Bał się że może to zostać odebrane jako pastisz. Jednak po czasie dostrzegł w tym wartość45. Z takim akcentem mówili Litwacy, Żydzi pochodzący z Litwy, Ukrainy i Białorusi46. 2.5 Falenitz Falenitz jest utworem będącym wynikiem kameralnych poszukiwań skrzypka i improwizatora Patryka Zakrockiego. Jest to jego pierwsza próba przygotowania utworu w opracowaniu na skład kameralny. Zinterpretował pieśń aranżując ją na skrzypce, klarnet, wiolonczele, fortepian, ksylofon i instrumenty perkusyjne. Utwór rozpoczyna się zdefiniowaną w partyturze „chmurą”. Jest ona gęstym tłem dźwiękowym wykonywanym przez fortepian i ksylofon w ich wysokich rejestrach. Na jej tle pojawia się fragment melodii pieśni Szymona Laksa, wykonywany przez klarnet i skrzypce. Zofia Helman w Elegii żydowskich miasteczek nazywa go „motywem opłakiwania”47. Na drugim planie słyszalne są ciche uderzenia bębnów i „blach”. 45 46 47 Ł. Pura: Rozmowa przeprowadzona z Ireneuszem Sochą, op. cit. Por. J. Wojnowski: Litwacy. W: Wielka encyklopedia PWN, t. 16, PWN, Warszawa 2003, s. 78. Por. Z. Helman: posłowie do S. L. Elegia..., op. cit., s. 16. 25 W tej części utworu autor opracowania posłużył się techniką wariacyjną, krążąc wokół jednego motywu. Jest on powtarzany kilkakrotnie, jednak z zauważalnymi subtelnymi różnicami. Wprowadzają je głównie wiolonczela, fortepian i instrumenty perkusyjne. Ciekawe podejście aranżacyjne stworzyło efekt dialogu. Prowadzą go skrzypce i klarnet, grające unisono, mówiące jednym głosem, oraz odpowiadająca im wiolonczela. Nerwowo powtarzają między sobą: „Nie ma już tych miasteczek, przeminęły cieniem”48 - z żalem i zdławionym głosem. „Znikły resztki ostatnie, żydowskie łachmany”49. Pozostała „(...) tożsamość kupiona i dom po nieżywych”50. Drugą część utworu rozpoczyna ksylofon. Po dwu taktowym wprowadzeniu o egzotycznym charakterze pojawia się opracowanie kolejnego fragmentu pieśni. 48 49 50 Elegia miasteczek żydowskich..., op. cit. Ibidem. Miasteczka 2.1..., op. cit. 26 Szkielet tej części utworu tworzą skrzypce i wiolonczela. Wykonują unisono główną melodię 27 z akompaniamentem ksylofonu. Fragmentami w szybkich przebiegach, w kontrapunkcie pojawia się klarnet i fortepian. Z głębi dobiegają uderzenia „blach” i bębnów. Jest to próba wspomnienia, atmosfery żydowskiego sztetl. Przepojona nostalgią, surowym liryzmem i wschodnioeuropejskim mistycyzmem. Dławiona przez gorycz po chwili urywa się i oddala w zapomnienie. W szorstkim akordzie fortepianu, długo wybrzmiewającego w pustej przestrzeni. W kodzie utworu następuje powrót do materiału muzycznego z części pierwszej. Smutną melodię, solo wykonuje fortepian. Po kilku taktach następuje przejęcie jej przez klarnet i skrzypce. Jej nostalgiczny charakter przeradza się w krzykliwą rozpacz i po chwili urywa. Utwór Falenitz powstał z krążących wokół jednego zaledwie motywu wariacji51. Takie podejście kompozytorskie wymagało w wykorzystanym fragmencie z partytury pieśni dokonania zmian, niekiedy niszczących jego pierwotną formę. Idea tej muzyki odzwierciedla to, co zostało zniszczone, zgniecione i rozbite. W jej niuansach muzycznych i subtelnych dźwiękach słyszy się i odczuwa atmosferę wojny, nalotów bombowych, wybuchów, krzyków i cierpienia52. 2.6 Zaloshitz Zaloshitz to jedyny na płycie utwór bez bezpośredniego nawiązania do muzyki Szymona Laksa. Autorem parafrazy jest specjalizujący się w muzyce elektronicznej Wojt3k Kucharczyk. Utwór ten jest rodzajem słuchowiska, w którym w nagrania terenowe, pozamuzyczne, szumy, wszelakie edycje cyfrowe wplecione są fragmenty recytacji wiersza Miasteczka 2.1 Jarosława Lipszyca. Autor wiersza recytuje je zduszonym głosem, jakby mu brakowało powietrza. „tego nie masz i nigdy nie miałeś bo nie było niczego czego nie pamiętasz” Następnie pojawia się fragment rozmowy Wojtka Kucharczyka z swoim synem. Zarejestrowany został podczas wspólnych spacerów w Skoczowie, małej miejscowości na Śląsku, gdzie mieszkają. 51 52 Por. M. Mendyk: Dębicka...,op. cit. Ł. Pura: Rozmowa przeprowadzona z Ireneuszem Sochą, op. cit. 28 − „Tata, a co to jest? − Co?... No tabliczka ulicy, tylko skrzywiona, zgnieciona. Nie wiem...dlaczego? To naszej ulicy tabliczka...” Dziecko widząc skrzywioną tabliczkę z nazwą ulicy, pyta w istocie same siebie: Dlaczego jest to zniszczone? Również podświadomie zadaje sobie pytanie: Co było lub jest powodem?. W tym momencie te słowa się rekontekstualizują i nabierają uniwersalnego znaczenia. Stają sie głosem w sprawie zagrożonych, czy ginących kultur53. Świadczą o niemożności odczytania znaków z przeszłości. Po tym wszelkie szmery, szumy, błędy edycji cyfrowej stają się uzasadnione i celowe. Nasilają się i pojawiają z stopniowo większą częstotliwością. Słychać odgłosy stawianych kroków, szczekającego psa, rozmowy ludzi, padający deszcz, krzyki dzieci, skrzypienie drewnianego fotela na biegunach. Dźwięk dzwonka przypomina o ich szybkim przemijaniu, „odfruwają spłoszone milczeniem płaskim jak naleśnik”54. Ilustrują mechanizm zacierania się wspomnień pamięci ludzkiej. Na ich tle Jarosław Lipszyc kontynuuje swój wiersz. 2.7 Ushvotsk Ushvotsk to jeden z pierwszych utworów, jakie powstały na płytę Sztetlach. Jest swobodną fantazją opartą na tematach z pieśni Elegii żydowskich miasteczek. Autorem i jednocześnie wykonawcą parafrazy jest Bolesław Błaszczyk. W swojej fortepianowej interpretacji wykorzystał budowę formalną pieśni oraz jej tematy z partii wokalnej w poszczególnych częściach. Indywidualnego charakteru nabiera w odmiennym prowadzeniu melodii i subtelnym operowaniu harmonią, która skupia się na barwie brzmienia i czasie. Decyduje to o ostatecznym nastroju i sensie utworu. W pierwszej części Ushvotsk wykorzystana melodia niemal w całości zgadza się z zapisem partytury Elegii żydowskich miasteczek. Odpowiada partii wokalnej pierwszej części pieśni. Jej dźwięki wykonywane są w szybkim tempie, jednak nie sprawia to trudności w jej identyfikacji. Dźwięki przez chwilę wybrzmiewają, po czym oddalają się i gubią w przestrzeni. Wspólnie tworzą muzyczną barwę, która z chwilą zmienia odcienie i znika. Na ich tle pojawia sie oszczędny 53 54 Por. J. Skolimowski: Konsekwencja..., op. cit., s. 67. Miasteczka 2.1..., op. cit. 29 harmoniczny akompaniament. Autor proponuje na chwilę się zatrzymać. Skupia się na barwie brzmieniowej melodii i kontempluje. To, co potem następuje jest przeciwieństwem szybkiego przemijania. Kompozytor w ten sposób panuje nad dramaturgią melodii, porządkuje jej przebieg. Drugą część wyróżnia kolejny materiał muzyczny, który odpowiada taktom 39-49 pieśni Laksa. Linia melodyczna wykonywana jest w analogiczny sposób do części pierwszej. Jednak po chwili zmienia sie w snutą wokół tematu subtelną improwizację, która skupia się na sonorystycznych możliwościach fortepianu. Swoim charakterem sprawia wrażenie bardziej zrównoważonej od poprzedzającej ją melodii. Zatrzymuje się nad dźwiękiem i wielokrotnie go powtarza. Panuje nad jego czasem i barwą. Sprawia wrażenie „wbijania dźwięków w niebo”, gdzie bardziej słychać uderzenie niż je same55. Natomiast one rozpływają się w powietrzu. Analogiczna sytuacja dotyczy ostatniej części, gdzie następuje powrót do materiału muzycznego z części pierwszej. Po jego fragmencie następuje zwolnienie. Teraz liczy się każdy dźwięk. Jest ich mniej, ale słuchacz ma więcej czasu by je odebrać. W kodzie między nimi pojawia się szelest przekładanych kartek i gniecionego papieru. Dodatkowym i znaczącym środkiem wyrazu w Ushvotsk jest cisza, która nadaje utworowi swoistego wymiaru przestrzennego. Podsumowując powiedzieć można, że kompozycja Bolesława Błaszczyka to estetyczna kontemplacja muzycznego czasu i melodycznego detalu56. 2.8 Dembitz Dembitz to rodzinne miasto pomysłodawcy projektu Sztetlach Ireneusza Sochy. Tu w latach już osiemdziesiątych zaczęła powstawać koncepcja wspomnienia ducha nieistniejących żydowskich miasteczek. Jest źródłem i sercem projektu. Było jego początkiem i w konsekwencji jest również podsumowaniem. W swojej interpretacji Ireneusz Socha posłużył się istniejącymi już parafrazami pieśni. Buduje swoją kompozycję posługując się fragmentami utworów Oshpitsin, Falenitz, Ushvotsk oraz nagraniem Jarosława Lipszyca recytującego swoje Miasteczka 2.1. Na ich tle śpiewa swoją interpretację, jakby z chasydzka, pieśni Szymona Laksa. Rozpoczyna się rytmicznymi uderzeniami dzwonka. Po chwili pojawia się fragment 55 56 Ł. Pura: Rozmowa przeprowadzona z Ireneuszem Sochą, op. cit. Por. J. Skolimowski: Konsekwencja..., op. cit., s. 65. 30 Falenitz Patryka Zakrockiego. Materiał ten został elektronicznie spreparowany. Słychać w nim trzaski i szumy, będące wynikiem cyfrowej edycji dźwięku. Dotyczy to całości materiału muzycznego, który został zapożyczony i wykorzystany w Dembitz. Jego umiejętna preparacja jest swoistym, dodatkowym instrumentem w utworze. Ireneusz Socha swoją partię wokalną oparł na badaniu linii melodycznej utworu Laksa57. Dociekając jej charakteru zastanawiał się nad motywem inspiracji kompozytora pieśni. Z jakich elementów muzycznej tradycji synagogalnej lub chasydzkiej czerpał przygotowując swoją stylizację? Według autora parafrazy ekstraktem pieśni Szymona Laksa jest chasydzki zaśpiew o budowie opadającej tercji małej58. Ireneusz Socha wykorzystał te kilka dźwięków jako motyw czołowy dla swojej wokalnej interpretacji. Przypomnijmy, iż Szymon Laks bazował na konkretnej muzycznej tradycji żydowskiej59, a motyw z Elegii żydowskich miasteczek Zofia Helman nazwała „motywem opłakiwania”60. Utwór Dembitz to komentarz, midrasz. Komentuje warstwę znaczeniową płyty Sztetlach przy pomocy jej utworów. Stanowi z jednej strony podsumowanie całego materiału płyty, a z drugiej – jego streszczenie. To medytacja muzyczna, która funkcjonuje poza czasem i pulsem. Wprowadza w nastrój zadumy i refleksji. 2.9 Rymanov Rymanov jest kompozycją będącą wynikiem poszukiwań muzykologicznych Raphaela Rogińskiego. Jest swobodną fantazją na instrument solo, gitarę elektryczną. Posiada trzyczęściową budowę formalną. Raphael Rogiński przygotowując swoje opracowanie korzystał z materiałów ukraińskiego muzykologa Mosze Bieregowskiego, który w latach trzydziestych ubiegłego stulecia podróżował po wschodniej części Europy spisując żydowski folklor61. W swojej interpretacji w sposób bardzo świadomy i wyrafinowany korzysta z elementów żydowskiej muzyki ludowej62. Jest również z nią związany etnicznie i kulturowo, więzami krwi. Podszedł do Elegii żydowskich miasteczek z wielkim poszanowaniem i uwielbieniem. Rozumie ją lepiej, niż przeciętny odbiorca. Komentuje ją bardzo osobiście, własnym głosem. W jego interpretacji nie ma wielu odwołań do partytury pieśni, za to traktować ją można jako ujawnienie tajemnicy, którą ona w sobie kryje - dziś często 57 58 59 60 61 62 Ł. Pura: Rozmowa przeprowadzona z Ireneuszem Sochą, op. cit. Ibidem. Ibidem. Por. Z. Helman: posłowie do S. L. Elegia..., op. cit., s. 16. Ł. Pura: Rozmowa przeprowadzona z Ireneuszem Sochą, op. cit. Ibidem. 31 nierozpoznawany i nierozumiany mistycyzm. Autor opracowania kontempluje każdy dźwięk, szczególnie w improwizowanej, drugiej części. Czas i miejsce każdego zdarzenia muzycznego nie są przypadkowe. Raphael Rogiński buduje przebieg improwizacji z ogromnym pietyzmem. Jednocześnie akompaniuje i prowadzi linię melodyczną. Dba o każdy detal. Często krąży wokół jednego dźwięku, rozsmakowuje się w nim. Buduje napięcie, po czym rozładowuje je w nostalgicznej melodii. Każdym pojedynczym dźwiękiem, frazą, dramaturgią całego utworu rozbudza potrzebę modlitwy. W swoim utworze wyraził to, co jest niewyrażalne. 2.10 Kuzmir Kuzmir jest ostatnią kompozycją na płycie Sztetlach. Zamyka podróż w krainę zapomnianych miasteczek. Na jej końcu jest Kazimierz Dolny, a autorem i wykonawcą tego opracowania pieśni jest krakowski akordeonista Jarosław Bester. Pierwotnie był to utwór zaaranżowany na flet, akordeon i wiolonczelę. Ostatecznie został wykonany i nagrany na trzy akordeony63. Oryginalna partytura Elegii żydowskich miasteczek została tu jedynie przearanżowana i uwspółcześniona pod względem wykonawczym. Interpretacja Jarosława Bestera zachowuje budowę formalną pieśni i niemal wszystkie jej nuty. Dopisana została jedynie najniższa partia, pierwotnie przeznaczona dla wiolonczeli, jednak człon główny pieśni pozostał nienaruszony. W poniższym przykładzie zestawiony został wybrany fragment oryginału partytury Elegii żydowskich miasteczek i opracowania Jarosława Bestera: 63 Ibidem. 32 To nadal jest utwór Szymona Laksa, tylko w zmienionej postaci. Obie wersje odróżnia inny aparat wykonawczy i interpretacyjny. Oznacza to, że z biegiem lat Elegia żydowskich miasteczek uległa zmianom, głównie w naszej świadomości. 33 ROZDZIAŁ 3 Biografie artystyczne twórców płyty Sztetlach 3.1 Ireneusz Socha Ireneusz Socha64 urodził się i mieszka w Dębicy. W latach 1985-1987 był współtwórcą pisma „DRUT”. Było to jedno z pierwszych polskich artzinów, undergroundowej gazetki o tematyce artystycznej. W 1985 roku był założycielem grupy Kirkut-Koncept, działającej do roku 1990. Był dla niej liderem, kompozytorem, perkusistą, wokalistą i poetą. W artykule Dębicka Rzesza Uprawiaczy Tfurczości. O dębickich grupach awangardowego rocka lat 198065, wspomina: „Zaczęliśmy grać trochę z nudów, trochę z ciekawości, ale głównie po to, aby nie dać się wszechpanującej "jaruzelskiej" apatii i szarzyźnie. Nie mieliśmy żadnego doświadczenia ani wykształcenia muzycznego. Nie pochodzimy z rodzin o tradycjach muzycznych czy artystycznych. Naszą "akademią muzyczną" były nagrania awangardowych grup rockowych kupowane od Henryka Palczewskiego oraz wyławiane z niemałym trudem w radiu audycje poświęcone muzyce klasycznej i rockowej. Bazowaliśmy zatem na własnych uszach, własnej pamięci i własnym smaku. Pamiętam, że słuchaliśmy już wtedy bardzo różnych rzeczy, bo i jazzu, muzyki klasycznej, awangardy i rocka, lecz fascynowaliśmy się szczególnie kompozycjami grupy Pere Ubu i jej lidera Davida Thomasa. Mnie natomiast "porwał" jeszcze berliński kantor Estrongo Nachama (1918-2000), którego usłyszałem w II PR, podczas audycji z okazji żydowskiego nowego roku 5745 (przełom września i października 1984 r.). Wkrótce też zawładnęły mną żydowskie klimaty obecne w pieśniach Szymona Laksa, Fryderyka 66 Mompou i Maurycego Ravela” . Współpracuje z wieloma grupami tworzącymi na pograniczu różnych stylów i gatunków muzycznych. Należą do nich, między innymi: Przestrzenie, Hiena, Romantisk Kronik, Teenbeat. W 2000 roku założył prywatną wytwórnię muzyczną „Dembitzer Music”. „Zajmuje się wydawaniem muzyki rzucającej pomosty pomiędzy muzyczną przeszłością i przyszłością”67. Wyprodukował pięć autorskich płyt: Mikrosłuchowiska (1998), With/Without (2000), KITS (2002), Porządek : Chaos jako Najduchy (2003) i Sztetlach (2005). Współpracuje z Jarosławem Besterem, Bolesławem Błaszczykiem, Markiem Chołoniewskim, 64 65 66 67 Por. Biografia Ireneusza Sochy, na http://www.dembitzer.pl/bio.html . I. Socha: Dębicka Rzesza Uprawiaczy Tfurczości…, op. cit. Ibidem. http://www.dembitzer.pl/glowna.html . 34 Chrisem Cutlerem, Piotrem Czernym, Tomaszem Dudą, Joane Hetu, Tomaszem Krakowiakiem, Jackiem Podsiadła, Raphaelem Rogińskim oraz Jurijem Jaremczukiem. Zajmuje się działalnością przekładową. W jego tłumaczeniu ukazała się książka Chrisa Cutlera O muzyce popularnej68. Jest również autorem przekładów beletrystyki angielskojęzycznej: Jądro ciemności Josepha Conrada, Zew krwi Jacka Londona oraz Wielka podróż Tomka Sawyera Marka Twaina. Istotne miejsce w jego twórczości zajmuje działalność publicystyczna. Jego artykuły ukazywały się w „Informatorze „Ars” 2”, „Pasażerze”, „Maci Pariadka”, „bruLionie”, „Studium”, „Czasie kultury”, „Exit” oraz w serwisie internetowym „Serpent.pl”. W 2004 roku rozpoczął projekt przetłumaczenia na język polski Księgi Dębicy (Sefer Dembitz) dla amerykańskiej organizacji genealogicznej „JewishGen”. Jest również współtwórcą filmu Na wieczność nie ma nic. "Za muzyczną wrażliwość łączenia przeszłości z przyszłością (...)„ otrzymał nagrodę honorową dziennikarzy dębickich „Obserwator 2006” w kategorii Kultura. 3.2 Jarosław Lipszyc Jarosław Lipszyc69 urodził się 1975 roku. Jest poetą, dziennikarzem i publicystą. Ukończył Międzywydziałowe Indywidualne Studia Humanistyczne na Uniwersytecie Warszawskim. Mieszka w Warszawie. Znalazł się w gronie czternastu poetów uznanych przez Mariana Stalę, wybitnego historyka literatury i krytyka, za najciekawszych twórców nowej poezji. Był twórcą nieukazującego sie już pisma literackiego „Meble”, związanego z nurtem neolingwistycznym, którego był jednym z głównych ideologów i przedstawicieli. Będący między innymi jego dziełem „Manifest Neolingwistyczny”, napisany w grudniu 2002 roku, wzywał do odejścia od formy wiersza wolnego. Wskazywał na znaczenie warstwy brzmieniowej i wizualnej tekstu poetyckiego, oraz było wyrazem niezadowolenia z kierunku rozwoju polskiej poezji w ostatniej dekadzie XX wieku70. Jest autorem dwóch książek: bólion w kostce71 oraz poczytalnia72. Po za tym publikował między innymi w pismach literackich „Lampa”, „Ha!art” oraz społeczno-politycznej „Krytyce Politycznej”. Pierwszy tom warszawskiego autora przeszedł niemal bez echa. Ukazanie się drugiego poetyckiego tomu zostało zauważone, choć i tu, jak przystało na trudną i niemal nie interpretowalną 68 69 70 71 72 C. Cutler: O muzyce popularnej, Zielona Sowa, Kraków 1999. Por. Biografia Jarosława Lipszyca, na http://news-677.news.szorty.pl/ . Por. Hasło Neolingwinizm, na http://pl.wikipedia.org/wiki/Neolingwizm . J. Lipszyc: bólion w kostce, Warszawa 1997. J. Lipszyc: poczytalnia, Warszawa 2000. 35 poezję, głosy krytyki były podzielone. „Jarosław Lipszyc swoją postawą twórczą wydaje się stanowić zaprzeczenie wszystkiego, co mówi sie o „rocznikach siedemdziesiątych”, jest bowiem poetą spektakularnym”73. Wykonuje swoje wiersze z towarzyszeniem zespołu Usta, specjalnie powołanego w tym celu. Podkreśla swoje przywiązanie do najnowszych zdobyczy techniki, aktywnie zajmuje się internetem oraz multimediami. W ramach Fundacji Nowoczesna Polska prowadzi projekt „Wolne podręczniki”. Dotyczy on publikowania podręczników dla uczniów na wolnych licencjach – czyli takich, które zezwalają każdemu na bezpłatne kopiowanie, rozpowszechnianie i aktualizowanie ich bez konieczności pytania o zgodę zespołu autorów. Jarosław Lipszyc jest również członkiem zarządu Internet Society Poland, które propaguje rozwój internetu i społeczeństwa informacyjnego. Jest jedynym młodym poetą polskim, którego fotografia, autorstwa Tomasza Tomaszewskiego, zdobiła okładkę „New York Times Magazine”74. 3.3 Tomasz Gwinciński Tomasz Gwinciński75 urodził się 15 stycznia 1963 roku w Bydgoszczy. Jest multiinstrumentalistą, kompozytorem filmowym i teatralnym. Studia w zakresie kompozycji odbył u Bogusława Schaeffera. Z m. in. Tymonem Tymańskim, Jerzym Mazzolem i Mikołajem Trzaską był współtwórcą tzw. sceny yassowej. Był to nowy nurt w polskiej muzyce, który powstał z końcem lat 80. w Trójmieście i Bydgoszczy. Łączył elementy współczesnej muzyki improwizowanej, jazzu, punk rocka i folku. Podkreślał oryginalność proponowanej twórczości przez muzyków z nim związanych, a jednocześnie był w opozycji do polskiej sceny jazzowej, bardzo wówczas krytycznej wobec dokonań yassowców. Związany jest z działalnością bydgoskiego klubu Mózg będącym głównym ośrodkiem sceny yassowej, miejscem eksperymentów wokoło muzyki jazzowej i innych form sztuki. Jest założycielem i liderem grup między innymi Trytony, Maestro Trytony oraz NonLinear Ensamble, będąca orkiestrą kameralną o ciekawym i nietypowym składzie. Część swojej twórczości poświęcił pracy scenarzysty i reżysera filmowego. Był współtwórcą scenariusza i kompozytorem muzyki do spektaklu Amszel Kafka, którego premiera odbyła się w 2006 roku, w Teatrze Polskim we Wrocławiu. Nakręcił kilka etiud filmowych między innymi Film o Józefie, natomiast aktualnie pracuje nad pełnometrażową produkcją Gry polowe, której 73 74 75 Biografia Jarosława Lipszyca, op. cit. “New York Times Magazine”, 3 VIII 1997. Por. Biografia Tomasza Gwińcińskiego, na http://pl.wikipedia.org/wiki/Tomasz_Gwinci%C5%84ski . 36 premiera planowana jest w 2007 roku. Jako kompozytor brał udział w licznych realizacjach teatralnych, między innymi: Ubu Król Alfreda Jarry w Teatrze Polskim w Bydgoszczy, Trans - Atlantyk Witolda Gombrowicza w Teatrze Polskim w Szczecinie, Tlen Iwana Wyrypajewa w Teatrze Powszechnym w Warszawie, Testosteron Andrzeja Saramonowicza w Teatrze Jeleniogórskim, Kordian Juliusza Słowackiego w Teatrze Polskim w Warszawie. Od 2004 roku współpracuje z reżyserem teatralnym Pawłem Passinim. Jest członkiem Akademii Fonograficznej w Sekcji Muzyki Jazzowej. Tomasz Gwińciński swoją twórczością udowadnia, że podział na gatunki muzyczne jest sprawą całkowicie zbędną, a rozróżnienie między muzyką poważną, a rozrywkową jest bardzo umowne. Jego kompozycje to próba połączenia współczesnej muzyki improwizowanej dotykającej wiele styli i gatunków muzycznych, a jednocześnie nawiązania do tradycji muzyki poważnej XX wieku. 3.4 Paweł Szamburski Paweł Szamburski76 urodził sie w 1980 roku w Warszawie. Jest klarnecistą. Ukończył studia w Instytucie Etnologii i Antropologii Kulturowej na Uniwersytecie Warszawskim. Równolegle studiował Muzykologię na tej samej uczelni. Jest założycielem i liderem zespołu Meritum, który powstał w 2001 roku. Grupę tworzą muzycy związani z warszawską sceną niezależną i jazzową. „W sensie stylistycznym Meritum czerpie przede wszystkim z zakorzenionych w nowoczesnym jazzie nurtów wybranych z szerokiego spektrum określanego mianem Radical Jewish Culture”77. Ich muzyka jest czymś w rodzaju wariacji na temat tradycyjnej muzyki klezmerskiej. „Żywiołowy, żydowski folklor wylewa się z utworów pełnymi wiadrami, czasem przyjmując postać ekstatycznego wirowania, kiedy indziej rozlewając się w rzewne, nostalgiczne melodie, zawsze jednak znakomicie podkreślając to, co w kulturze środkowo i wschodnioeuropejskich diaspor najbardziej podniecające”78. Paweł Szamburski udzielał się w wielu projektach muzycznych, między innymi: Tupika, Heliogabal, Galimadjazz Trio, Cukunft, Bauagan, Sztetlach. Prowadził także autorski cykl imprez Djazzpora, gdzie prezentował współczesną muzykę improwizowaną oraz sztukę wizualną. Cotygodniowe koncerty odbywały się w Galerii Off. Z czasem diazzporowa działalność pojawiła się także w Łodzi, Poznaniu, Warszawie, Tychach i Gdyni. Towarzyszyły im często wystawy zdjęć, pokazy slajdów, projekcje filmów, wizualizacje. W końcu 2005 roku odbył się 76 77 78 Por. Biografia Pawła Szamburskiego, na http://iskry.net/?dz=artysci&id=szamburski . I. Socha: Recenzja zespołu Meritum, na http://www.meritum.art.pl/meritum.php?id=recenzje . W. Lada: Recenzja zespołu Meritum, na http://www.meritum.art.pl/meritum.php?id=recenzje . 37 koncert z cyklu Djazzpora z muzyką Witolda Lutosławskiego z udziałem Andrzeja Bauera, wiolonczelistą, zdobywcą pierwszej nagrody na Międzynarodowym Konkursie ARD w Monachium oraz laureatem Międzynarodowego Konkursu „Praska Wiosna” i nagrody Parlamentu Europy i Rady Europejskiej. Paweł Szamburski grał lub współpracował z takimi artystami, jak: Patryk Zakrocki, Macio Moretti, Tomasz Stańko, Mikołaj Trzaska, Noel Akchote, Pavel Fajt, Raphael Rogiński, Tomasz Duda, Bartosz Weber, Kuba Kossak, Sebastian Wypych, Michał Górczynski, Josquen Roset, Norbullo, Dj Lenar, Dj Dfc. 3.5 Jurij Jaremczuk Jurij Jaremczuk79 urodził się w 1951 roku w Nowokuzniecku w Rosji. Teraz mieszka Na Ukrainie we Lwowie. Jest multiinstrumentalistą i kompozytorem w tym także muzyki teatralnej. Gra na saksofonach, tenorowym i sopranowym, klarnecie basowym, perkusjonaliach i fortepianie. W 1978 roku ukończył Wydział Estradowo – Jazzowy w Rostowskiej Akademii Sztuk Pięknych. Jego nauczycielem był Kim Nazaretow, z którym później współpracował. Jurij Jaremczuk jest najbardziej znanym artystą na ukraińskiej scenie muzyki improwizowanej. Jest założycielem i liderem zespołu 3YAR. „Estetyka muzyczna zespołu zawiera w sobie elementy różnych styli muzycznych, łącząc i syntezując w wyznaczonym racjonalnym porządku, przedstawiając w dźwięku i kompozycji autorskie widzenie świata”80. Jest to muzyka improwizowana, która niesie w sobie elementy muzyki jazzowej, free jazzowej, współczesnej muzyki kameralnej i muzyki etnicznej. Jurij Jaremczuk współpracował z takimi muzykami, jak np.: Claudia Binder, Marcus Eichelberger, Jim Meneses, Fred Frith, Ray Andersen, William Parker, Hamid Drake, Rob Brown, Heinz-Erich Godecke, Hans Shutler, Władimir Czekasin, Alex Nowic, Arkadij Szilkloper, Klaus Kugel Dror Feiler, Sainkho Namtchylak, Ezas Mikashys, Władimir Tarasow, Wiaczesław Nazarow, Władimir Wołkow, Wiaczesław Gaworoński, Władimir Makarow, Aleksander Nesterow. Występował na wielu festiwalach jazzowych i awangardowych (Wołgograd, Smoleńsk, St. Petersburg, Toronto, Vancouver, Wilno, Lwów, Kijów, Brest). Znany ukraiński kompozytor, Leonid Hrabowski mówił, że muzyka Jaremczuka ukazuje to, co we współczesnej sztuce jest takie istotne, własną twarz, oryginalną, ukraińską, awangardową muzykę, skierowaną w stronę głębi i tajemnicy81. 79 80 81 Por. Biografia Jurij Jaremczuka, na http://www.3yar.com.ua/about_us_pol.html#yar . http://www.3yar.com.ua/about_us_pol.html . Por. http://www.serpent.pl/koncerty/2001/yaremtchuk.html . 38 3.6 Patryk Zakrocki Patryk Zakrocki82 urodził się w 1974 roku w Warszawie. Jest skrzypkiem, perkusistą, kompozytorem, również teatralnym i filmowym. Ukończył studia wyższe na Wydziale Filologii Polskiej Uniwersytetu Warszawskiego. Pobierał lekcje kompozycji u Bogusława Schaeffera. I jak podkreśla: „Studia u Schaeffera dodały mi przede wszystkim odwagi - on mi uświadomił szerokie możliwości muzyki i to, ze tak mało są one wykorzystywane, co jest bardzo zachęcające, gdyż większość z nas, muzyków żyje w przeświadczeniu, że wszystko już zrobiono, i że tylu mistrzów się tym zajmowało, że trudno o miejsce dla siebie i racje żeby w ogóle tworzyć i zabierać słuchaczom czas i zapełniać półki kolejnymi płytami, jak i tak lepiej posłuchać np. Lutosa albo Coltrane’a. To było dla mnie bardzo ważne i odświeżające”83. Patryk Zakrocki brał udział w Międzynarodowych Kursach Muzyki Współczesnej w Krakowie i Bystrzycy. Zajmuje się muzyką kameralną, elektroakustyczną, słuchowiskiem i instalacjami dźwiękowymi. Jest jedną z najciekawszych postaci warszawskiego środowiska muzyki improwizowanej. Opublikował w Polsce i za granicą dziesięć albumów płytowych i wiele pojedynczych tworów na rozmaitych kompilacjach. Jest autorem projektów Galimadjaz, Meoma, EA, Tupika. Współpracował z zespołem Mitch&Mitch, kwartetem smyczkowym Nonstop, Plain Music i Improvisers Ensemble. Grał między innymi z Alainem Bernem, Paulem Brody i Noelem Akchote. Jest autorem muzyki do filmów: Barbórka w reżyserii Marka Pieprzyca, Mistrz Dariusza Kuciewicza, Koma Macieja Sobieraja, za którą otrzymał „Złotą Kijankę” na Festiwalu Camerimage w 2003 roku, oraz cyklu Kapitan Europa z grupą Tworzywo. Razem z Piotrem Szamburskim i Mateuszem Siesickim nakręcił film dokumentalny Prawdziwa rzecz. Tworzył muzykę do spektakli grupy Komuny Otwock Perechodnik/Bauman, Dlaczego nie będzie rewolucji?, Fryzjera w reżyserii Marka Pieprzyca nagrodzoną w 2004 roku na festiwalu Dwa Teatry w Sopocie i Auto da fe Pawła Miśkiewicza. W 2006 roku na festiwalu „Kratochwileni”, odbyła się premiera dwóch symultanicznie granych spektakli Leszka Mądzika i Pawła Stouraca z jego muzyką. W 2005 otrzymał nagrodę za muzykę na międzynarodowym konkursie kompozytorskim dla Biennale Sztuki dla Dziecka w Poznaniu. Jest prezesem stowarzyszenia kulturalnego HOLON. Obecnie prowadzi Zakład Produkcji Dźwięku. 82 83 Por. Biografia Patryka Zakrockiego, na http://www.emd.pl/wiki/Patryk_Zakrocki . Ibidem. 39 3.7 Wojt3k Kucharczyk Wojt3k Kucharczyk84 urodził się w 1969 roku. Zawodowo i hobbystycznie zajmuje się szeroko rozumianą sztuką. W 1994 roku otrzymał dyplom z malarstwa – instalacji i litografii na Wydziale Grafiki Akademii Sztuk Pięknych w Katowicach. „Rysuje, K–zeruje, gra na Bębnach Wszelkiego Rodzaju w legendarnym zespole BĘBNIARZE z kraju MOŁR, performenzzzuje, Myśli, Używa Novoczesnych Technologii, Fotografuje, często zajmuje się Poezją Wizualną, jeździ samochodem i patrzy”85. Nie uznaje podziału sztuki na dziedziny. Jest założycielem jednej z najbardziej charakterystycznych polskich niezależnych wytwórni płytowych „mik.musik.!”. Wizerunek wytwórni buduje wydając nowatorską, oryginalną muzykę artystów z Polski i ze świata oraz dbając o wysmakowaną, nietuzinkową oprawę graficzną wydawnictw. Jako muzyk również działa solo. „W swoim projekcie *retro*sex*galaxy* w przewrotny osób realizuje swoje dźwiękowe (anty)utopie. Pełno tutaj humoru i licznych wywrotowych nawiązań do popkultury”86. W 2005 roku powołał do istnienia nowy solowy projekt The Complainer, który spotkał się z szerokim uznaniem publiczności i krytyki międzynarodowej. W swoim dorobku artystycnym posiada ponad 25 płyt. Jego nagrania są obecne także na wielu kompilacjach płytowych. Odbył wiele licznych koncertów, wystaw i pokazów multimedialnych w Polsce i za granicą, między innymi: audioart00 w Krakowie, ars cameralis w Katowicach, EXPO2000 w Hanowerze, festiwal w krajobrazie w Inowłodzi, drugi obieg art w Łowiczu, ReadMe 02 w Moskwie, ARTACTS 02 w St.Johann w Tyrolu, Nuit Blanche 02 w Paryżu, Next Festival 03 w Bratysławie, I.D.E.A.L. 04 w Nantes, Warsaw Summer Jazz Days 2004 (udział w John Zorn's Cobra Project) w Warszawie. W 2002 roku według rankingu „Newsweeka” jego autorskie opracowanie dwóch tomów wierszy Tomaza Salamuna znalazło się pośród dziesięciu najlepszych ksiązęk z poezją. Jego działalność doczekała się już podsumowania w dwóch prestiżowych międzynarodowych publikacjach „In The East - New Music Territories In Europe”, autorstwa Susane Niedermayr i Christian Scheib oraz roczniku „Leonardo Music Journal/MIT Press/Cambridge/USA”. W 2005 roku został uhonorowany nagrodą „Nocne Marki” „za życiowe osiągnięcia”, przyznaną przez magazyn „Aktivist”. 84 85 86 Por. Biografia Wojtka Kucharczyka, na http://www.mikmusik.org/musik/artists.php?artist_id=3&lang=0. http://www.mozg.art.pl/GALERIA/wojt3k.htm . Biografia Wojtka Kucharczyka, op. cit. 40 3.8 Bolesław Błaszczyk Bolesław Błaszczyk87 urodził się 29 maja 1969 roku w Warszawie. Jest klasycznie wykształconym wiolonczelista, pianistą i muzykologiem. W 1992 roku ukończył studia z zakresu muzykologii w Akademii Teologii Katolickiej w Warszawie. Rok później uzyskał dyplom ukończenia Akademii Muzycznej im. Fryderyka Chopina w klasie wiolonczeli. Jako uczeń szkoły średniej brał udział w konkursach instrumentalnych, między innymi w I Międzynarodowym Konkursie Improwizacji Jazzowej w Katowicach w 1986 roku. Jest współzałożycielem z Jarosławem Siwińskim i Ryszardem Wojciulem działającej w latach dziewięćdziesiątych multimedialnej grupy MM. Aranżuje muzykę rockową na instrumenty akustyczne, współtworzą muzyczne projekty z członkami zespołów Kryzys, Dezerter czy Świetliki. W 1992 roku otrzymał „Grand Prix” Konkursu Muzyki Kameralnej Conservatoire Americain w Fontainebleau. W 1994 uczestniczył w kursach kameralnych w Salzau, pracując pod kierunkiem Mścisława Rostropowicza, a także występując w Orkiestrze Festiwalu Schleswig Holstein pod batutą Rostropowicza oraz Walerego Giergiewa. W tym samym roku stał się członkiem założonej przez Leonarda Bernsteina i Justusa Frantza międzynarodowej orkiestry Philharmonie der Nationen, z którą współpracował czynnie do 2000 roku, nagrywając przeszło 30 płyt i koncertując na kilku kontynentach. Od 1997 do 2001 roku był wiolonczelistą Polskiej Orkiestry Radiowej, gdzie pracował pod kierunkiem m.in.: Maurice Jarre’a, Michaela Kamena, Jana Krenza, Ennio Morricone, Wojciecha Rajskiego. W 2000 roku został wiolonczelistą kwartetu smyczkowego Grupa MoCarta, tworzącego autorskie programy kabaretowo-muzyczne, występując również u boku takich wykonawców, jak Bobby McFerrin, Waldemar Malicki, Maciej Niesiołowski, Kuba Jakowicz. Z zespołem tym nagrał płytę Cztery struny świata (Pomaton EMI 2004), szereg programów dla Polskiego Radia i Telewizji Polskiej. Bolesław Błaszczyk również komponuje muzykę filmową i pisze felietony dla czasopism „Ruch Muzyczny”, „Studio”, „Hi=Fi i muzyka”. W 2003 roku ukazała sie jego pierwsza solowa płyta z autorską muzyką na fortepian i przetworzenia elektroniczne, Wieczór się zapada (Dembitzer Music 2003). Jako muzykolog zajmuje się twórczością kompozytorów związanych ze Studiem Eksperymentalnym Polskiego Radia, pracując dla potrzeb Centrum Historii Radiofonii. 87 Por. Biografia Bolesława Błaszczyka, na http://www.otwock.org/info/index.php/Boles%C5%82aw_B%C5%82aszczyk . 41 3.9 Raphael Rogiński Raphael Rogiński88 urodził sie w 1977 roku we Frankfurcie nad Menem. Jest gitarzystą i kompozytorem, również muzyki teatralnej i filmowej. Wykształcony jazzowo i klasycznie edukację uzupełniał o muzykologię i etnomuzykologię. Od samych początków działalności twórczej, skupiony jest przede wszystkim na improwizacji wynikającej z jazzu i na muzyce etnicznej i ludowej. Jest zafascynowany kulturą żydowską. W swojej twórczości skupia się na akustycznych i elektrycznych instrumentach strunowych przez niego preparowanych i przetwarzanych jak i na teoretycznej stronie tych zagadnień(continuum czasowe, artykulacja, etnomuzykologia, estetyka...)89. Raphael Rogiński współpracował między innymi z: Noelem Akchote, Frederic Blondy, Joe Giardullo, Axel Dorner, Macio Moretti, Patrykiem Zakrockim, Tomaszem Gwincińskim, Danielem Pigońskim, Konstantym Usenko, Vadimem O. Pavlukiem, Ryszardem Lateckim. Wystąpił gościnnie na płytach: Djazzpora, Sztetlach, Broniewski, Meritum. Jest założycielem i liderem zespołów Shofar i Cukunft. „Ideą Shofar jest zderzenie tradycyjnej muzyki chasydzkiej i free jazzu, a także kontynuowanie tradycji muzyki żydowskiej, która dla zespołu jest wciąż żywa. Głównym impulsem do zajęcia się tą tradycją było odnalezienie przez Raphaela Rogińskiego zbioru pieśni chasydzkich Bieregowskiego (1892-1961), muzykologa, który począwszy od lat dwudziestych XX wieku, badał muzykę żydowską na terenach Ukrainy, Mołdawii i południowej Polski. Utwory grane przez Shofar to najczęściej „niguny", czyli magiczne pieśni religijne, w niektórych przypadkach mające wprowadzać w trans i ekstazę „frejlaksy", czyli utwory bardziej taneczne, oraz utwory wywodzące się z liturgii żydowskiej”90. Również założeniem zespołu Cukunft jest kontynuowanie tradycji miejskiej muzyki żydowskiej Europy Wschodniej w sposób, który nie odgradza się od współczesności. 3.10 Jarosław Bester Jarosław Bester91 rodził się w 1976 roku. Jest akordeonistą i kompozytorem. Posiada klasyczne wykształcenie muzyczne. Jest absolwentem Akademii Muzycznej w Krakowie w klasie akordeonu. 88 89 90 91 Por. http://www.alchemia.com.pl/id,654,wydarzenie.html . http://rozmowy.onet.pl/1,biografia.html?ITEM=57462 . http://www.independent.pl/magazyn/kultura/artysci/ . Por. http://www.alchemia.com.pl/id,77,osoba.html . 42 „W swej grze łącząc doświadczenia wyniesione z muzyki klasycznej z wieloma innymi stylami oraz zastosowaniu czytelnych form improwizacyjnych osiąga niezwykle energetyczną mieszankę ukazującą niespotykane dotąd możliwości barwowe jak i techniczne akordeonu”92. Dzięki temu jest uznawany za jednego z najoryginalniejszych muzyków młodego pokolenia w Europie i w świecie. W 1997 roku z jego inicjatywy powstała w Krakowie legendarna już formacja The Cracow Klezmer Band. Jej nowym obliczem jest aktualnie Bester Quartet. Jest to jedyny w Polsce zespół na stałe współpracujący z prestiżową nowojorską wytwórnią „Tzadik” Johna Zorna. „Charakterystyczną cechą zespołu jest wykonawstwo muzyki o szerokim przekroju stylistycznym, w którym zasymilowane zostały wybrane elementy muzyki klasycznej, jazzowej, awangardowej oraz dokonania współczesnej kameralistyki gdzie fundamentem do budowania niepowtarzalnych form instrumentalnych jest improwizacja”93 . W swoim dorobku artystycznym posiada sześć albumów. Zespół koncertował w wielu prestiżowych salach oraz klubach muzycznych, między innymi w Polsce, USA, Wielkiej Brytanii, Tajwanie, Czechach, Finlandii, Włoszech, Estonii, Francji, Ukrainie, Węgrzech, Szwecji, Szwajcarii, Austrii, Belgii, Holandii, Niemczech oraz Kanadzie. Dokonał również niezliczonej ilości nagrań dla stacji telewizyjnych i radiowych, a także współpracował w wieloma wybitnymi artystami szeroko rozumianej muzyki jazzowej, klezmerskiej i awangardowej, między innymi: John Zorn, Tomasz Stańko, Grażyna Auguścik, John McLean, Don Byron, Frank London, Jorgos Skolias, Aaron Alexander, Ireneusz Socha. Jarosław Bester jest laureatem wielu międzynarodowych oraz ogólnopolskich konkursów akordeonowych. 92 93 Ibidem. http://www.besterquartet.com/polski.php?category=3#besterquartet . 43 Podsumowanie „Powstała muzyka zadziwiająca różnorodnością i odwagą muzycznych wizji. Muzyka bardzo odległa od wszelkich stereotypów: z jednej strony bliska współczesnej muzyce kameralnej, a z drugiej – muzyce jazzowej, eksperymentalnej, improwizowanej i elektronicznej. Na Sztetlach nie ma eksperymentów dla eksperymentów, są za to różnorodne i przemyślane w szczegółach dzieła muzyczne – stworzone przez cenionych przeze mnie artystów, z których każdy wypracował własny język. I to właśnie o nich jest ta płyta”94. Dziesięć miasteczek i każde kryje pełną tajemnic historię. Różnorodność tych utworów charakteryzuje ducha kultury żydowskiej oraz zawiłość losów rozsianej po Europie diaspory. Jest próbą wyobrażenia, jak kiedyś wyglądał sztetl. Płyta Sztetlach to historia utraconych miasteczek, jak również zapomnianych korzeni naszej kultury. Zapominając o świecie chasydzkiego mistycyzmu utraciliśmy kulturowy fenomen wielonarodowej i wielowyznaniowej Polski95. W przypadku Sztetlach, sięganie do muzyki Szymona Laksa jest „próbą nawiązania dialogu z przerwaną tradycją, nie tylko muzyczną”96. Twórczość Szymona Laksa przypada na ten okres dziejów polskiej twórczości kompozytorskiej, który zdominowany był przez tendencje neoklasyczne. Charakteryzowały łączenie tradycyjnych założeń kształtowania formy i faktury instrumentalnej z nowoczesnymi środkami tonalno–harmonicznymi97. Szymon Laks w swej muzyce zestawiał tradycyjne gatunki z elementami nowoczesnej harmonii, jazzu oraz muzyki ludowej. Niekiedy wychodził daleko poza obowiązującą estetykę. Jako intelektualista był w stanie przekraczać sztuczne bariery. Naruszył obowiązujący kanon mówienia o rzeczach poważnych. Wtedy Elegia żydowskich miasteczek odbierana była jako zbyt ekstrawagancka. Ale w istocie stanowiła próbę muzycznego skomentowania tradycji i kultury żydowskiej, którą doskonale znał przez pryzmat własnych doświadczeń. Laks czerpał z niej, by móc zrobić własne jej muzyczne opracowania. Pokazał, że można kreatywnie podejść do tradycji, a nie tylko ją powielać. Ponadto dzieje życia Szymona Laksa mają kluczowe znaczenie dla dzisiejszej interpretacji jego twórczości. Był ofiarą holokaustu. Przeżył w skrajnych warunkach i pozostał człowiekiem, kiedy inni stracili nadzieję i sens życia. Heroizm, choć nieporównywalny z doświadczeniami Laksa, towarzyszył również twórcom płyty Sztetlach. Poruszyli temat zapomnianych miasteczek, komentując je przez 94 95 96 97 I. Socha: Ireneusz Socha-Sztetlach, op. cit. Por. M. Mendyk: Dębicka..., op. cit. I. Socha: Komentarz do płyty Sztetlach, op. cit., s. 2. Por. Z. Helman: posłowie do S. L. Elegia..., op. cit., s.14. 44 pryzmat pieśni Szymona Laksa oraz własnej świadomości. Sięgnęli do źródła i opisali, skomentowali je, bardzo osobiście. W sensie systemu odniesień nawiązali do tradycji midraszy98. Dla nich partytura pieśni jest jednym z dowodów na istnienie miejsc „gdzie szewc był poetą, zegarmistrz filozofem, fryzjer trubadurem”99. Przekazem starych mistrzów. Wraz z wierszem Miasteczka 2.1 Jarosława Lipszyca stanowiła materiał wyjściowy dla Sztetlach. Wybrane zwroty harmoniczne i rytmiczno-motywiczne pieśni Laksa przewijają się niemal przez wszystkie utwory, choć już w zupełnie nowych odcieniach i innym sensie. Posłużono się jej materiałem muzycznym, jednak nie było to najistotniejsze dla projektu Sztetlach. Ważniejsze były emocje, które w sobie kryje i ekspresja muzyki Laksa. Poruszyła wrażliwość twórców płyty - fascynowała, inspirowała oraz wzruszała. Płyta Sztetlach poświęcona jest Szymonowi Laksowi nie tyle jako kompozytorowi, ile jako myślicielowi, który komponując Elegie żydowskich miasteczek zmierzył się z problemem zapominania. 98 99 I. Socha: Komentarz do płyty Sztetlach, op. cit., s. 2. Elegia miasteczek żydowskich..., op. cit. 45 Bibliografia Książki 1. Coudy R.: S. Laks. Musiques d'un autre monde, Paryż 1948. 2. Laks Szymon: Epizody, epigramy, epistoły, Londyn 1976. 3. Laks Szymon: Gry Oświęcimskie, Państwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau, Oświęcim 1998. Hasła encyklopedyczne 1. Chomiński Józef Michał: Sonologia, w: Encyklopedia muzyki, pod red. Andrzeja Chodkowskiego, wydanie drugie, PWM, Warszawa 2001, s. 826-829. 2. Helman Zofia: Laks Szymon, w: Encyklopedia muzyczna PWM, część biograficzna pod red. Elżbiety Dziębowskiej, t. k,l,ł, PWM, Kraków 1997, s. 271-272. 3. Wojnowski Jan: Midrasz, w: Wielka encyklopedia PWN, t. 17, PWN, Warszawa 2003, s.351. 4. Wojnowski Jan: Litwacy. W: Wielka encyklopedia PWN, t. 16, PWN, Warszawa 2003, s. 78. 5. Hasło Neolingwinizm, na http://pl.wikipedia.org/wiki/Neolingwizm . Artykuły 1. Hartwich Dorota: Losy – Szymon Laks w negatywie świata, „Rzeczpospolita”, 6 VIII 2003. 2. Helman Zofia: posłowie do S. L. Elegia żydowskich miasteczek, PWM, Kraków 1989. 3. Kaczyński Tadeusz: Rozmowa z Szymonem Laksem, „Ruch Muzyczny”, 1964, nr 2, s. 15-16. 4. Mendyk Michał: Ireneusz Socha-wywiad, „Glissando”, nr 4, 4 VI 2005. 5. Nowak Anna: Powojenne pieśni Szymona Laksa. Motywacje-Idee-Tradycje, w: Muzyka źle obecna, Sekcja muzykologów Związku Kompozytorów Polskich, pod red. K. Tarnawskiej-Kaczorowskiej, Warszawa 1989, s. 326-356. 46 6. Poniatowska Irena: Laks – Szymulska Przystanek do dziejów przyjaźni artystycznej (1) i (2), „Ruch Muzyczny”, 1985, nr 9, s. 3-4, nr 10, s. 19-20. 7. Skolimowski Jacek: Konsekwencja i Kontynuacja, „Fluid”, 2005, nr 8, s. 64-67. Artykuły elektroniczne zamieszczone na stronach internetowych 1. Cutler Chris: recenzja płyty Sztetlach, na http://www.dembitzer.pl/txt/ccszt.pdf . 2. Lada Wojciech: Recenzja zespołu Meritum, na http://www.meritum.art.pl/meritum.php?id=recenzje . 3. Mendyk Michał: Dębicka podróż do źródeł, na http://www.dembitzer.pl/teksty.html . 4. Mendyk Michał: recenzja płyty Sztetlach, na http://www.dembitzer.pl/txt/mendyk.pdf . 5. Mendyk Michał: recenzja płyty Sztetlach, http://www.diapazon.pl/PelnaWiadomosc.php?bn=Recenzje&Id=121 . 6. Mszyca Wojciech: recenzja płyty Sztetlach, na http://www.dembitzer.pl/txt/sztetmszyca.pdf . 7. Socha Ireneusz: Ireneusz Socha-Sztetlach, na http://fzp.jewish.org.pl/kultura7.html 8. Socha Ireneusz Dębicka Rzesza Uprawiaczy Tfurczości. O dębickich grupach awangardowych rocka lat 1980, na http://miastomaglos.9o.pl/story.htm 2004. 9. Socha Ireneusz: Recenzja zespołu Meritum, na http://www.meritum.art.pl/meritum.php?id=recenzje . 10. Szwarcman Dorota: Muzyczny widok z kirkutu, na http://www.dembitzer.pl/txt/szwarcman.pdf . 11. Tkacz Piotr: recenzja płyty Sztetlach, na http://www.dembitzer.pl/txt/tkacz.pdf . Serwisy internetowe 1. Biografia Bolesława Błaszczyka, na http://www.otwock.org/info/index.php/Boles%C5%82aw_B%C5%82aszczyk . 2. Biografia Tomasza Gwińcińskiego, na http://pl.wikipedia.org/wiki/Tomasz_Gwinci%C5%84ski . 3. Biografia Jurij Jaremczuka, na http://www.3yar.com.ua/about_us_pol.html#yar . 4. Biografia Wojtka Kucharczyka, na 47 http://www.mikmusik.org/musik/artists.php?artist_id=3&lang=0. 5. Biografia Jarosława Lipszyca, na http://news-677.news.szorty.pl/ . 6. Biografia Ireneusza Sochy, na http://www.dembitzer.pl/bio.html . 7. Biografia Pawła Szamburskiego, na http://iskry.net/?dz=artysci&id=szamburski . 8. Biografia Patryka Zakrockiego, na http://www.emd.pl/wiki/Patryk_Zakrocki . 9. http://www.dembitzer.pl/glowna.html . 10. http://www.3yar.com.ua/about_us_pol.html . 11. http://www.serpent.pl/koncerty/2001/yaremtchuk.html . 12. http://www.mozg.art.pl/GALERIA/wojt3k.htm . 13. http://www.alchemia.com.pl/id,654,wydarzenie.html . 14. http://rozmowy.onet.pl/1,biografia.html?ITEM=57462 . 15. http://www.independent.pl/magazyn/kultura/artysci/ . 16. http://www.alchemia.com.pl/id,77,osoba.html . 17. http://www.besterquartet.com/polski.php?category=3#besterquartet . Wersja zredagowana dla potrzeb publikacji na stronach Dembitzer Music. Praca wykorzystana za pozwoleniem. WSZELKIE PRAWA ZASTRZEŻONE! WSZELKIE KOPIOWANIE BEZ POZWOLENIA ZABRONIONE! W SPRAWIE WYKORZYSTANIA PROSZĘ O KONTAKT: ŁUKASZ PURA email: [email protected] 48
