czytaj więcej

150. ROCZNICA POWSTANIA STYCZNIOWEGO LEKCJĄ HISTORII,
KTÓRĄ NALEŻY ODROBIĆ
W bieżącym roku przypada 150. rocznica powstania styczniowego, największego polskiego zrywu niepodległościowego w XIX wieku. Zainicjowała je niewielka grupa konspiratorów, jednakże w krótkim czasie przekształciło się ono w ruch masowy, w który w różnej
formie zaangażowały się szerokie rzesze społeczeństwa polskiego w trzech zaborach. Powstanie trwało blisko szesnaście miesięcy. Było ono rezultatem polskich dążeń narodowowyzwoleńczych i miało ogromny wpływ na kształtowanie się tożsamości narodowej Polaków.
Przypomniało również społeczności europejskiej o sprawie polskiej, udowadniając, że Polacy
są gotowi, przy sprzyjających warunkach międzynarodowych, zbrojnie upominać się o swoje
prawo do wolności narodowej i państwowej.
Z perspektywy historii można ocenić, iż powstanie styczniowe nie mogło zakończyć
się sukcesem. Jednak sami powstańcy powinni stać się dla nas ideałem zapału, ofiarności,
pasji i determinacji na rzecz sprawy niepodległości. Patrząc na postawę kolejnych pokoleń
Polaków, którzy podejmowali walkę o sprawę narodową, można zauważyć, iż inspiracją dla
nich byli właśnie powstańcy stycznia 1863 roku.
Doceniając rangę 150. rocznicy powstania styczniowego 3 sierpnia 2012 roku Senat
Rzeczypospolitej Polskiej przyjął uchwałę o ustanowieniu roku 2013 – „Rokiem Powstania
Styczniowego”. Senatorowie Polscy zapasali w niej miedzy innymi: Honorując patriotyczne
oddanie i szlachetne poświęcenie powstańców styczniowych, spłacamy dług wobec wielu pokoleń Polaków, którzy nie wahali się stanąć do walki w obronie wolności. Jednocześnie we
wspomnianej uchwale Senat RP zaapelował do instytucji państwowych i samorządowych
wszystkich szczebli o godne uczczenie tej doniosłej rocznicy. Na aspekt wychowawczy 150.
rocznicy powstania styczniowego zwrócił również uwagę Prezydent RP Bronisław Komorowski, który zauważył: Pracując dziś dla Polski kontynuujemy starania minionych pokoleń.
W tej generacyjnej, polskiej sztafecie powstańcy styczniowi zajmują ważne miejsce. Są wzorem wytrwałości i ofiarności w walce o własne państwo. Jest to jednoznaczny i precyzyjny
przekaz, ukazujący właściwą ścieżkę rozważania pamięci o powstaniu styczniowym i jego
tradycji po 150. latach od styczniowej insurekcji. Akcentuje on bowiem uniwersalne i najcenniejsze dla Polaków wartości, takie jak wolność narodowa i własne państwo. Leżały one
u źródła myśli powstańczej każdego polskiego zrywu narodowowyzwoleńczego, jednak najpełniejszy wyraz znalazły właśnie w dziedzictwie powstańczego zrywu z lat 1863 i 1864.
1
Również w kontekście świadomości narodowej i obywatelskiej powstanie styczniowe poczyniło znaczny postęp, wprowadzając w życie postulat uwłaszczenia chłopów, po którym nastąpiło uwłaszczenie carskie, co interpretowane jest przez historyków jako swoiste „uobywatelnienie milionów chłopów polskich” (Jerzy W. Borejsza).
Fot. 1 „Powiatowy Dzień Pamięci o Bohaterach Powstania Styczniowego” w Gromniku (25.02.2013 r.)
Nie sposób w aspekcie rozważań o znaczeniu 150. rocznicy powstania styczniowego
przemilczeć kontrowersji wokół jej obchodów, wywołanych między innymi przez część polityków, którzy uczynili pamięć o powstaniu płaszczyzną politycznej rywalizacji. Również
wiele innych opiniotwórczych środowisk w kraju, wspieranych przez niektóre środki masowego przekazu, kwestionowało potrzebę szczególnego obchodzenia okrągłej rocznicy styczniowej insurekcji. Tym samym wydarzenie będące potencjalną okazja do budowania i umacniania jedności społeczeństwa, stało się zarzewiem kolejnych podziałów. Trudno nie dostrzec
również szkody, jakiej ten polityczny i medialny rozdźwięk wokół 150. rocznicy powstania
styczniowego, uczynił dla różnorodnych działań edukacyjnych, podejmowanych przede
wszystkim wobec młodzieży szkolnej. Bowiem wszelkie sądy „za czy przeciw” powstaniu
winny być podbudowane rzetelną wiedzą, a nie powtarzaniem zasłyszanych, często uproszczonych poglądów i tez, jakie pojawiają się w przestrzeni medialnej. 150. rocznica powstania
styczniowego winna być właśnie taką okazją do wypełniania białych plam i luk w wiedzy na
2
temat tego wydarzenia. Na gruncie edukacji dzieci i młodzieży szkolnej niezmienne pozostają
do osiągnięcia w tym zakresie cele zarówno na płaszczyźnie dydaktyki, jak i wychowania.
Stąd z satysfakcją należy zauważyć docenienie wagi 150. rocznicy styczniowego zrywu niepodległościowego przez część samorządów różnych szczebli. W Województwie Małopolskim wymienić należy przesłanie Sejmiku Województwa, który podczas XXXII sesji (28
stycznia br.) przyjął oświadczenie, ustanawiające rok 2013 „Rokiem Powstania Styczniowego
w Małopolsce”. Zwracamy się szczególnie do samorządów wszystkich poziomów oraz organizacji społecznych, a przede wszystkim mieszkańców Małopolski o włączenie się w uczczenie
tej ważnej 150. Rocznicy – napisali we wspomnianym oświadczeniu Radni Województwa.
Inicjatorem takiej formy uczczenia 150. rocznicy powstania styczniowego na forum Sejmiku
Województwa Małopolskiego było Forum Małopolskich Oddziałów Polskiego Towarzystwa
Historycznego, które jeszcze w grudniu 2012 roku wystąpiło ze stosownym pismem do Przewodniczącego Sejmiku Kazimierza Barczyka.
Fot. 2 „Powiatowy Dzień Pamięci o Bohaterach Powstania Styczniowego” w Gromniku (25.02.2013 r.)
Z kolei podczas XXX Sesji Rady Powiatu Tarnowskiego, 29 stycznia br. Rada Powiatu przyjęła stanowisko w sprawie uczczenia 150. rocznicy powstania styczniowego. Zostało
ono przyjęte jednomyślnie przez wszystkich radnych. Z inicjatywą takiego uczczenia 150.
rocznicy styczniowej insurekcji wystąpił do Przewodniczącego Rady Powiatu Tarnowski Od3
dział Polskiego Towarzystwa Historycznego. Radni powiatowi zwrócili się do społeczności
lokalnej, o: … podcięcie działań zmierzających do należytego uczczenia tej doniosłej rocznicy, a także udziału w przedsięwzięciach, mających na celu upamiętnienie bohaterstwa naszych przodków oraz ich poświęcenia dla sprawy niepodległości Narodu i Ojczyzny. (…) Rada Powiatu w Tarnowie uznaje, iż 150. rocznica powstania styczniowego jest doskonałą okazją aby podejmować inicjatywy mające za zadanie przybliżenie i popularyzację historii lokalnej na tle dziejów państwa i narodu polskiego w XIX wieku. Jest to nasz moralny obowiązek
wobec dziedzictwa, jakie przekazały nam pokolenia naszych przodków, którym przyszło żyć
w czasach niewoli, okupacji oraz zniewolenia narodowego i państwowego.
Fot. 3 Koncert Andrzeja Kołakowskiego podczas „Powiatowego Dnia Pamięci o Bohaterach Powstania Styczniowego”
w Gromniku (25.02.2013 r.)
Dając swoisty przykład takiej postawy, a także w celu zwrócenia uwagi lokalnej społeczności na rangę omawianej rocznicy, 25 lutego br. został zorganizowany przez Przewodniczącego Rady Powiatu Tarnowskiego Zbigniewa Karcińskiego, Starostę Tarnowskiego Romana Łucarza przy współpracy z Zespołem Szkół Ogólnokształcących i Zawodowych im.
Jana Pawła II w Gromniku oraz Tarnowskim Oddziałem Polskiego Towarzystwa Historycznego „Powiatowy Dzień Pamięci o Bohaterach Powstania Styczniowego”. Jego obchody miały miejsce w auli Gminnego Ośrodka Kultury w Gromniku. Na uroczystość złożył się program artystyczny, przygotowany przez uczniów i nauczycieli ZSOiZ w Gromniku, poświęco4
ny tematycznie losom Polaków podczas powstania styczniowego i po jego zakończeniu. Następnie odbył się przejmujący koncert barda Andrzeja Kołakowskiego. Artysta wykonał swoje
autorskie kompozycje, dotyczące powstańców styczniowych i żołnierzy drugiej konspiracji,
poprzedzane przez własnym, osobistym komentarzem i refleksją historyczną. W zgodnej opinii zgromadzonych licznie w auli GOK w Gromniku uczestników uroczystości, wśród których przeważali uczniowie Szkoły Podstawowej, Gimnazjum i ZSOiZ w Gromniku, zarówno
występ młodzieży, jak i koncert Andrzeja Kołakowskiego, dostarczyły wszystkim niezapomnianych wzruszeń i były niezwykle emocjonalną formą uczczenia pamięci o bohaterach
powstania styczniowego. Watro podkreślić, iż istotą „Powiatowego Dnia Pamięci o Bohaterach Powstania Styczniowego” było między innymi bezpośrednie włącznie, zarówno do proces przygotowania programu, jak i samej jego prezentacji, dzieci i młodzieży szkolnej,
w myśl idei „uczniowie dla uczniów”.
Fot. 4 Uczestnicy konkursu „Udział Ziemi Tarnowskiej w powstaniu styczniowym” (Rzuchowa, 30.01.2013 r.)
Jedną z tych form pracy z uczniami, po jaką warto sięgać w działalności dydaktycznowychowawczej szkoły są konkursy wiedzy. 150. rocznica powstania styczniowego stwarza
okazję, aby w bieżącym roku wiązać je z tematyką tego powstańczego zrywu. Dla przykładu,
taki właśnie konkurs o zasięgu powiatowym odbył się 30 stycznia w Zespole SzkolnoPrzedszkolnym w Rzuchowej. Regionalny aspekt konkursu podkreślał jego tytuł – „Udział
ludności Ziemi Tarnowskiej w powstaniu styczniowym”. Współorganizatorami i fundatorami
nagród w konkursie było Starostwo Powiatowe w Tarnowie, Tarnowski Odział Polskiego
Towarzystwa Historycznego oraz Zarząd Oddziału PTTK „Ziemi Tarnowskiej” w Tarnowie.
W konkursowych zmaganiach wzięło udział 33 uczniów ze szkół podstawowych, gimnazjal5
nych i ponadgimnazjalnych z powiatu tarnowskiego i miasta Tarnowa. Uczestnicy konkursu
mięli również okazję wysłuchać wykładu historyka dr. Marcina Borysa, reprezentującego
Tarnowski Oddział PTH, zatytułowanego „Emigracja polska po powstaniu styczniowym”.
Ciekawym
i
przemyślanym
przedsięwzięciem
edukacyjnym,
przygotowanym
w związku ze 150. rocznicą styczniowej insurekcji jest projekt pt. „Echa powstania styczniowego w Małopolsce – ludzie i miejsca”. Został on opracowany i przygotowany przez Forum
Małopolskich Oddziałów Polskiego Towarzystwa Historycznego, które w skali kraju pozostaje najważniejszą, powszechna organizacją skupiającą historyków polskich. Forum tworzą
aktualnie Oddziały PTH z: Limanowej, Nowego Sącza, Nowego Targu i Tarnowa.
Fot. 5 Konferencja prasowa w tarnowskim ratuszu, prezentująca założenia projektu
„Echa powstania styczniowego w Małopolsce” (21.01.2013 r.)
Cel projektu koncentruje się na upamiętnieniu 150. rocznicy powstania styczniowego
w Małopolsce poprzez upowszechnianie wiedzy historycznej i ukazanie losów społeczeństwa
polskiego pod zaborami, przede wszystkim zaś zaprezentowanie wkładu galicyjskiej ludności
w procesie odzyskiwania przez Polskę niepodległości. Inaugurację projektu zaplanowano
14 marca 2013 r. w Muzeum Regionalnym Ziemi Limanowskiej w Limanowej, zaś zakończenie 8 listopada w Muzeum Okręgowym w Tarnowie.
Na projekt składają się zadania o charakterze i zasięgu regionalnym, czyli małopolskim oraz lokalnym (Limanowa, Nowy Sącz, Nowy Targ, Tarnów). W ramach działań regio6
nalnych przewidziano wykonanie wystawy planszowej pt. „Zapomniani bohaterowi powstania styczniowego w Galicji”, która będzie prezentowana we wszystkich wspomnianych miejscowościach. Wojewódzki charakter będzie miała również konferencja naukowa zaplanowana
na dzień 8 listopada w tarnowskim ratuszu miejskim, z udziałem specjalistów w zakresie
dziejów powstania styczniowego. Jej tematyka będzie koncentrować się na galicyjskich konotacjach powstania styczniowego, a także reminiscencjach tego wydarzenia na ziemi limanowskiej, nowosądeckiej, tarnowskiej i na Podhalu. W ramach działań o zasięgu lokalnym zaplanowano kilka zadań, w tym trzy sesje edukacyjne dla młodzieży (Limanowa, Nowy Sącz,
Nowy Targ), konkursy skierowane do młodzieży gimnazjalnej i ponadgimnazjlanej (historyczny, fotograficzny, plastyczny i na esej), wystawę pokonkursową, wycieczkę krajoznawczą, a także koncert Chóru Mieszanego „Canticum iubilaeum” (Limanowa). Zaplanowane
zostały również trzy wykłady historyczne dla młodzieży w Nowym Targu.
Patronat honorowy nad projektem „Echa powstania styczniowego w Małopolsce – ludzie i miejsca” objęli: Marszałek Senatu Rzeczypospolitej Polskiej Bogdan Borusewicz, Marszałek Województwa Małopolskiego Marek Sowa, Prezes Polskiego Towarzystwa Historycznego prof. dr hab. Jan Szymczak.
Powstał również Komitet Naukowy projektu w składzie: prof. dr hab. Andrzej Chwalba (Uniwersytet Jagielloński), ks. prof. dr hab. Stanisław Nabywaniec (Uniwersytet Rzeszowski), prof. dr hab. Eugeniusz Niebelski (Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II w Lublinie), dr hab. Lidia Małgorzata Michalska-Bracha – prof. UJK, (Uniwersytet Jana Kazimierza w Kielcach), dr hab. Edmund Juśko – prof. KUL (Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana
Pawła II w Lublinie).
Fot. 6 Logotyp projektu „Echa powstania styczniowego w Małopolsce” (proj. M. Małozięć, P. Juśko)
***
Wymienione przedsięwzięcia są przykładami, jak realizować ideę związaną z „Rokiem Powstania Styczniowego” na gruncie edukacji szkolnej. Płaszczyzna działań edukacyjnych jest jedną z najważniejszych, w odniesieniu do obchodów omawianej rocznicy. Nie
7
zmarnujmy zatem, jako nauczyciele, tej szczególnej okazji, aby po raz kolejny przypomnieć
naszym uczniom, że „Przeszłość jest to dziś – tylko cokolwiek dalej” (Cyprian K. Norwid).
W kontekście refleksji o powstaniu styczniowym warto również przypomnieć słowa
bł. Jana Pawła, który w poemacie „Myśląc Ojczyzna” zauważył:
Poza mową otwiera się przepaść. Czy jest to niewiadoma słabości, jakiej doświadczyliśmy w ojcach naszych i dziedziczymy w sobie? Wolność stale trzeba zdobywać, nie można jej
tylko posiadać. Przychodzi jako dar, utrzymuje się poprzez zmaganie. Dar i zmaganie wpisują
się w karty ukryte, a przecież jawne. Całym sobą płacisz za wolność – więc to wolnością nazywaj, że możesz płacąc ciągle na nowo siebie posiadać. Tą zapłatą wchodzimy w historię
i dotykamy jej epok: Którędy przebiega dział pokoleń między tymi, co nie dopłacili, a tymi co
musieli nadpłacać? Po której jesteśmy stronie? Nadmiar tylu samostanowień czyż nie przerósł sił naszych w przeszłości? Czyż ciężarów historii nie dźwigamy jak filar, którego pęknięcie nie zabliźniło się dotąd?
Którędy przebiega dział pokoleń między tymi, co nie dopłacili, a tymi co musieli nadpłacać? – warto uświadomić młodym Polakom, że powstańcy styczniowi byli tym pokoleniem, któremu przyszło za wolność „nadpłacić”. Oby nasi uczniowie nie byli tym pokoleniem, które „nie dopłaci”. Właściwą walutą jest w tym przypadku pamięć, ale aby ona mogła
być pełna i świadoma, potrzebna jest wiedza. Potraktujmy 150. rocznicę powstania styczniowego jako lekcję historii, którą wszyscy, zarówno uczniowie, jak i nauczyciele, musimy odrobić…
dr Paweł Juśko (Tarnów)
8