klastry i ich znaczenie dla rozwoju regionów w polsce ze

KLASTRY I ICH ZNACZENIE DLA ROZWOJU REGIONÓW W POLSCE
ZE SZCZEGÓLNYM UWZGLĘDNIENIEM PODKARPACIA
Paula Malina
Wyższa Szkoła Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie
Streszczenie
Celem niniejszego artykułu jest przedstawienie korzyści wynikających z funkcjonowania klastrów dla
regionu. Na początek wyjaśniono definicję klastrów, a także scharakteryzowano podmioty je tworzące . Następnie opisano proces tworzenia klastrów, oraz ich rolę i znaczenie. Po ogólnej charakterystyce klastrów, dokonano opisu podkarpackich klastrów oraz inicjatyw klastrowych. Na koniec przedstawiono możliwości wsparcia lokalnych inicjatyw klastrowych.
Wstęp
W obecnych czasach mamy do czynienia z burzliwymi zmianami gospodarczymi, społecznymi, a także
środowiskowymi, będącymi skutkiem procesu globalizacji. Zarówno przed krajami, regionami, instytucjami, jak i organizacjami pojawia się wyzwanie sprostania rosnącej globalnej konkurencji. W tym
celu w Unii Europejskiej przyjęta została strategia lizbońska, której założeniem jest budowa gospodarki opartej na wiedzy oraz społeczeństwa informacyjnego. W związku z powyższym, na szczeblu UE,
krajów członkowskich oraz regionów tworzone są programy oraz instytucjonalne systemy wsparcia
innowacji, których ważnym elementem są rozwiązania organizacyjne służące stymulacji procesu kreowania oraz wdrażania innowacji zwane klastrami1.
Klastry są inicjatywami ciekawymi i niewątpliwie innowacyjnymi, jednocześnie mogącymi przynieść
korzyści zarówno podmiotom je tworzącym, jak i regionowi, który obejmą swym zasięgiem. Siła od1
Jak stworzyć KLASTER przewodnik, Wyższa Szkoła Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie, Rzeszów 2009, s. 6.
www.think.wsiz.rzeszow.pl, ISSN 2082-1107, Nr 4 (16) 2013, s. 21-30
Klastry i ich znaczenie dla rozwoju regionów w Polsce ze szczególnym uwzględnieniem Podkarpacia
działywania owego porozumienia na rozwój regionalny wynika z oblicza współczesnej gospodarki.
Obecne czasy implikują fakt, iż perspektywy i konkurencyjność rozwoju przedsiębiorstw zależą nie
tylko od nich samych, ale w głównej mierze uwarunkowane są przez warunki otoczenia, w których
funkcjonują.
1. Definicja klastrów
Według definicji Portera, klaster to „geograficzne skupisko wzajemnie powiązanych firm, wyspecjalizowanych dostawców, jednostek świadczących usługi, firm działających w pokrewnych sektorach
i związanych z nimi instytucji (na przykład uniwersytetów, jednostek normalizacyjnych i stowarzyszeń
branżowych) w poszczególnych dziedzinach, konkurujących między sobą, ale również współpracujących. Klastry osiągające masę krytyczną (niezbędna liczba firm i innych instytucji tworząca efekt
aglomeracji) i odnoszące niezwykłe sukcesy konkurencyjne w określonych dziedzinach działalności, są
uderzającą cechą niemal każdej gospodarki narodowej, regionalnej, stanowej, a nawet wielkomiejskiej, głównie w krajach gospodarczo rozwiniętych”2.
W literaturze przedmiotu funkcjonuje także wiele innych definicji klastra. Zgodnie z jedną z nich: „klaster to celowo utworzona sieć podmiotów gospodarczych działających w terytorialnej bliskości. Istotną relacją między podmiotami w klastrze jest kooperencja – sytuacja, która pojawia się, gdy celowo
powstaje sieć współpracy złożona z dotychczasowych konkurentów, w której:




zjawiska konkurowania występują jednocześnie,
uczestnicy współpracują ze sobą w celu osiągnięcia wspólnych korzyści nie przestając być konkurentami,
wspólnota interesów i chęć konfrontacji powodują potrzebę zawierania formalnych porozumień,
konkurencyjna część relacji kooperencyjnej pozostaje niesformalizowana”3.
Większość z występujących definicji za główny wyznacznik klastra uznaje następujące czynniki: koncentrację na określonym obszarze współzależnych przedsiębiorstw działających w tym samym bądź
pokrewnych sektorach przemysłu lub usług, interakcje i funkcjonalne powiązania pomiędzy firmami,
a także ponadsektorowy wymiar klastra obejmującego swym zasięgiem zarówno horyzontalne, jak
i wertykalne powiązania.
Dzięki koncepcji klastrów mamy do czynienia z nowym sposobem myślenia o kreowaniu konkurencyjności przedsiębiorstw. Liczne badania potwierdziły poprawę pozycji konkurencyjnej przedsiębiorstw funkcjonujących w klastrach. Istotą ich działalności jest nawiązywanie współpracy pomiędzy
poszczególnymi podmiotami, a także stymulowanie procesów innowacyjnych. Podmiotami tworzącymi klastry mogą być:




2
3
przedsiębiorcy;
jednostki samorządu terytorialnego;
uczelnie, instytuty, ośrodki badawcze, instytucje około biznesowe;
organizacje pozarządowe4.
Porter M., Porter o konkurencji, wyd. PWE, Warszawa 2001.
Cygler J., Kooperencja – nowy typ relacji między konkurentami, wyd. Organizacja i Kierowanie, nr 2/2007.
22
Klastry i ich znaczenie dla rozwoju regionów w Polsce ze szczególnym uwzględnieniem Podkarpacia
Poniższy schemat przedstawia główne podmioty tworzące klaster.
Schemat 1. Podmioty tworzące klaster
firmy
KLASTER
instytucje rządowe
i samorządowe
środowisko naturalne
Źródło: opracowanie własne
Należy zaznaczyć, iż klastry występują niemalże we wszystkich sektorach gospodarki. Można je dostrzec zarówno w przemyśle, usługach, sektorach wysokich technologii, jak i tradycyjnych. Charakteryzują się one także różnym poziomem zaawansowania technologicznego i innowacyjności, a co
z tego wynika różnymi perspektywami rozwoju oraz strategiami.
2. Proces tworzenia klastrów
Głównymi zagadnieniami w procesie tworzenia klastra są wizja i misja klastra, branża i otoczenie biznesowe, obszar jego działania, a także stawiane przed nim cele oraz zadania5.
Klastry mogą być tworzone oddolnie, z inicjatywy samych przedsiębiorstw (przyszłych członków klastra) oraz odgórnie, jako element polityki regionalnej, np. przez organizacje samorządowe. Należy
podkreślić, iż w Polsce dominują inicjatywy oddolne. Grupa inicjatywna, w której zazwyczaj główną
rolę odgrywają przedsiębiorstwa, identyfikuje obszary oraz cele i zadania, których wspólna realizacja
4
Jak stworzyć…, dz. cyt., s. 7.
Szajna W., Kamycki J., Elementy procesu tworzenia i rozwoju klastrów [w]: Jak stworzyć KLASTER przewodnik,
Wyższa Szkoła Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie, Rzeszów 2009, s. 32.
5
23
Klastry i ich znaczenie dla rozwoju regionów w Polsce ze szczególnym uwzględnieniem Podkarpacia
może przynieść wymierne efekty gospodarcze, w praktyce trudne do osiągnięcia przez jeden podmiot
gospodarczy6.
Można wyróżnić trzy sfery procesu tworzenia klastra:
1. sferę pierwotną stanowiącą istotę klastra, w której funkcjonuje zgromadzenie przedstawicieli
podmiotów klastra oraz rada klastra;
2. sferę zarządzania klastrem obejmującą zadania organizacyjno- zarządcze związane
z funkcjonowaniem klastra;
3. sferę inicjatyw klastrowych (wspólnych działań, przedsięwzięć), dla realizacji których
w głównej mierze klaster został powołany7.
Przystępując do prac związanych z tworzeniem klastra, należy ustalić zakres i obszar działań organizacyjnych . Głównym celem działań powinno być powołanie sprawnej organizacji, funkcjonującej i realizującej zadania w złożonej i wielowymiarowej przestrzeni wzajemnych relacji i powiązań. Wynikiem
owych działań powinien bowiem być dobrze zorganizowany klaster, który podjął realizację przynajmniej jednej inicjatywy klastrowej, zgodnie z nakreślonymi celami i zadaniami.
3. Rola i znaczenie klastrów
Badania nad innowacyjnością przedsiębiorstw przeprowadzone w ramach Community Innovation
Survey w państwach UE dowiodły, że najwięcej interakcji i współpracy zachodzi między elementami
systemu innowacyjnego na poziomie regionalnym8.
Chcąc dogłębnie przeanalizować rolę i znaczenie klastrów należy wyróżnić korzyści wynikające z ich
funkcjonowania zarówno dla gospodarki regionu, jak i dla przedsiębiorstw.
Należy podkreślić, iż tworzenie i rozwój klastrów w regionie wiąże się z szeregiem zjawisk, które pozytywnie wpływają na konkurencyjność i innowacyjność gospodarki lokalnej, takich jak9:






kształtowanie rynku wyspecjalizowanych czynników produkcji, z których najważniejsze znaczenie
ma wiedza oraz wysokiej jakości kapitał ludzki;
rozwój infrastruktury naukowej w regionie oraz większego jej wykorzystania przez podmioty gospodarcze;
stymulowanie przepływu wiedzy, procesów uczenia się oraz absorpcji i generowania nowych
innowacji, dzięki przestrzennej bliskości oraz interakcjom między różnymi podmiotami działającymi w ramach struktur klastrowych;
tworzenie kultury innowacyjności i przedsiębiorczości w regionie;
rozwój rozbudowanych sieci produkcji składających się z wyspecjalizowanych poddostawców i
kooperantów, co jest ciekawym przykładem systemu organizacji produkcji w oparciu o sektor
MŚP – jakkolwiek często jest on skupiony wokół jednego lub kilku dużych przedsiębiorstw;
powstawanie w regionie nowych podmiotów gospodarczych;
6
http://www.klasterzit.pl/pl/home/najczesciej-zadawane-pytania/112-jakie-sa-glowne-etapy-procesutworzenia-klastrow, 13.07.2013 r.
7
Tamże.
8
Kierunki rozwoju klastrów w Polsce, Ministerstwo Gospodarki Departament Rozwoju Gospodarki, 2013.
9
Tamże.
24
Klastry i ich znaczenie dla rozwoju regionów w Polsce ze szczególnym uwzględnieniem Podkarpacia




włączanie w struktury klastrowe MŚP, co prowadzi do ich wyższej specjalizacji i efektywności
funkcjonowania, dzięki pośredniej realizacji korzyści skali;
tworzenie atrakcyjnego rynku pracy, przyciągającego wykwalifikowanych pracowników;
zwiększanie atrakcyjności lokalizacyjnej dla bezpośrednich inwestycji zagranicznych (BIZ);
pozytywne oddziaływanie na środowisko przyrodnicze, dzięki podejmowaniu przez współpracujące podmioty inwestycji i inicjatyw na rzecz ochrony środowiska oraz tworzenie i wdrażanie innowacji ekologicznych.
Z perspektywy przedsiębiorstwa, kluczową rolę w odnoszeniu przez przedsiębiorstwa korzyści związanych z funkcjonowaniem w strukturach klastrowych odgrywają następujące elementy:






zmniejszanie kosztów działalności;
wzrost produktywności pracy;
ułatwianie dyfuzji innowacji;
zwiększenie możliwości pozyskania kapitałów, nowoczesnych technologii, nowych dostawców;
stworzenie zachęt do powstawania nowych przedsiębiorstw;
ułatwienie procesu budowania marki10.
Należy także zaznaczyć; iż owe twory umożliwiają wzmacnianie konkurencyjności funkcjonujących
w nich podmiotów. Poniższy schemat przedstawia oddziaływanie klastrów na pozycję konkurencyjną
ich uczestników.
Schemat 2. Oddziaływanie klastrów na pozycję konkurencyjną ich uczestników
POTENCJAŁ KONKURENCYJNY
KLASTER
POZYCJA KONKURENCYJNA
STRATEGIA KONKURENCYJNA
Źródło: red. W. Szajna; Jak stworzyć klaster; Przewodnik wydanie II rozszerzone; Wyższa Szkoła Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie; Rzeszów 2011, s. 20.
Istotne znaczenie ma również fakt; iż dobrobyt poszczególnych uczestników klastrów jest chroniony
zarówno na zewnątrz; jak i wewnątrz – przez przyjęte regulacje; system respektowanych norm i zachowań oraz politykę władz lokalnych.
10
Wieczorek P., Klastry w Polsce, „Kontrola Państwowa”, 2008, nr 6, s. 84-85.
25
Klastry i ich znaczenie dla rozwoju regionów w Polsce ze szczególnym uwzględnieniem Podkarpacia
4. Klastry funkcjonujące na Podkarpaciu
W województwie podkarpackim wyróżniono kluczowe branże; które mają wpływ na jego rozwój;
takie jak przemysł lotniczy i technologie informatyczne. Uznano także; iż ważny dla jego funkcjonowania jest przemysł spożywczy i turystyka.
W regionie tym rozwój klastrów może przyczynić się do szybszego wzrostu gospodarczego; przyciągania bezpośrednich inwestycji zagranicznych; zwiększenia zysków; podniesienia produktywności;
podwyższenia eksportu oraz kreowania nowych miejsc pracy dzięki dynamicznemu wzrostowi liczby
przedsiębiorstw.
Na terenie województwa podkarpackiego zidentyfikowano następujące inicjatywy klastrowe i zalążki
klastrów:













Klaster Spawalniczy KLASTAL;
Sieć Porozumienia Lotniczego „AVIO-SPLot”;
Podkarpackie Powiązanie Kooperacyjne- Klaster Lotnictwa Lekkiego i Ultralekkiego;
Wschodni Klaster Odpadowy;
Stowarzyszenie Klaster Jakości Życia „Kraina Podkarpacie”;
Podkarpacki Klaster Energii Odnawialnej;
Klaster „Podkarpackie Smaki”;
Wschodni Klaster Odlewniczy „KOM-CAST”;
Bieszczadzki Transgraniczny Klaster Turystyczny;
Klaster Przetwórstwa Tworzyw Sztucznych POLIGEN;
Stowarzyszenie Grupy Przedsiębiorstw Przemysłu Lotniczego DOLINA LOTNICZA;
Podkarpacki Klaster Informatyczny;
Klaster Firm Informatycznych Polski Wschodniej11.
Należy zaznaczyć; iż struktura branżowa podkarpackich inicjatyw klastrowych zbliżona jest do listy
kluczowych branż regionu. Można zatem wnioskować; iż Podkarpacie świadome jest własnego potencjału gospodarczego i stara się go wykorzystać. Poniższy schemat przedstawia strukturę branżową
inicjatyw klastrowych na Podkarpaciu.
11
http://www.pi.gov.pl/PARP/data/klastry/index.html, 03.08.2013 r.
26
Klastry i ich znaczenie dla rozwoju regionów w Polsce ze szczególnym uwzględnieniem Podkarpacia
Schemat 3. Struktura branżowa inicjatyw klastrowych w województwie podkarpackim
20%
34%
lotnictwo
IT
20%
13%
turystyka
przemysł metalowy
13%
inne
Źródło: Klastry w województwie podkarpackim; Polskie klastry i polityka klastrowa 2012.
Szczególną uwagę należy zwrócić na wcześniej wspomniany klaster „DOLINA LOTNICZA” jako największy w Polsce; w pełni spełniający definicję; sprawnie funkcjonujący i ciągle rozwijający się zarówno jakościowo; jak i ilościowo; a także znany i ceniony w Europie; jak i na świecie. Dynamiczne działania „Doliny Lotniczej” sprawiają; iż jest on postrzegany jako centrum przemysłu lotniczego
w Europie Środkowej.
Głównym celem Doliny Lotniczej jest przekształcenie Polski południowo-wschodniej w jeden
z wiodących w Europie regionów lotniczych; który będzie dostarczał różnorodne produkty i usługi
z zakresu przemysłu lotniczego dla najbardziej wymagających klientów. Skutkiem tego byłby dynamiczny rozwój regionu; zwiększenie liczby miejsc pracy oraz poprawa warunków życia mieszkańców12.
Ponadto do zadań szczegółowych realizowanych w ramach Stowarzyszenia Grupy Przedsiębiorstw
Przemysłu Lotniczego DOLINA LOTNICZA zaliczyć można: polepszanie istniejącej bazy produkcyjnej;
stworzenie trwałej i niezawodnej sieci poddostawców oraz efektywnego kosztowo łańcucha dostawców; przyciąganie inwestorów zagranicznych; rozwijanie współpracy z innymi europejskimi ośrodkami przemysłu lotniczego; a także promowanie współpracy przemysłu lotniczego z uczelniami technicznymi; instytutami naukowymi i jednostkami badawczymi.13
Sama lokalizacja sztandarowego klastra zasługuje na uwagę zważywszy na fakt; iż zlokalizowany jest
on w jednym z najsłabiej rozwiniętych regionów w UE. Może to świadczyć o tym; że nawet w obszarach o niskim poziomie rozwoju istnieją atrakcyjne inwestycyjnie miejsca; charakteryzujące się potencjałem do pełnienia funkcji „biegunów wzrostu”; stanowiących źródło impulsów rozwojowych
rozprzestrzeniających się na otaczające je strefy.
Kolejnym znanym na Podkarpaciu klastrem; który warto opisać jest Bieszczadzki Transgraniczy Klaster
Turystyczny powstały w ramach realizacji projektu „Polsko- ukraińska strategia rozwoju turystyki jako
niezbędny element wspólnych przedsięwzięć”; dzięki dofinansowaniu ze środków Europejskiego
12
13
http://www.dolinalotnicza.pl, 13.07.2013 r.
Tamże.
27
Klastry i ich znaczenie dla rozwoju regionów w Polsce ze szczególnym uwzględnieniem Podkarpacia
Funduszu Rozwoju Regionalnego (EFRR) Program Sąsiedztwa INTERREG IIIA/Tacis CBC Polska- Białoruś- Ukraina14.
Bieszczadzki Transgraniczy Klaster Turystyczny jest klastrem turystycznym; stanowiącym aktywną sieć
wytwórców produktów turystycznych współpracujących w ramach określonej marki geograficznej;
a także konkurujących ze sobą jakością i unikatowością oferowanych usług turystycznych. Celem
owego klastra jest skupienie jednostek z powiatu bieszczadzkiego w Polsce oraz rejonów starosamborskiego i turczańskiego (Ukraina); które koncentrują swą uwagę na rozwoju turystyki; a także zaspokojeniu oczekiwań potencjalnych turystów.
Członkowie klastra zainteresowani są umożliwieniem turystom; w zależności od indywidualnych preferencji i możliwości finansowych; spędzenia wolnego czasu w komfortowych warunkach oraz skorzystania z dostępnych w Bieszczadach atrakcji.
Podmioty zrzeszone w Klastrze działają w ramach "hotelu rozproszonego" w miejscowościach:


po stronie polskiej: Jałowe - Bandrów; Dźwiniacz; Czarna i Lutowiska;
po stronie ukraińskiej - Stary Sambor i Turka15.
Należy podkreślić; iż istotą Bieszczadzkiego Transgraniczego Klastra Turystycznego jest zapewnianie
satysfakcji oraz osobistych korzyści przeciętnemu obywatelowi.
Analiza inicjatyw klastrowych na Podkarpaciu wskazuje; iż region ten może być z powodzeniem określony jako „polskie zagłębie klastrów i inicjatyw klastrowych”16.
5. Wsparcie lokalnych inicjatyw klastrowych
Klastry w głównej mierze decydują o konkurencyjności regionów. W związku z tym ich rozwój powinien stanowić istotny element polityki regionalnej. W aspekcie tym klastry mogą oczekiwać wsparcia
regionalnych organizacji samorządowych; a także organizacji państwowych.17
W Regionalnej Strategii Innowacji Województwa Podkarpackiego wskazano na istotne znaczenie działań współpracy w ramach klastrów. Ustalone cele strategiczne odnosiły się do powoływania; wspierania a także rozwoju inicjatyw klastrowych poprzez:



stymulowanie innowacyjnych firm w regionie i kreowanie nowych18;
zwiększenie wykorzystania potencjału badawczo-rozwojowego służące wzrostowi innowacyjności gospodarki regionu19;
stworzenie dobrego klimatu dla powstawania nowych firm o innowacyjnym charakterze
i rozwój istniejących20;
14
http://www.pi.gov.pl, 03.08.2013 r.
Tamże.
16
Jak stworzyć…, dz. cyt., s. 92.
17
Tamże, s. 33.
18
Regionalna Strategia Innowacji Województwa Podkarpackiego na lata 2005-2013, Ofic. Wyd. Politechniki
Rzeszowskiej, Rzeszów 2004, s. 43.
19
Tamże, s. 45.
20
Tamże, s. 47-48.
15
28
Klastry i ich znaczenie dla rozwoju regionów w Polsce ze szczególnym uwzględnieniem Podkarpacia

wykorzystanie współpracy międzyregionalnej w celu promowania innowacyjnej gospodarki;
poprzez tworzenie klastrów ponadregionalnych21.
Nie ulega wątpliwości; iż efektywne wsparcie inicjatyw klastrowych przez sektor publiczny przyczynia
się do wzrostu konkurencyjności przedsiębiorstw działających w ramach klastrów. Ponadto prowadzi
ono do transferu wiedzy oraz nawiązania współpracy pomiędzy sektorem badawczo-rozwojowym
a biznesem. Głównym celem wspierania klastrów powinno być trwałe zwiększenie poziomu konkurencyjności gospodarki na szczeblu lokalnym; regionalnym i narodowym; co może mieć miejsce poprzez poprawę konkurencyjności przedsiębiorstw; a także wzrost ich innowacyjności.22
Zakończenie
Podsumowując; należy stwierdzić; iż klastering w obecnych czasach jest nie tylko szansą; lecz także
potrzebą i koniecznością gospodarczą. W dążeniu do doskonalenia produktów i usług; przedsiębiorstwa nawiązują współpracę; wyzwalając twórcze oraz innowacyjne działania w wykorzystaniu i przetwarzaniu dostępnych zasobów. Konkurencyjność regionów bowiem; często nie jest wyznaczana
przez działalność pojedynczego przedsiębiorstwa; lecz przez ich grupy. Potencjał synergiczny umożliwia zatem funkcjonującym w ramach klastrów podmiotom osiągać znacznie większe korzyści.
Przeprowadzone w wielu krajach badania; potwierdziły zdolność owych tworów do tworzenia przewagi konkurencyjnej. Implikacją tych badań było wprowadzenie w życie instrumentów polityki skierowanej na pobudzanie rozwoju klastrów. Nie ulega wątpliwości; iż narzędzia te powinny być systematycznie wykorzystywane przez sektor publiczny w celu zwiększenia potencjału gospodarczego
krajów.
21
Tamże, 48.
Klastry zaawansowanych technologii jako instrument wsparcia rozwoju i konkurencyjności regionów – analiza
i wnioski dla polityki regionalnej oraz polityki spójności, Instytut Badań Strukturalnych, Warszawa 2009, s. 4.
22
29
Klastry i ich znaczenie dla rozwoju regionów w Polsce ze szczególnym uwzględnieniem Podkarpacia
Bibliografia
1. Cygler J., Kooperencja – nowy typ relacji między konkurentami, wyd. Organizacja i Kierowanie, nr
2/2007
2. http://www.dolinalotnicza.pl
3. http://www.klasterzit.pl/pl/home/najczesciej-zadawane-pytania/112-jakie-sa-glowne-etapyprocesu-tworzenia-klastrow
4. http://www.pi.gov.pl
5. http://www.pi.gov.pl/PARP/data/klastry/index.html
6. Jak stworzyć KLASTER przewodnik, Wyższa Szkoła Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie, Rzeszów 2009
7. Kierunki rozwoju klastrów w Polsce, Ministerstwo Gospodarki Departament Rozwoju Gospodarki,
2013
8. Klastry zaawansowanych technologii jako instrument wsparcia rozwoju i konkurencyjności regionów – analiza i wnioski dla polityki regionalnej oraz polityki spójności, Instytut Badań Strukturalnych, Warszawa 2009
9. Porter M., Porter o konkurencji, wyd. PWE, Warszawa 2001
10. Regionalna Strategia Innowacji Województwa Podkarpackiego na lata 2005-2013, Ofic. Wyd.
Politechniki Rzeszowskiej, Rzeszów 2004
11. Szajna W., Kamycki J., Elementy procesu tworzenia i rozwoju klastrów [w]: Jak stworzyć KLASTER
przewodnik, Wyższa Szkoła Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie, Rzeszów 2009
12. Wieczorek P., Klastry w Polsce, „Kontrola Państwowa”, 2008, nr 6
30