dr Rafał Makała

Dr Rafał Makała
Muzeum Narodowe w Szczecinie
Wspólne dziedzictwo, wspólna przyszłość
Główne muzea pomorskie wspólnie kroczą europejską ścieżką
Wspólny projekt Muzeum Narodowego w Szczecinie i Pommersches Landesmuseum
w Greifswaldzie
przeznaczony do realizacji w latach 2015-2018
aplikowany do funduszy UE (Interreg V a)
Współpracujące ze sobą od kilku lat Muzeum Narodowe w Szczecinie i Pomorskie Muzeum
Krajowe w Greifswaldzie, rozpoczynają nowy etap współpracy. Po sukcesach wcześniejszych
wspólnych projektów, (za jeden z nich, wystawę „Złoty wiek Pomorza. Sztuka na dworze
książąt pomorskich w XVI i XVII w., Muzeum Narodowe w Szczecinie otrzymało „Sybillę”
dla najlepszej wystawy historycznej w Polsce w 2012 r.).
Głównym celem nowego projektu jest budowa świadomości europejskiej mieszkańców
polskiego i niemieckiego Pomorza oraz jego promocja jako wyjątkowego, transgranicznego
regionu w Europie, za pomocą kultury. Projekt ma dwa zasadnicze punkty ciężkości. Jednym
z nich jest wspólne opowiadanie, przedstawianie i przewartościowywanie przeszłości
Pomorza, w tym również jej najtrudniejszych aspektów. Drugim natomiast jest nie mające
precedensu na polsko-niemieckim pograniczu powiązanie (zlinkowanie) stałych wystaw obu
instytucji. Dzięki temu podzielenie historycznego regionu dawnego Księstwa Pomorskiego,
staje się zaletą. Różnice w podejściu polskich i niemieckich historyków do przeszłości dają
możliwość pokazania skomplikowanych dziejów Pomorza w nowym, interesującym świetle;
co więcej, pozwala to również na zrozumienie poglądów, ocen i emocji sąsiadów
mieszkających po drugiej strony granicy.
Koncepcja projektu opiera się na uznaniu oczywistego faktu, jakim jest wzajemne dopełnianie
się kolekcji obu muzeów, dopiero razem tworzących kompletny obraz Pomorza, specyfiki
jego sztuki, kultury i historii. Obu kolekcji nie można obejrzeć w jednym miejscu, można je
Strona 1 z 6
jednak połączyć w całość wirtualnie, a przede wszystkim można skłonić odbiorców do
zapoznawania się z nimi w partnerskich instytucjach, a co za tym idzie do poznawania obu
części Pomorza, polskiej i niemieckiej. W partiach objętych projektem wystawy stałe obu
muzeów zostaną w związku z tym uzupełnione multimediami prezentującymi najważniejsze
zbiory wystawiane w partnerskim muzeum. Wspomniana powyżej dwutorowość spojrzenia
na dzieje Pomorza będzie realizowana nie tylko na płaszczyźnie językowej, lecz także
merytorycznej, dzięki odmiennemu charakterowi obu muzeów. Muzeum Narodowe w
Szczecinie jest bowiem – jak wszystkie tego rodzaju instytucje muzealne w Polsce – przede
wszystkim muzeum sztuki. Pomorskie Muzeum Krajowe w Greifswaldzie natomiast
koncentruje się na kwestiach historycznych. Dzięki temu te same wydarzenia będą
pokazywane z różnej perspektywy, zarówno badawczej, jak i narodowej; w konsekwencji
widzowie będą mogli oglądać dwie różne wystawy dotyczące tej samej tematyki.
Opisany powyżej efekt można osiągnąć dzięki specjalnemu sposobowi wypracowanemu
przez zespoły obu muzeów przy realizacji poprzednich projektów. Nowe metody pracy
polegają m.in. na innym niż powszechnie stosowany sposobie tworzenia tekstów tworzących
wystawy i towarzyszących im (m.in. audioprzewodników, folderów, multimediów, stron
internetowych i in.). Teksty pisane przez pracowników danego muzeum nie są po prostu
tłumaczone na język sąsiada lecz na nowo pisane, z uwzględnieniem innych uwarunkowań,
takich jak znajomość innych fragmentów historii czy różna świadomość językowa.
Ze względu na wielkie rozmiary kolekcji obu muzeów i ogromną rozpiętość chronologiczną
prezentowanych dziejów Pomorza, proces tworzenia komplementarnych wystaw musi się
odbywać etapami, z uwzględnieniem uwarunkowań zewnętrznych obu muzeów. Z tego
powodu nie jest tez możliwe jednoczesne opracowywanie tych samych tematów w obu
instytucjach. W latach 2010–2012 w Muzeum Narodowym w Szczecinie zajęto się
specyficznym tematem sztuki w kręgu książąt pomorskich w XVI. I XVII w., podczas gdy w
Greifswaldzie w tym samym czasie konstruowano wystawę historii od XVII do początków
XX w. W ramach nowego projektu w Szczecinie tworzone będą wystawy dotyczące okresu
od prehistorii Pomorza aż po schyłek XVII stulecia. Ekspozycja dotyczące tych czasów
powstała w Greifswaldzie już wcześniej, co zresztą pozwala na wykorzystanie doświadczeń
niemieckich muzealników przez ich polskich kolegów. W ramach tego samego projektu w
Greifswaldzie realizowana będzie natomiast wystawa dotycząca dziejów Pomorza w XX w.,
Strona 2 z 6
którą w Szczecinie tworzy się w oparciu o inne fundusze, co z kolei pozwala twórcom
wystawy w Greifswaldzie korzystać z ustaleń ich polskich kolegów.
Projekt składa się z trzech zasadniczych elementów:
1. W Muzeum Narodowym w Szczecinie będą realizowane trzy wystawy, noszące
roboczy tytuły
Pomorze w pradziejach i we wczesnym średniowieczu,
Sztuka średniowiecza na Pomorzu
Sztuka reformacji na Pomorzu
Wraz z wystawą „Złoty wiek Pomorza” stanowią one nową prezentacji kultury
Pomorza od czasów najdawniejszych do początku rządów pruskich (1713). Podział na
trzy wystawy wynika z przyjęcia trzech zasadniczych dat przełomowych wydarzeń,
akceptowanych
przez
polskich
i
niemieckich
historyków:
wprowadzenia
chrześcijaństwa na Pomorzu (początek 13. wieku), wprowadzenia reformacji
(początek 16. wieku) oraz włączenia stolicy Pomorza do państwa pruskiego (początek
18. wieku). Podział na trzy wystawy jest też umotywowany różną tematyką
dominującą się w poszczególnych okresach, a także specyfiką kolekcji, wymagających
różnych środków wystawienniczych i różnej narracji.
Wystawa Pomorze w pradziejach i we wczesnym średniowieczu, dotycząca
najdawniejszego dziedzictwa kulturowego Pomorza, obejmuje okres od pojawienia się
od schyłku epoki lodowcowej ( ok. 12 000 lat przed naszą erą) do czasów
chrystianizacji, czyli do ok. 1150 r. naszej ery. Jej punktem ciężkości jest ukazanie
wielości i bogactwa kultur stanowiących fundament tożsamości regionu. W związku z
tym pokazane będzie zarówno te zjawiska, które były charakterystyczne dla
poszczególnych kultur różnych społeczności zamieszkujących Pomorze, jak i te, co je
spajało (a co wynikało m.in. z geograficznych właściwości samego regionu). Ponadto
na wystawie ukazane zostaną unikatowe wartości stanowiące szczególny wkład we
wspólne dziedzictwo kulturowe na wystawie, Takie podejście umożliwia ranga
szczecińskiej kolekcji, należącej nie tylko do najważniejszych w Polsce, ale mającej
ogromne znaczenie ponadregionalne. Dobitnym tego potwierdzeniem jest fakt, że są w
zbiorach Muzeum dzieła, których nie ma żadna inna instytucja muzealna na świecie,
np. najstarsza figuralna rzeźba z bursztynu (słynny „niedźwiadek szczęścia”), skarb
złotych
monet
skandynawskich
z
Strona 3 z 6
końca
starożytności,
unikatowa
wczesnośredniowieczna tarcza ze Szczecina czy tzw. insygnium z rogu łosia z
przedstawieniem ludzkiej postaci – pozyskany niedawno, tajemniczy przedmiot
będący zapewne oznaką władzy. W związku z tym scenariusz wystawy zakłada
szczególnie mocne wyeksponowanie owych wyjątkowych artefaktów. Osobnym
wątkiem będzie przedstawienie okoliczności dokonania niektórych, szczególnie
wyjątkowych odkryć (co we współczesnym świecie budzi coraz większe
zainteresowanie).
Wystawa Sztuki średniowiecznej na Pomorzu, obejmująca okres od chrystianizacji do
wprowadzenia reformacji (od ok. 1150 do ok. 1530) podkreśla europejskie związki
sztuki średniowiecznej Pomorza, a równocześnie ukazuje jej specyfikę, odróżniającej
ja od reszty Europy. Dzięki temu uchwycona zostanie najważniejsza cecha
charakterystyczna Pomorza czasów średniowiecza, a mianowicie jego rola jako
miejsca, w którym krzyżują się wpływy różnych krajów i różnych ośrodków
artystycznych – przede wszystkim Skandynawii, Saksonii Nadrenii oraz Niderlandów.
Mimo zastosowania chronologii jako zasadniczego rastru, koncepcja wystawy
odchodzi od tradycyjnego sposobu prezentowania sztuki średniowiecznej na rzecz
ujęcia problemowego (m.in. kwestii artystycznych konsekwencji podporządkowania
Pomorza imperium duńskiemu w XII i XIII w. czy wpływu Hanzy charakter sztuki
późnego średniowiecza) Podobnie jak w przypadku zbiorów archeologicznych,
kolekcja sztuki średniowiecznej zebrana w Muzeum w Szczecinie ma zdecydowanie
ponadregionalne
znaczenie;
na
południowym
wybrzeżu
Bałtyku
nie
ma
porównywalnej kolekcji między Lubeką a Gdańskiem. W zbiorach szczecińskich
znajdują się słynne dzieła, jak krucyfiks z Kamienia Pomorskiego czy tzw. „czarci
kapitel” z Kołbacza.
Wystawa Sztuka reformacji na Pomorzu poświęcona jest okresowi od wprowadzenia
reformacji do początków XVIII stulecia, koncentrując się na kilku zasadniczych
aspektach, charakterystycznych dla protestanckiej Europy w okresie nowożytnym, a
także na zjawiskach stanowiących differentia specifica Pomorza. Należą do nich m.in.
dwa zasadnicze wątki, podjęte już na wystawie „Złoty wiek Pomorza”. Jednym z nich
jest specyfika reformacji na Pomorzu – mającej bardzo zachowawczy charakter, w
której przywiązanie do regionalnej tradycji niejednokrotnie wygrywało z dogmatami
reformacji. Drugim aspektem jest generalny wpływ reformacji na sztukę północnej
Strona 4 z 6
Europy – pojawienie się nowych tematów i nowych powiązań artystycznych. W obu
aspektach prezentacja ma oczywiście korespondować ze wspominaną wcześniej
wystawą „Złoty wiek Pomorza”. O ile jednak „Złoty wiek” skupiał się na wyjątkowej
roli dynastii Gryfitów i ich otoczeniu, o tyle obecna wystawa ma pokazać Pomorze od
strony jego mieszkańców. Równocześnie jednak wystawa ta ma niezwykle ważna rolę
edukacyjną po polskiej stronie Pomorza, gdzie wiedza o reformacji i jej znaczeniu jest
zwykle bardzo nikła, co oczywiście powoduje wyobcowanie z krajobrazu
kulturowego, naznaczonego silnie wyznawanym tu przez stulecia luteranizmem.
2. W Pomorskim Muzeum Krajowym w Greifswaldzie będzie realizowana wystawa:
Świadkowie historii. Pomorze w XX w.
Wystawa ta jest kontynuacją tworzonego od ponad dekady zespołu ekspozycji
prezentujących dzieje Pomorza od najdawniejszych czasów po współczesność, z
naciskiem na problematykę historyczną. W odróżnieniu od wcześniejszych ekspozycji
(min. zrealizowanej w ramach poprzedniego projektu prowadzonego wspólnie z
Muzeum Narodowym w Szczecinie ekspozycji poświęconej dziejom Pomorza od
wojny trzydziestoletniej do początków XX w.) wystawa Świadkowie historii. Pomorze
w XX w. ma jednak w mniejszym stopniu pokazywać syntetyczny obraz dziejów
regionu, skupiając się na poszczególnych problemach, ilustrowanych losami
rzeczywistych osób, udokumentowanymi przy pomocy materiałów źródłowych
(archiwaliów, przedmiotów, dzieł sztuki) lub nagrań wywiadów. Na podkreślenie
zasługuje fakt, że wystawa ma w części poświęconej okresowi po 1945 r. pokazywać
zarówno dzieje niemieckiego Vorpommern, jak i polskiego Pomorza Zachodniego.
W tym celu Pomorskie Muzeum Krajowe nawiązało współpracę z polskimi
instytucjami zajmującymi się podobną działalnością, jak również zatrudniło polskich
pracowników, odpowiedzialnych zbieranie materiałów do dziejów polskiego Pomorza
Zachodniego po 1945 r.
Odpowiednikiem wystawy Świadkowie historii w Muzeum Narodowym w Szczecinie
będzie ekspozycja tworzonego właśnie Centrum Dialogu Szczecińskie Przełomy, a
także planowana do realizacji w następnym etapie wystawa sztuki XX w.
Strona 5 z 6
3. Trzecim elementem projektu jest połączenie w/w wystaw za pomocą multimedialnych
prezentacji w ramach już istniejących ekspozycji Greifswaldzie, przybliżających
szczecińską ekspozycję widzom zwiedzającym Pomorskiego Muzeum Krajowego w
Greifswaldzie; paralelnie częścią składową wystaw w Szczecinie będą stanowiły
podobne prezentacje dotycząca zbiorów w Greifswaldzie). To „zlinkowanie” wystaw
ma służyć przede wszystkim dwom celom: uświadomieniu widzom wyjątkowej
sytuacji Pomorza, regionu w dosłownym znaczniu polsko-niemieckiego, a także
zachęcenia ich do odwiedzenia partnerskiej instytucji, a przy tym poznania innej
perspektywy na te same wydarzenia.
Strona 6 z 6