sylabus

Polonistyka OnLine – Tajniki
Czasopismo dla nauczycieli – „POLONISTYKA”
Polonistyka 7, 2001
Edward Breza
Wskrzeszony wyraz „sylabus”
W związku z programem nowych matur w materiałach MEN-u pojawia się
rzeczownik sylabus (pisany przez podwójne ll: sylabus). Do telefonicznej Poradni Językowej
Uniwersytetu Gdańskiego i wprost do mnie dziennikarze, redaktorzy i nauczyciele kierują
pytanie: skąd ten wyraz i co oznacza? Próbują go łączyć z rzeczownikiem sylaba i członkiem
–bus, który od czasu pojawienia się nowych wyrazów, jak bibliobus – samochód, którym
dostarczano ksiązki do wiejskich punktów bibliotecznych, barobus - rodzaj kuchni polowej,
ostatnio gimbus – autokar, którym władze terenowe dowożą uczniów do gimnazjów, i inne.
Nie taka jest geneza tego wyrazu. Zakotwiczony on jest w starogreckim słowie syllabe
– uchwyt, połączenie, początek, nawet poczęcie dziecka – i sillabos – etykietka z tytułem
ksiązki i nazwiskiem autora. Wyrazy te skrzyżowały się i dały w łacinie sylabus, oznaczający:
1. listę, spis, wykaz, rejestr;
2. wykaz potępionych przez Kościół rzymskokatolicki twierdzeń i nauk (znaczenie ściśle
teologiczne)
To drugie znaczenie znane jest przede wszystkim z dołączonego do encykliki Piusa IX
Quanta cura z 8 grudnia 1864 r. Sylabus errorum – wykazu błędów, w którym papież potępił
80 tez teologicznych i politycznych już wcześniej odrzuconych przez Kościół – oraz dekretu
Piusa X z 3 lipca 1970 r. zatytułowanego Lamentablii (sane exitu), gdzie głowa Kościoła
odrzuciła 65 błędnych zdań modernistów. To teologiczne rozumienie wyrazu funkcjonuje do
dziś w wielu językach, m.in. w polszczyźnie, niemczyźnie i częściowo angielszczyźnie.
Polski dominikanin Szymon Okolski (1580-1633), historyk i heraldyk, autor m.in.
herbarza Orbis Polonus (Krąg polski), użył interesującego nas wyrazu w znaczeniu
dydaktycznym, oznaczył nim mianowicie, jak podaje tzw. Słownik warszawski t. VII z r.
1915, s. 535 – treść wykładu profesora uniwersytetu, spisaną i udzieloną studentom dla
powtórzenia. O wyrazie potem w tym znaczeniu zapomniano, nie był używany. W jego
miejsce przyjęto grecki wyraz Programme – publiczne ogłoszenie, obwieszczenie występujący (od połowy XIX w., najpierw notowany w tzw. Słowniku wileńskim z r. 1861) w
postaci programat, programa, wreszcie przyjęła się forma program.
W ostatnim czasie, jak powiedziałem, pojawia się w materiałach MEN-u wyraz sylabus w
znaczeniu – informator i program. Nie jest to jednak nawiązanie do przeszłości kulturowej
Poslki czy łaciny kościelnej, lecz zapożyczenie z języka angielskiego, gdzie wyraz sylabus (w
l. Mn. Syllabi za łaciną lub syllabes regularnie po angielsku) oznacza:
1. listę potępionych tez teologicznych;
2. konspekt;
3. program zajęć, kursów, zwłaszcza takich, które mają słuchaczy przygotować do
egzaminu.
Do polszczyzny próbuje się przejąć ostatnie znaczenie rzeczownika sylabus, przypisując
mu także funkcję synonimu informator, który to wyraz, zapożyczony (ostatecznie) z łaciny
http://www.wsip.com.pl
Polonistyka OnLine – Tajniki
Czasopismo dla nauczycieli – „POLONISTYKA”
występuje w języku polskim przynajmniej od XIX w. (podobnie politycy pragną
zadomowiony przynajmniej od XIX w. wyraz konsens – zgoda, przyzwolenie z łac.
Consensus zastąpić formą konsensus z ang. consensus).
Z tego, co powiedziano, widać, że wyraz sylabus nie jest w polszczyźnie potrzebny w
znaczeniu dydaktycznym (w znaczeniu teologicznym ma pozycję już raczej trwałą). Mamy
bowiem dobrze znane i komunikatywne jego synonimy: program i informator. Jednak biorąc
pod uwagę jego obecność w kulturze polskiej już w XVII w., trudno go zwalczyć. Trzeba go
jednak pisać przez pojedyncze l: sylabus, jak notowały go w słowniki języka polskiego (poza
Słownikiem warszawskim też Słownik Doroszewskiego, Słownik wyrazów obcych M.
Arctam wyd. IX z r. 1929) i jak przyjęło się w języku polskim od XIX w.: podwójne
spółgłoski (tzw. Geminaty) upraszczamy, choć w językach oryginalnych stanowiły one o
etymologii wyrazu. Piszemy więc sylaba, sylogizm choć gr. Syllabe i syllogismos; posesja,
oportunizm, kolekcja, choć w łacinie possessio, oppotunus, collectio,, tak też sylabus, choć
grecko-łac. Sylabus, ang. Sylabus, niem. Sylabus. Wyjątkiem jest tu willa, jak łac. Villa.
http://www.wsip.com.pl