Dekret archiwalny po odzyskaniu niepodległości

Bolesław Woszczyński
DEKRET ARCHIWALNY
PO ODZYSKANIU NIEPODLEGŁOŚCI
Początki ustawodawstwa archiwalnego
Prace związane z organizacją służby archiwalnej — sięgają jeszcze okresu
przed odzyskaniem niepodległości. Z chwilą powołania w 1917 roku Tymczasowej
Rady Stanu, w jej składzie utworzony został Departament Spraw Politycznych, który
ustanowił specjalną komisję, polecając jej zajęcie się sprawami archiwalnymi. Pod
przewodnictwem Marcelego Handelsmana przystąpiono do opracowania projektu
ustawy archiwalnej. W rozważaniach sformułowanych w pierwszym projekcie
uwzględniono porządek organizacyjny polskiej służby archiwalnej. Przewidywano
powołanie archiwów centralnych, a także utworzenie sieci archiwów terenowych1.
Ostatecznie działalność komisji zaowocowała przygotowaniem reskryptu o
archiwach państwowych, który przyjęty został i ogłoszony przez Radę Regencyjną w
dniu 31 lipca 1918 roku2. Wówczas to jego znaczenie miało charakter ramowy,
niestety, nie zapoczątkował on pracy nad budowa struktury organizacyjnej archiwów.
Postanowienia reskryptu, co należy jednak podkreślić, stanowiły podstawę tworzenia
polskiego ustawodawstwa archiwalnego. Nastąpiło to już w niedługim odstępie czasu.
1
Szczegóły z tym związane omawia A. T o m c z a k, Zarys dziejów archiwów polskich, wyd. 2,
Toruń 1982, s. 169—170.
2
Monitor Polski nr 116, 1918 rok.
Z chwilą odzyskania niepodległości w listopadzie 1918 roku, wykorzystując
wcześniej przygotowane akty normatywne dotyczące problematyki archiwalnej,
przystąpiono do intensywnej pracy w zespołach i komisjach. Funkcjonujący Wydział
Archiwów Państwowych3 w ramach Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia
Publicznego, rozpoczął działalność legislacyjną. Równocześnie przystąpiono do
przejmowania akt pod nadzór państwowy; ważnym stały się sprawy rewindykacyjne.
Aby sprostać wymogom stawianym już w początkowym okresie niepodległości,
należało wiec podjąć problematykę ustawodawstwa archiwalnego. Dążąc do
szybkiego
uregulowania
zasad
funkcjonowania
polskiej
służby
archiwalnej
wystąpiono z propozycją przyjęcia za podstawę reskrypt wcześniej ogłoszony przez
Radę Regencyjną. Naniesiono wiec, w ramach Wydziału Archiwów Państwowych,
drobne uzupełnienia i poprawki wynikające już z zaistniałej sytuacji politycznospołecznej. Wkrótce tekst przesłany został do kancelarii Naczelnika Państwa.
Pierwszy dekret archiwalny
Dnia 7 lutego 1919 roku Józef Piłsudski podpisał dekret o organizacji
archiwów państwowych i opiece nad archiwaliami. Pod tekstem złożyli też podpisy
Prezydent Ministrów — Ignacy J. Paderewski oraz Minister Wyznań Religijnych i
Oświecenia Publicznego — Jan Łukasiewicz4. Ten akt ustawodawczy o służbie
archiwalnej wydany już w Polsce niepodległej nie miał szerokiego zasięgu w
momencie ogłoszenia. Najwcześniej zaczął obowiązywać na terenie byłej okupacji
austriackiej. Objecie problematyki archiwalnej w innych dzielnicach nastąpiło później.
Od października 1919 roku obowiązywał w byłej Galicji. Na terenie Poznańskiego
znaczenie dekretu ważne było od 1 stycznia 1922 roku. Wileńszczyzna objęta została
3
Jak zaznacza J. Tomczak — był to pierwszy polski urząd do spraw archiwalnych, kierujący praca
wszystkich archiwów państwowych. Rzut oka na dzieje archiwów polskich i na ich aktualne zadania,
„Archeion” t. 43, 1966, s. 71.
4
Dziennik Praw Państwa Polskiego nr 14, poz. 182, 1919 rok. Por. też.: Pierwsze akty o organizacji
polskich archiwów państwowych i opiece nad archiwaliami z 31 lipca 1918 roku i 7 lutego 1919 roku (oprac. M.
M o t a s), „Archeion” t. 50, 1968, s. 27 i nast.
w styczniu 1923 roku, zaś Pomorze — 1 stycznia 1924 roku5.
Ukazanie się pierwszego aktu ustawodawczego miało ważne znaczenie dla
początków tworzenia struktury służby archiwalnej. Dekret o organizacji archiwów
składał się z 10 rozdziałów obejmujących 46 artykułów. Władze, zwierzchnia nad
archiwami państwowymi pełnił Minister Wyznań Religijnych i Oświecenia
Publicznego — za pośrednictwem podległego mu bezpośrednio Wydziału Archiwów
Państwowych. W pierwszym rozdziale regulowane były zadania stojące przed służbą
archiwalną,
sprawy
opieki
nad
materiałami
historycznymi,
zagadnienia
rewidynkacyjne oraz związane z ratowaniem istniejących w kraju zabytków
archiwalnych.
W dziewięciu artykułach rozdziału drugiego zawarta została problematyka
dotycząca już samego funkcjonowania archiwów państwowych. Placówki te
otrzymały prawo przechowywania akt i dokumentów związanych z działalnością
organów państwa polskiego, władz kościelnych, wyznaniowych, instytucji oraz
korporacji publicznych i prywatnych. Archiwa zostały upoważnione do gromadzenia i
przechowywania wszelkiego rodzaju zabytków rękopiśmiennych dotyczących dziejów
państwa i narodu polskiego. W świetle zapisów tego aktu ustawodawczego — archiwa
mogły prowadzić działalność wydawniczą w zakresie problematyki archiwalnej,
dokonywały wszelkiego rodzaju kwerendy i poszukiwania archiwalne, udostępniały
— do badań naukowych — urzędnikom państwowym potrzebnych im materiałów.
Archiwa
państwowe
mogły
rozwijać
(wespół
z
innymi
zainteresowanymi
placówkami) prace naukowe, a także udostępniać zasób źródłowy — drogą publikacji.
Kilka artykułów dekretu traktowało o problematyce personalnej archiwów
państwowych. Całokształtem spraw placówki kierował dyrektor, zaś personel
urzędniczy składał się z archiwistów, asystentów i praktykantów oraz urzędników
kancelaryjnych. Wymaga podkreślenia fakt, że urzędników archiwów państwowych
powoływał minister WRiOP, zgodnie z obowiązującą w okresie międzywojennym
pragmatyka
służbowa.
Powyższe
sprawy
rozstrzygała
specjalna
komisja
kwalifikacyjna, działająca przy Wydziale Archiwów Państwowych.
5
1927, s. 11.
A. R y b a r s k i, Centralny Zarząd Archiwów w Odrodzonej Rzeczypospolitej, „Archeion” t. 1,
Dekret stanowił też o powołaniu Rady Archiwalnej. Jej zadaniem było:
rozpatrywanie regulaminów, instrukcji i przepisów archiwalnych oraz planów
wydawniczych, a także opracowywanie wniosków dotyczących zabezpieczania
archiwaliów
przechowywanych
w
placówkach
podległych
Wydziałowi
oraz
funkcjonujących w ramach resortów — urzędów państwowych. Na zadanie
Ministerstwa WRiOP Rada służyła pomocą w dziedzinie opieki nad przekazami
źródłowymi znajdującymi się poza archiwami państwowymi oraz przy rewindykacji
archiwaliów należących do Państwa Polskiego.
Końcowe artykuły wprowadzonego dekretu dotyczyły bezpośrednio już samej
sieci archiwów państwowych. Zgodnie z ustaleniami ustanowione zostały wówczas
placówki o charakterze centralnym w Warszawie. Wymienione zostały archiwa
miejscowe w Lublinie, Piotrkowie i Płocku oraz Archiwum Państwowe we Lwowie.
Ustalono, że dalszy rozwój sieci archiwalnej regulowany będzie na mocy
rozporządzeń Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego.
Ukazanie
się
dekretu
archiwalnego
już
w
pierwszych
miesiącach
odbudowującego się, po latach niewoli, państwa polskiego miało ważne znaczenie.
Ten akt ustawodawczy, podpisany przez Naczelnika Państwa, był potwierdzeniem
przez władze II Rzeczypospolitej znaczenia dokumentu, na mocy którego
zapoczątkowano wszechstronną funkcjonalność polskiej służby archiwalnej. Zapisy
dekretu uzupełniono później rozporządzeniami oraz odpowiednimi przepisami o
charakterze organizacyjnym, a także metodyczno-szkoleniowym. Uregulowano
szczegółowo zasady udostępniania akt. Odpowiednie ustalenia dotyczyły tworzenia
struktury wewnętrznej archiwów, a także organizacji biurowości6.
Wiele uwagi poświęcono sprawom podnoszenia kwalifikacji pracowników
zatrudnionych w placówkach, powołanych na podstawie pierwszego dekretu
archiwalnego.
6
Kilka regulaminów archiwalnych ogłoszono drukiem. Por. „Teki Archiwalne” t. 13, 1971. Ponadto:
M. M o t a s, O przepisach archiwalnych w Polsce międzywojennej (1918—1939) „Archeion” t. 48, 1968, s.
111—136.
Dekret i wojskowa służba archiwalna
Jeszcze
przed
odzyskaniem
niepodległości
tworzone
były podstawy
organizacji również wojskowej służby archiwalnej. Ważna w tym funkcję odegrała
Komisja Wojskowa Tymczasowej Rady Stanu7. W ramach działającego tam Wydziału
Spraw Ogólnych i Przygotowawczych już w początkach 1918 roku opracowany został
tymczasowy statut Archiwum Wojskowego. Rozwijana była działalność pod kątem
możliwości szybkiego ustanowienia sieci placówek instytucji i jednostek militarnych
— z chwilą odzyskania niepodległości.
Ukazanie się pierwszego dekretu archiwalnego odegrało ważną rolę w
całokształcie tworzenia archiwów polskich. Tak się jednak złożyło, że przez kilka lat
istniały dwa archiwa o nazwie „wojskowe”. Władze naczelne sił zbrojnych powołały
Centralne Archiwum Wojskowe. Zgodnie z dekretem Naczelnika Państwa z 7 lutego
1919 roku utworzone zostało też Archiwum Wojskowe podległe Ministerstwu
Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Zadaniem jego było przechowywanie
akt wojskowych władz zaborczych, a także wojskowych władz okupacyjnych
niemieckich i austriackich z okresu wojny światowej 1914—1918. W pierwszych
latach istnienia obowiązywała nazwa: Archiwum Austriackie Pookupacyjne, a także
— Archiwum Aktów Okupacyjnych Niemieckich i Austriackich8.
Powyższy problem był omawiany przez Radę Archiwalną, powołaną na
podstawie dekretu z lutego 1919 roku. Do szerokiej dyskusji włączyły się władze
wojskowe. Członkiem gremium obradującego pod przewodnictwem Ministra Wyznań
Religijnych i Oświecenia Publicznego był dyrektor Centralnego Archiwum
Wojskowego9. Sprawa czekała na swoje rozwiązanie. W istniejącej sytuacji, kiedy
resort spraw wojskowych gromadził i powiększał swój zasób archiwalny, należało
doprowadzić do ostatecznego uregulowania problemu. Ostatecznie 3 czerwca 1930
7
4, 1934.
8
Działalność omawia W. G i e r o w s k i, Królewsko-polska Komisja Wojskowa, „Niepodległość” t.
A. T o m c z a k, Zarys dziejów ..., s. 176, 178 i 219. Problem ten szczegółowo omawiają: J.
S t o j a n o w s k i, Archiwum Wojskowe w Warszawie w latach 1919—1926. „Archeion” t. 2, 1927, s. 173—
178; B. W o s z c z y ń s k i, Archiwum Wojskowe po odzyskaniu niepodległości (1919—1921), „Archeion” t.
50, 1968, s. 40 i nast.; W. W y s o c k i, Archiwum Wojskowe 1919—1930. Dzieje i działalność, „Teki
Archiwalne” t. 2 (24), 1997, s. 15—22.
9
Protokoły posiedzeń Rady Archiwalnej ogłoszono drukiem w „Tekach Archiwalnych” t. 13, 1971.
roku ukazało się zarządzenie Ministra WRiOP, na podstawie którego zrezygnowano z
utrzymania w służbie cywilnej własnego archiwum gromadzącego akta wojskowe.
Wkrótce, bo 1 lipca tegoż roku, zaczęło funkcjonować Archiwum Akt Nowych,
którego zasób stanowiły akta pookupacyjne z lat 1915—1918 oraz wytworzone przez
centralne urzędy państwa polskiego. Odtąd też wojskowa służba archiwalna nawiązała
ścisłe kontakty z tym archiwum państwowym.
Należy podkreślić, że służba wojskowa przywiązywała szczególną uwagę do
współpracy z naczelną, władzą archiwów cywilnych oraz działającymi w terenie
archiwami państwowymi. Czyniono wszystko, aby zacieśniała się ścisła więź
pomiędzy pracownikami archiwów — na każdym szczeblu zarządzania. Dokonywana
była wymiana doświadczeń, a Rada Archiwalna wielokrotnie omawiała problematykę,
dotyczącą archiwistyki wojskowej. Rozważano sprawy właściwego rozmieszczania
zasobu aktowego i jego zabezpieczenia. Interesowano się samą organizacją wojskowej
służby archiwalnej oraz możliwościami przemieszczania materiałów źródłowych z
archiwów cywilnych podległych Wydziałowi Archiwów Państwowych. Warto też
zasygnalizować, że utworzony w archiwach cywilnych „urząd archiwistów
objazdowych” (na podstawie art. 28 dekretu z 1919 roku) miał zastosowanie również i
w praktyce wojskowej służby archiwalnej.
Uwagi końcowe
Pierwszy dekret archiwalny po odzyskaniu niepodległości wprowadził model
scentralizowanej służby archiwalnej. W istniejących wówczas warunkach było to
właściwe rozwiązanie. Doświadczenia Wydziału Archiwów Państwowych w tym
zakresie wykorzystała też wojskowa służba archiwalna.
W okresie międzywojennym były podejmowane próby opracowania projektu
ustawy archiwalnej. Problem ten omawiany był w ramach Rady Archiwalnej, a
wypowiadali się również przedstawiciele sił zbrojnych. Na porządku obrad stawała też
sprawa podporządkowania problematyki archiwalnej Radzie Ministrów. Wszelkie
działania zmierzały do podniesienia rangi placówek zabezpieczających dobra kultury
narodowej. Takie było też dążenie kierownictwa wojskowej służby archiwalnej.
Dekret o organizacji archiwów państwowych i opiece nad archiwaliami z 7
lutego 1919 roku przetrwał długie lata. Nie zmieniło się podporządkowanie służby
archiwalnej: archiwa II Rzeczypospolitej działały w ramach resortu oświaty. Jak
zauważono w opracowaniach — była to jednak reguła niemal we wszystkich
archiwach europejskich10.
Tworzona wojskowa służba archiwalna po odzyskaniu niepodległości nie
dysponowała dużym doświadczeniem. W zasadzie trzeba było organizować wszystko
od podstaw. Wydawano odpowiednie przepisy i ustalenia metodyczno-szkoleniowe.
Powoływano nowa strukturę sieci archiwalnej, korzystając z tych przepisów i
wskazówek metodycznych, które oparte były na pierwszym dekrecie archiwalnym
wprowadzonym 7 lutego 1919 roku.
10
Pisze o tym T. M e n c e l, Dekret o archiwach i opiece nad archiwaliami z 7 lutego 1919 roku na
tle ówczesnego ustawodawstwa archiwalnego w Europie [w:] Sześćdziesięciolecie polskich archiwów
państwowych, Warszawa 1981, s. 36.