zasady opisu języków wg Adama Weinsberga

Adam Weinsberg
ZASADY OPISU
Katedra Językoznawstwa Ogólnego przygotowuje cykl monografii języków różnych rodzin i typów
celem ułatwienia studiów konfrontatywnych i typologicznych. Chcąc sprowadzić opisy poszczególnych
języków do postaci porównywalnej, postanowiono nadać im w miarę możliwości następujący układ:
I. Nazwa języka
§ 1. Dzisiejsza nazwa polska.
la. Ew. inne nazwy polskie (np. różne w różnych państwach albo dawniejsze, ich ew. wady, np.
wieloznaczność, obraźliwość).
lb. Ew. odmiany opisywanego języka o przynależności spornej /dla każdej z nich podać nazwę, obszar
rozpowszechnienia, liczbę użytkowników, argumenty za i przeciw zaliczeniu do opisywanego języka
§ 2. Nazwa oryginalna (jeśli to konieczne, z dodatkiem rzeczownika o znaczeniu ‘język’).
2a. Ew. inne nazwy oryginalne (jak pod la).
II. Dane geograficzne i statystyczne
§ 3. Obszar rozpowszechnienia języka jako ojczystego (państwo, ew. jego część określona według stron
świata lub znanych obiektów geograficznych).
3a. Czy i w jakim państwie użytkownicy języka stanowią większość ludności.
§ 4. Liczba rodowitych użytkowników języka (ilu w jakim państwie).
4a. Ew. masowa wielojęzyczność użytkowników języka.
4b. Czy i przez jakie inne grupy etniczne język jest masowo używany do specjalnych celów (jako
liturgiczny, międzynarodowy itp.)
4c. Ew. tendencja języka do wymierania lub ekspansji.
III. Dane socjolingwistyczne
§ 5. Czy jest to język narodowy i czyj (ew. kilku narodów).
5a. Ew. narodowe odmiany języka: stopień ich zróżnicowania.
5b. Ew. rozbieżności między poczuciem narodowym a językiem.
§ 6. Czy jest to język urzędowy i gdzie?
§ 7. Dialekty geograficzne w obrębie ew. odmian narodowych: stopień rozbieżności (czy wzajemnie
zrozumiałe), społeczny zakres użycia (czy także w miastach, czy także wśród ludzi wykształconych),
stopień żywotności.
§ 8. Ew. dzisiejszy jednolity język ogólnoetniczny (czy istnieje i odkąd, na jakim dialekcie oparty).
8b. Ew. odrębności gramatyczne ogólnoetnicznego języka potocznego (jeśli taki istnieje).
IV. Dane historyczne
§ 9. Przynależność genealogiczna:
- dla języka z rodziny indoeuropejskiej – drzewo genealogiczne grupy;
- dla języka z którejś z rodzin nieindoeuropejskich – drzewo genealogiczne rodziny;
- dla języka izolowanego – ważniejsze próby powiązania z którąś z rodzin.
9a. Przyczyny ew. izolacji geograficznej od języków pokrewnych (wędrówki, powstanie barier
obcojęzycznych, itp.).
9b. Ew. przynależność do ligi i jej cechy wspólne.
§ 10. Periodyzacja historii języka (z uwzględnieniem ew. dawniejszych postaci języka
ogólnoetnicznego).
§ 11. Które dawniejsze stadia rozwojowe języka są jeszcze dziś zrozumiałe dla jego użytkowników.
§ 12. Najstarsze teksty pisane.
§ 13. Czy i odkąd istnieje oryginalna literatura?
13a. Jej ew. znaczenie dla kultury ogólnoludzkiej.
13b. Jej ew. dzisiejsze ograniczenia gatunkowe.
V. Dane o piśmie i pisowni
§ 14. Nazwa używanego dzisiaj pisma (np. łacińskie, arabskie).
14a. Typ pisma (jeśli nie jest alfabetyczne z samogłoskami): spółgłoskowe, sylabiczne, morfemowe
(tzw. ideograficzne), ew. jaka kombinacja.
§ 15. Historia pisma (kiedy przyjęte, ew. jakiego używano poprzednio).
§ 16. Czy pisownia jest ustalona, kiedy i przez kogo:
- w głównych zarysach (np. polska w połowie XVI wieku przez drukarzy),
- w dzisiejszej postaci (wystarczy data, np. polska w roku 1936, z późniejszymi zmianami w
szczegółach).
16a. Czy pisownia jest wyraźnie tradycyjna (w tym stopniu, że język wyłącznie mówiony wymagałby
odrębnego opisu gramatycznego).
VI. Fonematyka (z przykładami z wyjątkiem pkt 17)
§ 17. Tabele samogłosek i spółgłosek wg cech artykulacyjnych.
17a. Opis artykulacyjny ew. fonemów rzadkich w językach europejskich (w porównaniu z fonemami
częstszymi).
17b. Jeśli pismo jest alfabetyczne z samogłoskami (zasadnicze literowe odpowiedniki fonemów).
17c. Ew. fonemy abstrakcyjne (tzn. ujawniające się tylko w określonych kontekstach).
17d. Ew. charakterystyczne ograniczenia łączliwości fonemów (np. zbitek spółgłoskowych, spółgłosek
wygłosowych itp.), synharmonizmy.
17e. Ew. charakterystyczne braki ograniczeń łączliwości fonemów /np. zbitki wielospółgłoskowe,
zbitki i pojedyncze fonemy w funkcji rdzeni itp.).
§ 18. Charakterystyczne wariancje i neutralizacje fonologiczne (np. zachowanie się dźwięczności w
wygłosie).
VII. Prozodia (z przykładami)
§ 19. Tonalność języka (tzn. występowanie określonego tonu na każdej sylabie). Jeśli język jest tonalny,
opisać tony.
§ 20. Akcent wyrazowy: czy istnieje, jego charakter fonetyczny (dynamiczny, wysokościowy,
iloczasowy, dynamiczno-iloczasowy, inny).
20a. Jeżeli akcent jest dynamiczny (lub dynamiczno-iloczasowy): czy sylaby nieakcentowane ulegają
redukcjom i jakim?
20b. Miejsce akcentu wyrazowego: stałe (na której sylabie), uregulowane fonologicznie (podać zasadę),
tzw. swobodne (tzn. uregulowane dla poszczególnych słowoform), obojętne.
20e. Ew. wyrazy z dwoma miejscami akcentu jednocześnie.
20d. Ew. zróżnicowanie akcentu (na tzw. intonacje sylabiczne albo inaczej).
20e. Ew. osobliwości intonacji zdaniowej (np. brak intonacji pytającej).
VIII. Morfologia (z przykładami)
20f. Jeżeli nie jest uzasadniona segmentacja tekstu mówionego na wyrazy, to dlaczego?
§ 21. Przeważający typ formy gramatycznej: izolująco-analityczny, aglutynacyjny, fuzyjny, ew.
ważniejsze wyjątki.
21a. Ew. tendencje rozwojowe w tym zakresie w toku historii języka.
21b. Przeważające miejsce morfemów fleksyjnych w wyrazie (jeżeli nie są nimi końcówki).
21c. Ew. inkorporacja, tzn. złożenie słowotwórcze jako jedyny odpowiednik europejskich konstrukcji
składniowych, np. przydawkowych albo dopełnieniowych (uwaga: nie uwzględnia się tu ew. inkorporacji
zaimków osobowych).
21d. Ew. inne charakterystyczne cechy budowy wyrazów (np. formacje lub formy bezrdzeniowe).
IX. Kategorie gramatyczne
§ 22. Części mowy (jeżeli niemożliwe do wyróżnienia, to dlaczego; opisać odstępstwa od systemu
„europejskiego”, np. brak przymiotników, liczebników porządkowych, czasowników z wyjątkiem spójki).
22a. Ew. odmiana rdzeni przez części mowy (za pomocą kategorialnej afiksacji lub kategorialnej
konwersji).
§ 23. Liczba rzeczownika.
23a. Ew. osobliwości składni liczebników głównych.
§ 24. Rodzaj (klasa) rzeczownika (wyrażany fleksyjnie lub składniowo, w tym również za pomocą tzw.
klasyfikatorów czyli numeratywów).
§ 25. Ew. przypadki (rzeczowników i zaimków osobowych).
§ 26. Przyimki (prepozycje, postpozycje czy cyrkumpozycje).
26a. Ew. zrosty przyimków z rodzajnikami lub zaimkami (np. odmiana przyimków przez osoby).
26h. Ew. regularności w budowie określeń miejsca albo czasu.
§ 27. Budowa i szyk przydawek dzierżawczych (rzeczownikowych).
§ 28. Określoność nieokreśloność rzeczownika jako kategoria gramatyczna (ew. kilka stopni
nieokreśloności).
28a. Ew. osoba dzierżawcza rzeczownika.
28b. Ew. obowiązkowość dzierżawczości (typ He put his hand in his pocket - dla jakich rzeczowników?)
28c. Ew. inne kategorie gramatyczne rzeczownika.
28d. Ew. kategorie gramatyczne przymiotnika (inne niż stopień) - np. atrybutywność i
predykatywność.
28e. Szyk przydawki przymiotnej.
28f. Zgoda przymiotnika z rzeczownikiem.
28g. Ew. tworzenie przysłówków od przymiotników.
§ 29. Tryb.
§ 30. Czas (bezwzględny).
30a. Ew. czasy „dwuszczeblowe” (względne w stosunku do bezwzględnych, np. plusquamperfectum).
30b. Ew. zgodność czasów (w zdaniach semantycznie podrzędnych).
30c. Ew. aktualność i habitualność czasownika.
30d. Ew. czasy czysto względne.
§ 31. Aspekt.
§ 32. Osoba czasownika.
§ 33. Zgodność orzeczenia z podmiotem.
§ 34. Możliwość lub konieczność elipsy podmiotu.
34a. Ew. osoba dopełnienia w orzeczeniu (redundantna lub nie, antycypacja lub repryza).
54b. Ew. nominativus pendens (prolepsa).
34c. Ew. określoność dopełnienia w orzeczeniu (redundantna czy nie).
35. Strona:
- jeżeli jej brak, to czy język jest wyłącznie nominatywny, czy ergatywny (ew. różnie w różnych
czasach), czy jeszcze innego typu;
- jeżeli jest activum i passivum, to:
- czy są także inne strony i jakie (np. passivum dla dopełnienia dalszego, tak jak w ang. He was given a
chair);
- czy tworzy się passivum od czasowników nieprzechodnich (z agensem czy bez, typ a militibus fortiter
pugnatur).
35a. Ew. inne kategorie verbum finitum (np. interrogatywność, negatywność, honoryfikatywność).
35b. Ew. finitywność jako oddzielna kategoria czasownika.
35c. Ew. rzadkie typy zgody (np. zgoda podmiotu lub dopełnienia z orzeczeniem w czasie, trybie itp.).
36. Imiesłowy przymiotnikowe (ich czasy, aspekty, strony, ew. tryby).
§ 37. Imiesłowy przysłówkowe: możliwość lub konieczność wyrażenia podmiotu; czy domyślny
podmiot musi być identyczny z podmiotem czasownika nadrzędnego; zakres użycia w porównaniu ze
zdaniami podrzędnymi.
§ 38. Infinitywy (jw. 35).
38a. Ew. inne formy verbum infinitum (np. odpowiadające konstrukcjom ze spójnikiem i).
38b. Ew. kategorie gramatyczne innych części mowy (np. osoba spójników i partykuł typu abym, obym.
X. Inne zagadnienia składni (z przykładami)
38c. Tworzenie orzeczeń imiennych (jeżeli nie za pomocą czasownika być).
38d. Tworzenie zdań oznaczających posiadanie (jeżeli nie za pomocą czasownika mieć.
§ 39. Tworzenie zdań przeczących (partykuła, specjalne formy fleksyjne czasownika, specjalny
czasownik). Ew. zgoda zaimków z orzeczeniem co do negatywności.
§ 40. Tworzenie pytań rozstrzygnięcia (partykuła czy, szyk, intonacja, inne środki).
§ 41. Normalny szyk głównych członów zdania (podmiotu, orzeczenia, dopełnienia bliższego i
dalszego).
§ 42. Możliwość lub konieczność odstępstw od tego szyku:
- w zdaniach z zaimkiem pytającym lub względnym;
- w zdaniach rozpoczynających się okolicznikiem;
- w zdaniach zależnych lub poprzedzonych zależnym;
- dla celów tematyczno-rematycznych;
- w funkcji afektywnej;
- w innych warunkach.
§ 43. Sposoby uwidaczniania tematyczno-rematycznej struktury zdania (szyk, intonacja, specjalne
partykuły, specjalne typy zdań złożonych, inne).
43a. Szyk zdań w zdaniu złożonym (jeśli odmienny od „europejskiego”).
XI. Słownictwo
43b. Ew. szczególne bogactwo lub ubóstwo słownictwa w pewnych dziedzinach.
43c. Ew. honoryfikatywne warstwy słownictwa.
§ 44. Ilościowy udział słownictwa odziedziczonego, pochodnego i zapożyczonego; produktywność
słowotwórstwa (derywacji oraz kompozycji).
§ 45. Historia zapożyczeń (ich źródła w poszczególnych okresach i dziedzinach z uwzględnieniem kalk
słowotwórczych, frazeologicznych i semantycznych).
§ 46. Dzisiejsze sposoby modernizacji słownictwa.
46a. Ew. wpływ opisywanego języka na inne.
XII. Ew. inne spostrzeżenia
Uwaga: opis podzielony jest na rozdziały ponumerowane liczbami rzymskimi według powyższego wykazu.
Tekst opisu nie zawiera numeracji arabskiej ani odpowiadających jej tytułów.