Prace Naukowe Instytutu Górnictwa

Nr 87
Prace Naukowe Instytutu Górnictwa
Politechniki Wrocławskiej
Nr 87
Nr 28
2000
Studia i Materiały
ekologia, ekorozwój
Aureliusz MIKŁASZEWSKI *
EKOROZWÓJ – ROZWÓJ ZRÓWNOWAŻONY
Te słowa słyszy się i czyta coraz częściej w różnych sytuacjach. Bywa, że niewłaściwie interpretowane są zaprzeczeniem tego, co naprawdę znaczą. Do najczęstszych błędów należy pojmowanie
zrównoważonego rozwoju jako np. takiego samego wzrostu procentowego nakładów na rozwój
przemysłu i ochrony środowiska, albo podobnych nakładów na rozwój indywidualnego ruchu samochodowego jaki i komunikacji zbiorowej. Również inwestycje przemysłowe wymagające często
drogich urządzeń ochrony środowiska, które buduje się na ogół później i to za fundusze ochrony
środowiska, podczas gdy powinny one głównie obciążać koszty inwestycji. Spotyka się też interpretacje „coś za coś” – za zniszczenie środowiska jego odbudowa, rekompensująca straty, ale gdzie indziej, dla równowagi. Tymczasem chodzi tu o coś zupełnie innego.
GENEZA EKOROZWOJU
Eksploatacja dóbr przyrody i zanieczyszczenia środowiska nasiliły się szczególnie od połowy naszego stulecia. Gospodarka rozwijała się w sposób intensywny, zasobochłonny i strukturalnie niezrównoważony. Pogarszał się dramatycznie stan środowiska przyrodniczego. Kontynuowanie takiego modelu rozwoju zaczęło się obracać
przeciwko człowiekowi, gdyż stanowiło bezpośrednie zagrożenie dla życia i zdrowia
ludzi. Zaszła więc pilna potrzeba zmiany niekorzystnych istniejących tendencji rozwoju na takie, które te zagrożenia usuną.
Odpowiedzią na taki stan była konferencja ONZ w Sztokholmie w roku 1972, na
której wprowadzono termin ekorozwój. Na konferencji tej przyjęto założenie mówiące o podmiotowości człowieka, ale też jego prawach i obowiązkach wobec środowiska, w którym żyje: „Człowiek ma podstawowe prawo do wolności, równości, odpowiednich warunków życia w środowisku. Dobra jakość tego środowiska pozwala na
życie w godności i dobrobycie. Stąd też człowiek ponosi wszelką odpowiedzialność
za ochronę i polepszenie środowiska tak dla obecnych jak i przyszłych pokoleń” [1].
Mamy więc wyraźne stwierdzenie, że środowisko i jego zasoby nie są własnością jedynie obecnie żyjącego pokolenia lecz powinno ono stanowić podstawę dla życia i
rozwoju przyszłych pokoleń. Konieczność zapewnienia dobrych warunków do życia
dla
obecnego
pokole__________
40
* Politechnika Wrocławska, Instytut Górnictwa, Wybrzeże Wyspiańskiego 27, 50-370 Wrocław
nia, dla naszych dzieci i wnuków wydaje się oczywista. Jednak im dalej wybiegamy
w przyszłość, to związek emocjonalny z kolejnymi, dalekimi pokoleniami jest coraz
słabszy i konieczność oszczędzania zasobów dziś, by wystarczyło ich dla pokolenia
roku np. 2500 lub 3000, nie stanowi mocnego argumentu, ani nie motywuje do
oszczędzania zasobów.
Znacznie silniejszym czynnikiem, który jest w stanie zahamować obecny niekorzystny kierunek rozwoju, jest zagrożenie zdrowia i życia człowieka już dziś. To jest
główny argument, który powoduje, że ochrona najwyższych wartości jaką są zdrowie
i życie człowieka stała się nie tylko wolnym wyborem, ale wręcz nakazem chwili.
Chroniąc więc środowisko, chronimy siebie.
Myślą przewodnią filozofii ekorozwoju jest taki rozwój, który pozwoli zaspokoić
potrzeby obecnego pokolenia, ale także i przyszłych pokoleń na podobnym poziomie,
który dawałby im zadowolenie i był społecznie akceptowalny. Najprostsza definicja
ekorozwoju brzmi następująco: ekorozwój to trwały i zrównoważony rozwój społeczny i gospodarczy, który pozwala godzić aspiracje materialne obecnego i przyszłych
pokoleń z koniecznością dbania o środowisko przyrodnicze i jego zasoby.
Wszystko więc będzie zależało od świadomości ekologicznej i społecznej akceptacji dla idei ekorozwoju. Według sformułowań przyjętych w roku 1975 na III Sesji
Zarządzającej Programem Ochrony Środowiska ONZ przyjęto, że społeczeństwo, które realizuje ideę ekorozwoju, to „społeczeństwo uznające nadrzędność wymogów ekologicznych, których nie należy zakłócać przez wzrost cywilizacji oraz rozwój kulturalny i gospodarczy, zdolne do samosterowania swoim rozwojem w celu utrzymania homeostazy i symbiozy z przyrodą, a więc respektujące oszczędną produkcję i konsumpcję oraz wykorzystywanie odpadów, dbające o przyszłościowe konsekwencje podejmowanych działań, a więc także o potrzeby i zdrowie przyszłych pokoleń” [2]. W
światowej strategii ochrony przyrody, jaka ukazała się w roku 1980, sprecyzowano
cele ochrony żywych zasobów dla trwałego rozwoju:
– utrzymanie podstawowych procesów ekologicznych i systemów będących
ostoją życia,
– zachowanie różnorodności genetycznej,
– zapewnienie trwałego użytkowania gatunków i ekosysytemów.
W roku 1982 Zgromadzenie Ogólne ONZ przyjęło Światową Kartę Przyrody,
w której określono podstawowe zasady postępowania wobec przyrody, zgodne z koncepcją ekorozwoju [3]:
1. Przyroda powinna być szanowana i jej istotne procesy nie powinny być zmieniane na gorsze.
1. Zdolność genetyczna życia na Ziemi nie będzie zagrożona, populacja każdego
gatunku dzikiego lub udomowionego będzie utrzymana co najmniej na poziomie wystarczającym do przeżycia; środowiska potrzebne do tego celu będą
chronione.
41
2. Te zasady ochrony będą zastosowane do każdej części powierzchni globu,
lądu lub morza, specjalna ochrona będzie przyznana częściom, które są unikalne, wzorcom reprezentatywnym całych ekosystemów zróżnicowanych typów oraz siedliskom gatunków rzadkich lub zagrożonych.
3. Ekosystemy i organizmy, tak samo jak zasoby lądowe, morskie i atmosferyczne, które użytkuje człowiek, będą zachowane w taki sposób, aby zapewnić i
utrzymać ich optymalną i ciągłą produktywność, jednakże bez narażenia innych ekosystemów lub gatunków, z którymi one współistnieją.
4. Przyroda powinna być zabezpieczona przed pustoszeniem powodowanym
przez wojnę lub inne wrogie działania.
Milowym krokiem ku ekorozwojowi była konferencja Narodów Zjednoczonych
na temat Ochrony i Rozwoju, która odbyła się w czerwcu 1992 w Rio de Janeiro [4].
Przyjęto na niej ważne dokumenty, a wśród nich Globalny Program Działań Agenda
21 – plan działań zmierzający do realizacji zrównoważonego rozwoju. Agenda 21
uważa czynniki demograficzne, postęp technologiczny i konsumpcję za główne siły
powodujące zmiany w środowisku, ale też określa sposoby zmniejszenia negatywnego
wpływu marnotrawnych modeli konsumpcji w niektórych częściach świata, zachęcając do przyspieszonego ale zrównoważonego rozwoju w innych. Agenda 21 przedstawia założenia polityk i programy zmierzające do osiągnięcia równowagi między konsumpcją, liczbą ludności i zdolnością Ziemi do zapewnienia wszystkim warunków do
życia i rozwoju. Wskazuje zadania dla rządów państw, biznesu, związków zawodowych, edukacji, społeczeństwa. Uważa też, że zrównoważony rozwój pomoże w zwalczaniu biedy i dewastacji środowiska.
Koncepcja ekorozwoju zawiera potrzebę reorientacji strategii rozwoju gospodarczego świata. Zagadnienia te były poruszane w kolejnych raportach Klubu Rzymskiego. Chodziło głównie o to, jak gospodarować zasobami, by możliwie skutecznie poprawić warunki życia wszystkich ludzi. I tu wyłania się niebagatelny problem do rozwiązania – jest nim społeczna nierównowaga w dostępie do zasobów związana ze stanem ich posiadania, czyli własnością.
BARIERA STANU POSIADANIA
Najbogatsze 20% ludzi świata dysponuje 82,7% światowego dochodu, 81,2%
światowego handlu, a na najbiedniejsze 20% ludności świata przypada 1,4% światowego dochodu i 1% światowego handlu i w miarę upływu czasu różnice te nadal się
powiększają [5]. Ta nierównowaga jest źródłem napięć i konfliktów, a także powoduje, że ochrona środowiska wcale nie jest popularna w krajach biednych, które w
pierwszym rzędzie muszą uporać się z problemami głodu, nędzy, chorobami i ogromnymi opóźnieniami cywilizacyjnymi. Najbogatsze 20% ludności chciałoby utrzymać
istniejący standard życia, podczas gdy 80% dysponujące 17,8% światowego dochodu
42
(a szczególnie 40% ludności dysponujące 3,3% dochodu) znajduje się w stanie permanentnego zagrożenia życia i zdrowia, i za wszelką cenę chciałoby ten stan zmienić,
także za cenę środowiska, które wobec zagrożenia życia nie stanowi wystarczającej
motywacji do jego (środowiska) ochrony. Tak więc nawet dla obecnie żyjącego pokolenia sposób podejścia do spraw środowiska jest diametralnie różny i ten problem
musi być w pierwszej kolejności rozwiązany, zanim będzie się podejmowało różne
decyzje „w imieniu” mieszkańców Ziemi. W liście skierowanym do Konferencji
Sztokholmskiej w roku 1972 papież Paweł VI pisał: „Rozwój, to znaczy wszechstronny rozkwit człowieka, jest głównym kluczowym tematem waszych obrad, podczas
których połączcie poszukiwanie dróg do osiągnięcia równowagi ekologicznej z poszukiwaniem sprawiedliwej równowagi dobrobytu między uprzemysłowionymi ośrodkami, a ich rozległymi peryferiami. Nędza, jak słusznie powiedziano, jest najstraszliwszym z zanieczyszczeń”.
Przyjmowanej dotychczas teorii wzrostu gospodarczego, mierzonego wskaźnikami ilościowymi dóbr konsumpcyjnych „na głowę ludności”, przeciwstawia się pojęcie
rozwoju zrównoważonego, czyli ekorozwoju. Koncepcja ekorozwoju polega na prowadzeniu gospodarki zgodnie z naturalnymi uwarunkowaniami przyrodniczymi. Polega to na przestrzeganiu praw przyrody w kształtowaniu przestrzeni kraju i gospodarowaniu zasobami i walorami przyrody zgodnie z tymi prawami. Gospodarowanie przyrodą to gospodarowanie ekosystemami w sposób, który nie będzie niszczył ich równowagi.
Celem ekorozwoju jest lepsze zaspokajanie duchowych i fizycznych potrzeb
człowieka poprzez właściwe ułożenie jego stosunku do środowiska przyrodniczego.
Ekorozwój powinien zapewniać przyrodnicze podstawy egzystencji człowieka dla
obecnego i przyszłych pokoleń oraz wprowadzić logiczny ład w gospodarce zasobami
przyrody.
Czy konieczne jest samoograniczanie się?
Zdecydowanie tak! Ekorozwój bowiem musi pogodzić prawa przyrody i potrzeby
ludzi. Tych pierwszych nie da się zmienić, pozostaje więc dostosowanie potrzeb, ale
tak by mieć świadomość, że jest ono konieczne dla pogodzenia praw przyrody i ekonomii. „Rozwój gospodarczy może wytworzyć stan równowagi ze środowiskiem przyrodniczym, jeśli ochrona tego środowiska zostanie uznana za działalność sfery produkcji materialnej ze wszystkimi tego konsekwencjami dla systemu finansowanie, polityki cen, rachunku ekonomicznego przedsiębiorstw itp. Większe nakłady na ochronę
i kształtowanie środowiska nie będą traktowane jako obciążenie dochodu narodowego, lecz jako czynnik jego wzrostu”[6].
CEL EKOROZWOJU
43
Jest nim przetrwanie gatunku ludzkiego i przyrody. „Cele ekorozwoju dotyczą
przede wszystkim rozwoju człowieka, powinny więc ujmować istotę odczuć i pragnień oraz potrzeby człowieka”[7]. Chodzi więc o świadome gospodarowanie zasobami przyrody z poczuciem odpowiedzialności za jej stan. Powszechnie uznaje się już
konieczność odejścia od znanego nam modelu rozwoju surowcowo-energetycznego.
Teraz kolej na świadomą gospodarkę w środowisku przyrodniczym, mającą na celu
także ochronę tego środowiska. Istotna jest również podmiotowość człowieka, która
zakładając korzystanie z dóbr przyrody jednocześnie zobowiązuje do dbania o jej
utrzymanie teraz i w przyszłości. Do głównych celów ekorozwoju można więc zaliczyć [8]:
– bezpieczne dla zdrowia ludzkiego środowisko,
– równowagę ekologiczną w podstawowych ekosystemach,
– niezbędne warunki odnowy biologicznych sił człowieka,
– możliwość dalszego rozwoju gospodarczego.
W roku 1987 ogłoszony został Kodeks ekorozwoju, którego cel określony jest
następująco: „Celem ekorozwoju jest lepsze zaspokojenie fizycznych i psychicznych
potrzeb człowieka poprzez prawidłowe ułożenie jego stosunku do środowiska przyrodniczego. Ekorozwój musi zabezpieczyć przyrodnicze podstawy egzystencji człowieka oraz wprowadzić ład gospodarczy, funkcjonalny i estetyczny w środowisku naszego życia”[9]. Kodeks ekorozwoju odnosi się do trzech sfer działalności i zawiera:
– zasady ochrony środowiska przyrodniczego,
– zasady kultury gospodarowania,
– zasady organizacji działań.
Coraz częściej pojęcie ekorozwoju traktowane jest też jako nowa idea – perspektywa dla rozwoju państw i narodów. Zawiera ona spełnianie celów społecznych i humanistycznych związanych z warunkami i jakością życia człowieka; przede wszystkim likwidacja głodu, nędzy, chorób, analfabetyzmu i zacofania rozwojowego, ale
także ochrona życia i zdrowia człowieka, zaspokojenie potrzeb intelektualnych i fizycznych. Przede wszystkim zaś położenie kresu wojnom, nienawiści, wykorzystywaniu jednych narodów przez inne. Fundamentem idei jest powstrzymanie degradacji
środowiska, zapewnienie przetrwania dla przyrody Ziemi i takie korzystanie ze środowiska, które pozwoli na zaspokojenie potrzeb duchowych i materialnych dla obecnego i przyszłych pokoleń.
PRAWA EKOROZWOJU
Realizacja zasad ekorozwoju opiera się na przestrzeganiu trzech praw: prawa
celu, prawa skali i prawa regionu [10].
Prawo celu mówi o tym, że działalność człowieka powinna być dostosowana do
uwarunkowań przyrodniczych, nie powinna doprowadzać do niszczenia i degradacji
44
środowiska lecz zapewniać powinna trwałe korzystanie z zasobów przyrody. O słuszności podejmowanych decyzji gospodarczych nie mogą przesądzać jedynie kryteria
ekonomiczne, ale także ekologiczne. W odniesieniu do Polski można wskazać dwa
duże bogactwa, jakimi są warunki dla rozwoju rolnictwa i zasoby kopalin użytecznych.
Prawo skali i jakości. Skala działań gospodarczych powoduje przekraczanie bariery odporności środowiska na zanieczyszczenia. Środowisko ma rozwinięte mechanizmy samoregulujące jego funkcjonowanie. Do pewnych granic jest także w stanie
neutralizować ujemne skutki działalności człowieka, ale nie wolno przekraczać skali
odporności środowiska, a co za tym idzie – skali ilościowej produkcji przemysłowej
czy rolniczej i obciążenia środowiska. Przekroczenie barier przyrodniczych prowadzi
do katastrof ekologicznych, a te zagrażają bytowi człowieka i przyrody. Koszt usuwania skutków katastrof (wymieranie lasów czy zatrucie wód) jest ogromny i trudny do
poniesienia. O wiele tańsze i bardziej efektywne jest zapobieganie katastrofom poprzez nieprzekraczanie barier odporności środowiska zarówno w zakresie skali, jak i
jakości.
Często spotykanym przykładem zatracenia skali i jakości są budowane w okresie
minionym dzielnice-sypialnie, składające się z wysokich budynków, prawie bez zaplecza handlowego i zielenie, pogłębiające anonimowość i brak kontaktu człowieka z
otoczeniem.
Prawo regionu mówi o możliwości rozwoju regionów w zależności od warunków przyrodniczych i woli ich mieszkańców. Regiony poprzez samorządy terytorialne
powinny mieć możliwość realizacji własnych celów związanych ze specyfiką danego
regionu. Konieczne jest więc opracowanie kilku scenariuszy rozwoju i poddanie ich
pod szeroką dyskusję, zakończoną wyrażeniem woli społeczeństwa w sposób demokratyczny. Możliwe więc są różne wybory drogi dalszego rozwoju. Przy planowaniu
rozwoju gospodarczego nie wolno przekraczać barier przyrodniczych i zmierzać do
pogarszania się stanu środowiska. Prawo regionu oznacza także możliwość zróżnicowania stanu środowiska; będą regiony rozwijające rolnictwo, turystykę, ale też regiony uprzemysłowione. Przede wszystkim będą one rozwijały to, co stanowi o specyfice
danego regionu - dotyczy to rolnictwa, przemysłu, budownictwa i warunków przyrodniczych.
POZYTYWNY PRZYKŁAD – POLITYKA TRANSPORTOWA
ZGODNA Z ZASADAMI EKOROZWOJU
Powszechny w świecie model rozwoju transportu polega na nadążaniu za potrzebami motoryzacyjnymi. Szczególnie intensywnie rozwinął się transport samochodowy. Nadążając za tym rozwojem zbudowano, szczególnie w Europie Zachodniej,
USA, sieć autostrad, a ulice miast dostosowano do szybko rosnącego potoku samo-
45
chodów.
W efekcie ruch się znacznie zwiększył i szybko okazało się, że wzrosła też kongestia
– miasta stały się coraz bardziej nieprzejezdne. Dodatkowym efektem był wzrost zagrożenia środowiska ze strony motoryzacji; transport samochodowy odpowiedzialny
jest za 60–80% zanieczyszczeń powietrza w miastach. Planowanie strategii transportu
opartej na założeniach wzrostu ilości samochodów i budowy dla nich dróg powoduje
skutki odwrotne od zamierzonych – wzrasta kongestia i skażenie środowiska, co prowadzi do przekroczenia bariery skali i jakości, zagraża człowiekowi i przyrodzie. Instytut na Rzecz Ekorozwoju zaproponował w Polsce alternatywną politykę transportową, zbudowaną według zasad ekorozwoju [11]. Wychodząc z założenia, że nie należy
obciążać środowiska ponad jego wytrzymałość, określono ładunki krytyczne – maksymalną ilość zanieczyszczeń, jaka może być wyemitowana przez transport oraz dopuszczalny poziom zużycia energii, zgodnie z podpisanymi przez Polskę konwencjami i
umowami międzynarodowymi:
– dla tlenków azotu ilość ta wynosi 46000 ton rocznie, co będzie wymagało osiągnięcia przynajmniej 90% ograniczenia emisji w porównaniu do poziomu z
roku 1980,
– dla dwutlenku węgla wielkość ładunku krytycznego wynosi 13,9 mln ton rocznie, co będzie wymagało ograniczenia emisji o 50% w porównaniu do poziomu
z roku 1993,
– dla węglowodorów będzie to ok. 100 tys. ton rocznie, co będzie wymagało
ograniczenia o 75% emisji w porównaniu do poziomu z roku 1980,
– zużycie energii nie powinno przekraczać 200 mld MJ rocznie, co wynika z konieczności spełnienia założonego poziomu ładunków krytycznych.
Na tej podstawie można obliczyć maksymalne natężenie ruchu pojazdów samochodowych, odpowiadające ładunkom krytycznym, co będzie również limitowało
zdolności przewozowe do rozsądnych granic.
Głównym zadaniem polityki zrównoważonego rozwoju transportu jest więc tworzenie warunków do bezpiecznego, efektywnego ekonomicznie i gospodarczo zasadnego przemieszczania osób i ładunków w ramach przyjętych możliwości odprowadzania zanieczyszczeń do środowiska. Dla realizacji takiej polityki zrównoważonego rozwoju w transporcie przyjęto pięć zasad:
– racjonalizacja (w tym zmniejszanie) potrzeb podróżowania i transportu ładunków
– racjonalizacja (w tym zmniejszanie) użytkowania samochodu osobowego i ciężarowego
– promowanie bardziej energooszczędnych i prośrodowiskowych środków transportu
– popieranie najlepszych z dostępnych, a jednocześnie dostosowanych do polskich warunków technologii
– maksymalizacja wykorzystania pojazdów.
46
Wprowadzenie tych zasad w Polsce, gdzie rozbudzone zostały dążenia motoryzacyjne i sprzedaż samochodów osobowych w 1999 r. osiągnęła apogeum, będzie trudne, szczególnie dla polityków, dlatego proces wdrażania polityki ekorozwoju w transporcie powinien być ewolucyjny i poprzez szeroką, rzetelną informację o zagrożeniach, powinien uzyskać społeczne przyzwolenie i poparcie.
LITERATURA
[1] KOZŁOWSKI S., Droga do ekorozowoju, PWN, Warszawa 1994.
[2] Ochrona środowiska człowieka – humanistyczne widzenie świata, Prace naukowe PKE, t.1, Uniwersytet Jagielloński, Kraków 1984.
[3] Światowa karta przyrody, Przyroda Polska, nr 10 (345), 1985.
[4] KAETING M., Globalny program działań, Warszawa 1994.
[5] Agenda 21, Społeczny Instytut Ekologiczny, Warszawa 1993.
[6] GÓRKA K., POSKROBKO B., Ekonomika ochrony środowiska, PWE, Warszawa 1991.
[7] ZAUFAL T., Ekorozwój szansą przetrwania cywilizacji, Prace naukowe PKE, t.3, Kraków 1986.
[8] KOZŁOWSKI S., Ocena gospodarki zasobami naturalnymi, Biuletyn KPZK z. 123.
[9] ZAUFAL T., O potrzebach kodeksu ekorozwoju, „Aura” nr 12, 1987.
[10] KOZŁOWSKI S., Koncepcja ekorozwoju w warunkach Polski, Nauka Polska nr 6,1989.
[11] Alternatywna polityka transportowa w Polsce według zasad ekorozwoju, Instytut na Rzecz Ekorozwoju, Warszawa 1999.
ECO-DEVELOPMENT MEANS SUSTAINABLE DEVELOPMENT
The aim of the paper is presentation of sustainable development genesis and significance.
The principle of people relation to the nature and law of sustainable development were
formulated basin on authority. More over the positive examples of transport policy agree with
principles of sustainable development are given.
Recenzent: dr Jan Klementowski, Uniwersytet Wrocławski.