Untitled

Prawa
i wolności
religijne
we współczesnej Polsce
Slawomir Cebula
Prawa
i wolności
religijne
we współczesnej Polsce
Ustawodawstwo a realia
społeczno-kulturowe
© 2011 Copyright by Sławomir Cebula & Zakład Wydawniczy »NOMOS«
Wszelkie prawa zastrzeżone. Książka ani żadna jej część nie może być przedrukowywana ani
w jakikolwiek inny sposób reprodukowana czy powielana mechanicznie, fotooptycznie, zapisywana elektronicznie lub magnetycznie, ani odczytywana w środkach publicznego przekazu bez
pisemnej zgody wydawcy.
Recenzje: prof. dr hab. Bogumił Grott
prof. dr hab. Eugeniusz Sakowicz
Publikacja dofinansowana przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego
Redakcja wydawnicza: Jakub Muchowski
Redakcja techniczna: Pracownia Edytorska MP
Projekt okładki: Roksana Gołębiowska
ISBN 978-83-7688-050-1
KRAKÓW 2011
Zakład Wydawniczy »NOMOS«
31-208 Kraków, ul. Kluczborska 25/3u; tel./fax: 12 626 19 21
e-mail: [email protected]; www.nomos.pl
SPIS TREŚCI
WSTĘP . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
ROZDZIAŁ I
Prawa i wolności obywatelskie w kontekście przynależności religijnej
w systemie prawa polskiego
1. Uwagi ogólne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2. Konstytucja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.1. Nadrzędna rola konstytucji w państwie prawa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.2. Uchwalenie Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia
2 kwietnia 1997 roku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.3. Preambuła . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.4. Prawa i wolności religijne w konstytucji – uwagi ogólne . . . . . . . . . . .
2.5. Równouprawnienie wszystkich Kościołów i związków
wyznaniowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.6. Bezstronność władz publicznych RP w sprawach religijnych . . . . . . . .
2.7. Zasady poszanowania autonomii i niezależności oraz współdziałania
dla dobra człowieka i dobra wspólnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.8. Wolność sumienia i religii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3. Umowy międzynarodowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.1. Rodzaje umów międzynarodowych i ich miejsce w hierarchii aktów
prawnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.2. Umowy międzynarodowe dotyczące praw i wolności
religijnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.3. Konkordat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4. Ustawy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4.1. Klasyfikacja ustaw zajmujących się problematyką wyznaniową . . . . . .
4.2. Ustawa o gwarancjach sumienia i wyznania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4.3. Ustawy normujące określone przejawy działalności Kościołów
i związków wyznaniowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
7
15
16
16
17
20
22
24
25
28
29
32
32
33
37
42
42
43
46
5
4.4. Ustawy regulujące stosunki między Rzecząpospolitą Polską
a Kościołami i związkami wyznaniowymi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47
4.5. Inne źródła prawa wyznaniowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50
4.
5.
6.
7.
ROZDZIAŁ II
Czynniki warunkujące sytuację Kościołów
i związków wyznaniowych w Polsce
Uwagi ogólne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Struktura wyznaniowa i jej znaczenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.1. Dane statystyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.2. Ogólna charakterystyka struktury wyznaniowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Doświadczenia historyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.1. Początki tolerancji religijnej w Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.2. Polska w latach 1918-1989 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.3. Próby rozliczenia z okresem PRL po transformacji
ustrojowej 1989 roku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.4. Kościoły i związki wyznaniowe w nowej rzeczywistości . . . . . . . . . . .
Realizacja polityki wyznaniowej we współczesnej Polsce . . . . . . . . . . . . . . .
Procesy wywierające wpływ na religię w Polsce i na świecie . . . . . . . . . . . .
Reakcja Kościoła rzymskokatolickiego na procesy zachodzące w świecie . .
Stosunek Kościoła rzymskokatolickiego do państwa i demokracji . . . . . . . .
79
81
91
98
115
122
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
ROZDZIAŁ III
Stosunek Kościołów i związków wyznaniowych do
obowiązującego prawa i jego praktycznej realizacji
Uwagi ogólne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Konstytucja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Stosunek do Unii Europejskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Konkordat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ustawy regulujące sytuację mniejszości religijnych w Polsce . . . . . . . . . . . .
Religia w szkole . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ekumenizm i stosunki międzywyznaniowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
125
137
147
152
155
158
165
1.
2.
3.
51
52
52
59
65
65
69
ZAKOŃCZENIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179
BIBLIOGRAFIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185
INDEKS OSOBOWY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211
SUMMARY: Religious Laws and Freedoms in Contemporary Poland . . . . . . . . 215
6
WSTĘP
System prawny stanowi główne narzędzie kontroli społecznej. Cechujący go stopień autonomii determinuje zakres przedmiotowy i zasięg
podmiotowy jego oddziaływania. Wpływa również zasadniczo na jakość
instytucji zajmujących się kontrolą społeczną czy też sposób wywiązywania się państwa ze zobowiązań wynikających z wytyczonych przez siebie
praw (Por. Richardson 1998). Dokonując oceny systemu prawnego jedynie na podstawie analizy norm prawnych, uwzględniając nawet stopień
jego autonomii, należy liczyć się z tym, że skonstruowany w ten sposób
model może, nawet w znacznym stopniu, odbiegać od rzeczywistości.
Wpływ na to ma, z jednej strony, sam charakter przepisów prawa, z drugiej – zawężenie spektrum obserwacji. Przepisy prawne nie tylko przewidują różne hipotetyczne sytuacje, ale także wyznaczają naczelne zasady,
tworząc tym samym wzory postępowania będące jedynie zapisem stanu
pożądanego. Przykładowo konstytucyjny zapis o równości wobec prawa
nie musi być równoznaczny z analogicznym stanem faktycznym. Dopiero
szersza perspektywa społeczno-kulturowa pozwala na wyciągnięcie bardziej precyzyjnych wniosków i dokonywanie adekwatnych ocen.
Prawa i wolności religijne przynależą do zbioru naczelnych zasad, na
których opiera się współczesne ustawodawstwo. Wynika to, jak uważa
Peter G. Danchin, z wiodącej roli religii w kształtowaniu wartości humanistycznych (Danchin 2002: 4-6). Zasady te, wpisane w konstytucje
państwowe oraz akty prawa międzynarodowego, mają na celu zapewnianie wyznawcom różnych religii możliwości realizacji swojej religijności
w wymiarze indywidualnym i zbiorowym. Jednak głębsza analiza stanu
prawnego w kontekście praw i wolności religijnych wymaga połączenia
ze sobą podejścia analiz: prawnej, historycznej i religioznawczo-socjologicznej, przedmiot zainteresowania jest bowiem wpleciony w misterną
sieć interakcji (Por. Yinger 1998: 304-308).
7
Dobrym punktem wyjścia do oceny kondycji praw i wolności religijnych wydaje się analiza prawa wyznaniowego, które za Michałem Pietrzakiem, wybitnym znawcą tej dziedziny prawa, określić można jako
kompleks norm wydanych lub uznanych przez państwo, określających sytuację jednostki ze względu na jej wyznanie, regulujących stosunek państwa
do związków wyznaniowych oraz reglamentujących różnorodne przejawy ich
działalności (1999: 14).
Mające swe początki w prawie kościelnym prawo wyznaniowe zyskało
z czasem odrębny status wśród nauk prawnych, funkcjonując wprawdzie
na wydziałach prawa, ale znajdując równocześnie zainteresowanie wśród
przedstawicieli innych nauk, głównie socjologów i politologów. Ranga
tej dziedziny w warunkach polskich wzrosła zdecydowanie po 1989 roku,
kiedy wraz ze zmianą ustroju pojawiła się potrzeba rewizji stosunków
na linii państwo – związki wyznaniowe. Do grona najważniejszych teoretyków prawa wyznaniowego w Polsce – podejmujących równocześnie tematykę historii tej dyscypliny oraz zagadnienia stosunków państwo
– Kościół, także po transformacji ustrojowej – należą: wspomniany już
Michał Pietrzak, wieloletni pracownik naukowy Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego, związany także z Katedrą Prawa
Wyznaniowego i Kanonicznego Chrześcijańskiej Akademii Teologicznej
w Warszawie, jeden z inicjatorów Polskiego Towarzystwa Prawa Wyznaniowego, ceniony nie tylko jako specjalista z dziedziny prawa wyznaniowego, ale i historii państwa i prawa polskiego; ks. prof. Józef Krukowski,
były dziekan Wydziału Prawa Kanonicznego i Świeckiego na Katolickim
Uniwersytecie Lubelskim, wykładowca Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego, zajmujący się obok prawa wyznaniowego stosunkami
państwo – Kościół i prawem małżeńskim, ponadto członek Papieskiej
Rady ds. Interpretacji Tekstów Prawnych oraz Prezes Stowarzyszenia
Kanonistów Polskich; profesor Wacław Uruszczak, wykładowca Uniwersytetu Jagiellońskiego, specjalista w zakresie historii prawa oraz prawa
kościelnego.
Wzajemne oddziaływania pomiędzy religią a społeczeństwem są wyraźnie widoczne, gdy w społeczeństwie zachodzą istotne zmiany. J. Milton Yinger zwraca tu uwagę na procesy industrializacji i urbanizacji
(1998: 305). W warunkach polskich czy szerzej środkowoeuropejskich
najistotniejszą rolę odegrał proces zmiany ustroju, którego wpływ na religię doczekał się pokaźnej, nie tylko rodzimej, literatury. Wśród badaczy
analizujących współczesną religijność w Polsce w ujęciu socjologicznym
8
wymienić należy: Irenę Borowik, Janusza Mariańskiego, Marię Libiszowską-Żółtkowską, Halinę Grzymałę-Moszczyńską, Tadeusza Doktóra,
a w szerszej perspektywie również odnoszących się w sposób pośredni
do sytuacji w Polsce: Petera Bergera, J. Miltona Yingera, José Casanovę,
Jamesa T. Richardsona czy Petera G. Danchina.
Badania socjologiczne mogą wyjaśnić wiele procesów społecznych,
w których religia spełnia ważną rolę. Wzbogaceni o perspektywę historyczną, jesteśmy w stanie obserwować dynamikę tych procesów, wyodrębniać ich przyczyny, interpretować skutki, weryfikować wcześniejsze
teorie czy wreszcie wysnuwać prognozy na przyszłość.
W wyniku transformacji ustrojowej Kościoły zaczęły być postrzegane
nie tylko jako instytucje stricte religijne, ale także jako aktywni uczestnicy życia społecznego i politycznego występujący już oficjalnie w obronie
własnych interesów. Z roli podmiotów podporządkowanych i przeważnie
opozycyjnych wobec państwa awansowały do rangi partnera posiadającego realne uprawnienia i mogącego wpływać do pewnego stopnia na
kształtujące się ustawodawstwo wyznaniowe.
Ustawodawca poddany jest rozmaitym wpływom społecznym, politycznym, historycznym oraz normom prawa międzynarodowego, które
w przypadku państw europejskich przeważnie przenoszone są na grunt
prawa państwowego (Por. Danchin 2002: 131-191). W rezultacie stanowione przez państwo, będące instytucją świecką, prawa dotyczące spraw
religii formują się pod wpływem zaawansowanych interakcji pomiędzy
religią a społeczeństwem. Pojawić się może w tym miejscu pytanie, w jakim stopniu struktura wyznaniowa w Polsce determinuje kształt regulacji
prawnych? I co ważniejsze, jaka jest w związku z tym kondycja praw
i wolności religijnych w Polsce?
Socjologa nie powinno zaskakiwać stwierdzenie Jamesa T. Richardsona, że „systemy prawne, nawet jeśli posiadają znaczną autonomię, mogą
nie gwarantować wolności religijnej wszystkim obywatelom, ponieważ
przyczyniają się do realizacji idei kulturowych, które deprecjonują jedne
religie, promując inne” (1998: 257). Mamy tu do czynienia z uwarunkowaniami zakorzenionymi głęboko w kulturze, która jak zauważył Piotr
Sztompka, „nie jest wytworem chwili, lecz skumulowanym produktem
ludzkiej aktywności trwającej dłuższy czas”, gdzie „wzory działania, sposoby myślenia, typowe obiekty i urządzenia, które pojawiają się w naszym
codziennym doświadczeniu, nie zostały przez nas samych wymyślone”
(Sztompka 2004: 248). Na pojawiające się pytanie, jak analizować wynikający z niej system prawny, słuszna wydaje się odpowiedź, że należy
9
to zrobić możliwie szeroko, uwzględniając wiele rozmaitych czynników,
z historycznymi włącznie. Kultura bowiem jest dziedzictwem czerpiącym
z przeszłości i będącym stymulatorem rozwoju, w którym kolejne pokolenia korzystają z dorobku przodków i nie muszą budować „od zera” (por.
Tomasello 2002).
Kultura wytwarza reguły odnoszące się do działań ludzkich. Niektóre
z reguł, należące najczęściej do najistotniejszych z punktu widzenia funkcjonowania społeczeństwa, jak na przykład normy prawne, są spisywane.
Kultura określa również wartości leżące u podstaw przyjęcia określonych
norm. Wolność, jako jedna z podstawowych wartości kulturowych obecnych czasów, a ściślej jej potoczne czy prawne rozumienia, także są osadzone w określonej kulturze. Dla potrzeb ustawodawstwa wyróżnia się
pewne rodzaje wolności, których zakres częściowo się ze sobą pokrywa.
Nie trzeba udowadniać, że na przykład interesująca nas wolność religijna
wiąże się ściśle z wolnością myśli, słowa czy z wolnością zgromadzeń.
Warto jednak precyzyjniej określić, co mieści się pod interesującym nas
pojęciem wolności religijnej.
Wolność religijna obejmuje wolność wyznawania religii lub jakichkolwiek innych przekonań według własnego wyboru oraz wolność manifestowania ich indywidualnie lub we wspólnocie, publicznie lub prywatnie.
Instytucje państwowe i społeczność międzynarodowa pretendują w najwyższym stopniu do roli strażnika praw i wolności religijnych. Innymi
słowy, powinny zabezpieczyć człowiekowi religijnemu możliwość realizowania swojej religijności.
Przedmiotem zainteresowania niniejszej pracy jest wieloaspektowa
analiza praw i wolności religijnych we współczesnej Polsce. Wieloaspektowość ta polega w szczególności na analizie stanu prawnego połączonej
z analizą czynników wpływających na jego kształt i praktyczną realizację,
a tym samym na sytuację Kościołów i związków wyznaniowych. Łączy
zatem podejście analityka prawa1 z oglądem historyczno-politologicznym
i religioznawczo-socjologicznym. Z kolei analiza stosunku mniejszości
religijnych do stanu prawnego i polityki wyznaniowej posłużyła do oceny
kondycji praw i wolności religijnych w warunkach polskich.
Ramy czasowe pracy obejmują okres po transformacji ustrojowej
1989 roku, a więc od początku III Rzeczypospolitej. Jako jej początek
wskazywane są różne wydarzenia: bądź to zwołanie obrad Okrągłego Sto1
W tym przypadku chodzi przede wszystkim o prawo wyznaniowe, konstytucyjne oraz międzynarodowe.
10
łu 6 lutego 1989 roku, bądź wybory do Sejmu kontraktowego 4 czerwca
1989 roku czy wreszcie oficjalna zmiana godła oraz nazwy państwa na
Rzeczpospolita Polska 31 grudnia 1989 roku. Jako że kluczowe dla współczesnej Polski akty prawne regulujące sytuację związków wyznaniowych
zostały uchwalone w maju 1989 roku i poprzedzone szeregiem dyskusji, zaznaczam, że w niniejszej pracy poddawany analizie jest okres od
początku 1989 roku. Oczywiście w niektórych przypadkach, na przykład
dokonując analizy historycznej lub poszukując przyczyn obecnego stanu
prawnego czy społecznego, sięgam do wydarzeń z przeszłości, czasem
nawet bardzo odległych.
Na wstępie przedstawione zostały podstawowe prawa i wolności, które
mieszczą się w obrębie tzw. prawa wyznaniowego, z wolnością sumienia
i wyznania oraz równością wobec prawa. Ta część pracy dotyczy głównie analizy przepisów prawa wyznaniowego obowiązującego w Polsce,
począwszy od aktów najwyższego rzędu, jak konstytucja czy dokumenty
prawa międzynarodowego, poprzez ustawy, aż po akty niższego rzędu, jak
rozporządzenia czy zarządzenia. Dodatkowo skupiłem się także na okolicznościach uchwalania konstytucji i niektórych ustaw, próbując wskazać, co zadecydowało o przyjęciu określonych rozwiązań istotnych dla
sytuacji Kościołów i związków wyznaniowych w Polsce. Przedstawiłem
również klasyfikacje aktów prawnych należących do dziedziny prawa wyznaniowego. Oprócz ogólnych zasad, na jakich oparte jest funkcjonowanie podmiotów prawa wyznaniowego w ujęciu instytucjonalnym i indywidualnym, prezentuję szczegółowe regulacje określające relacje pomiędzy
państwem a konkretnymi Kościołami i związkami wyznaniowymi. Należą
do nich konkordat w przypadku Kościoła rzymskokatolickiego i ustawy
w przypadku innych Kościołów. Ważny z punktu widzenia problematyki
pracy jest także przyjęty model państwa w relacji do Kościołów i związków w Polsce. Dlatego zostały również przedstawione koncepcje oraz
spory poprzedzające jego określenie w Konstytucji RP.
W kolejnym, drugim rozdziale zajmuję się czynnikami determinującymi sytuację Kościołów i związków wyznaniowych, analizując przyczyny
zaistnienia obecnej sytuacji prawnej, ale i społecznej wykraczającej daleko
poza ramy ustawodawstwa. Zwracam w szczególności uwagę na strukturę
wyznaniową, przyczyny jej kształtu i konsekwencje funkcjonowania dla
sytuacji religijnej w Polsce; wskazuję na doświadczenia historyczne, które
wpłynęły zarówno na obecną sytuację, jak i na świadomość i tożsamość
Polaków; większą uwagę zwracam na współczesne wydarzenia, w tym na
transformację ustrojową i jej niebagatelny wpływ na większość dziedzin
11
życia społecznego w Polsce, z religią włącznie; przybliżam politykę wyznaniową po 1989 roku z jej priorytetami, zaletami i wadami; wreszcie
skupiam się na ogólnoświatowych czy ponadpaństwowych procesach,
jakie wywierają bądź wywierały wpływ na sytuację religijną w Polsce.
Mam tu na myśli przede wszystkim: globalizację, sekularyzację, modernizację, liberalizm czy powstawanie nowych ruchów religijnych. W zestawieniu z poprzednim rozdziałem pozwoli to na pełniejszy ogląd sytuacji.
W rozdziale trzecim analizuję stosunek przedstawicieli mniejszości religijnych do przyjmowanych przez państwo rozwiązań prawnych oraz ich
praktycznej realizacji. Źródłem do analizy są artykuły prasy wyznaniowej. Prezentuję opinie dotyczące: Konstytucji RP, stosunku do Unii Europejskiej, konkordatu, ustaw regulujących prawa i wolności religijne oraz
sytuację prawną wyznań, nauczania religii w szkołach oraz ekumenizmu
i stosunków międzywyznaniowych. Wybór tych, a nie innych aspektów
uwarunkowany był częstotliwością podejmowania danej problematyki na
łamach wybranych tytułów prasy mniejszości religijnych. Podobne kryterium zastosowałem przy wyborze czasopism. Ze względu na fakt, że
wiele z nich wcale bądź marginalnie podejmuje problematykę wykraczającą poza ramy wiary i wydarzeń religijnych, zdecydowałem się skupić na
czterech, które jak się wydaje, poświęcają uwagę sprawom leżącym w zakresie zainteresowań niniejszej pracy stosunkowo wiele miejsca. Nie znaczy to wcale, że w każdym z numerów można było znaleźć informacje dotyczące relacji państwo – Kościół, ustawodawstwa, kwestii dotyczących
praw i wolności religijnych. Wśród wybranych czasopism znalazły się:
„Zwiastun”, „Jednota”, „Słowo Prawdy” oraz „Przegląd Prawosławny”.
„Zwiastun” jest dwutygodnikiem wydawanym przez Kościół Ewangelicko-Augsburski w RP. Pismo to jest kontynuacją wydawanego od 15
stycznia 1863 roku „Zwiastuna Ewangelicznego”. Podtytuł czasopisma
był kilkakrotnie modyfikowany. W okresie od 1989 roku pojawiał się jako
„Zwiastun. Ewangelickie Pismo Religijne”, „Zwiastun. Dwutygodnik
Ewangelicki”, a obecnie jako „Zwiastun” z dopiskiem „ewangelicki”. Redakcja czasopisma znajduje się w Bielsku-Białej. Obecny nakład to 5500
egzemplarzy.
„Jednota” to miesięcznik wydawany przez Kościół Ewangelicko-Reformowany w RP, ukazujący się z przerwami od 1926 roku. Siedziba redakcji znajduje się w Warszawie. Podtytuł pisma uległ w ostatnich latach
małej modyfikacji: z „Miesięcznik Religijno-Społeczny Poświęcony Polskiemu Ewangelicyzmowi i Ekumenii” na „Pismo Religijno-Społeczne
Poświęcone Polskiemu Ewangelicyzmowi i Ekumenii”. Redakcja stara się
12
kierować pismo nie tylko do wiernych Kościoła Ewangelicko-Reformowanego, ale do wszystkich chrześcijan.
„Słowo Prawdy” jest miesięcznikiem Kościoła Chrześcijan Baptystów
w RP, wydawanym od 1925 roku. Redakcja czasopisma mieści się w Warszawie. Podobnie jak w przypadku „Jednoty”, „Słowo Prawdy” aspiruje
do miana pisma ponadwyznaniowego, podejmującego również tematykę
ekumenizmu.
„Przegląd Prawosławny” jest miesięcznikiem Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego. Pierwszy numer ukazał się w styczniu
1992 roku jako kontynuacja „Tygodnika Podlaskiego”, wychodzącego od
1985 roku. Redakcja mieści się w Białymstoku. Nakład waha się w granicach 5-6 tys. egzemplarzy.
Po przeglądnięciu wszystkich numerów powyższych czasopism, począwszy od stycznia 1989 do grudnia 2006 roku, i zapoznaniu się z rozkładem ich tematyki zająłem się analizą wybranych artykułów. Wybór
jedynie czasopism mniejszości wyznaniowych nie był przypadkowy. Nieuwzględnienie prasy katolickiej miało na celu spojrzenie z możliwie dużego dystansu oczyma osób będących w pewnej opozycji do Kościoła większościowego, którego głos z racji zdecydowanej przewagi wyznawców
jest lepiej słyszalny i przenika łatwiej w różne dziedziny życia społecznego. Pojawiał się on zresztą dość często również i na łamach czasopism
mniejszościowych, gdzie przytaczano wypowiedzi duchownych i hierarchów Kościoła rzymskokatolickiego, z papieżem włącznie. Zabieg poprzestania na wybranych czasopismach mniejszościowych ułatwił obiektywną ocenę jakości wolności religijnej w Polsce, gdyż cechą wolności
jest to, że najłatwiej opisać ją w przypadku jej naruszenia, a najlepszym
poligonem doświadczalnym może być tu środowisko mniejszości wyznaniowych, często pozbawione dodatkowego poparcia i upatrujące realizacji
swych praw przede wszystkim w rzetelnym przestrzeganiu prawa z poszanowaniem wolności sumienia i równouprawnienia wyznań.
Większość wykorzystanych w książce aktów prawnych oraz dokumentów jest ogólnie dostępna bądź w Dziennikach Ustaw, bądź w opracowaniach (głównie w aneksach do podręczników prawa wyznaniowego).
Dlatego przytaczając odpowiednie zapisy, wskazywałem, gdzie można się
zapoznać z ich pełnym tekstem.
Badając prawa i wolności religijne, opierałem się głównie na metodzie
analizy aktów prawnych oraz publikacji przedstawicieli wyznań występujących w Polsce. Dostęp do tekstów konstytucji, konwencji, dekretów
czy ustaw nie stanowił większego problemu, ich lektura wymagała jed-
13
nak znajomości języka prawniczego. Natomiast w przypadku publikacji
skupiłem się na wspomnianej prasie mniejszościowej, do której dotarcie
przysparzało niekiedy sporo trudności. Jak zauważył James Beckford:
„Socjologiczne badania nad religią, które próbują wyjaśnić znaczenie
religii, nie określiwszy uprzednio, w jaki sposób owo znaczenie tworzy
się i zmienia w konkretnych kontekstach społecznych, nie oddadzą nigdy całej złożoności badanego zjawiska” (Beckford 2002: 288). Dlatego
socjologiczną interpretację sytuacji wyznaniowej w Polsce uzupełniam
o genezę prawną i historyczną.
Uzasadnieniem podjęcia tematu pracy w kształcie opisanym powyżej
są względy poznawcze i praktyczne. Pierwsze wiążą się z przekonaniem,
że wieloaspektowa analiza stanu prawnego, poparta dodatkowo weryfikacją kondycji praw i wolności religijnych w Polsce na podstawie artykułów prasy mniejszościowej, pozwoli na pełniejsze czy szersze wyrażenie problemu, niż to ma miejsce w przypadku analiz stricte prawnych.
Przybliżenie skomplikowanych interakcji społeczno-religijno-prawnych
pozwoli być może na głębsze zrozumienie procesów z nimi związanych.
Natomiast wartość praktyczna przedstawionego zbioru analiz wiąże się
z możliwością diagnozowania dalszych kierunków rozwoju realizacji
praw i wolności religijnych w Polsce. Ponadto prezentacja napięć w obrębie ustawodawstwa wyznaniowego czy polityki wyznaniowej państwa
względem mniejszości religijnych, uwidaczniająca często słabe punkty
w działaniu podmiotów biorących w niej udział, może wpływać na weryfikację postaw w celu nie popełniania ponownie tych samych błędów. Może
stanowić również wskazówkę, zarówno dla instytucji państwowych, jak
i Kościołów i związków wyznaniowych, jak realizować własne zadania
z możliwie małym uszczerbkiem dla interesu społecznego.
14