Analiza depresji u chorych na astmę oskrzelow¹

Alergia Astma Immunologia,
7(4),
211-215B., Furga³ M. Analiza depresji u chorych na astmê oskrzelow¹
Nowobilski2002,
R., De
Barbaro
211
Analiza depresji u chorych na astmê oskrzelow¹
Analysis of depression in patients with bronchial asthma
ROMAN NOWOBILSKI 1/, BOGDAN DE BARBARO 2/, MARIUSZ FURGA£ 1/
1/
2/
II Katedra Chorób Wewnêtrznych Collegium Medicum Uniwersytetu Jagielloñskiego, ul. Skawiñska 8, 31-066 Kraków
Zak³ad Terapii Rodzin, Katedra Psychiatrii CMUJ, ul. Kopernika 21 a, 31-501 Kraków
Cel pracy. Celem niniejszej pracy by³a próba opisania depresji i innych
objawów psychopatologicznych u chorych na astmê oskrzelow¹, w
kontekœcie wyznaczników przebiegu choroby, jak i niektórych
parametrów socjodemograficznych.
Materia³ i metody. Badaniom poddano 60 losowo wybranych chorych
na astmê oskrzelow¹, w stopniu od lekkiego do ciê¿kiego, leczonych
w trybie ambulatoryjnym. Przeprowadzano nastêpuj¹ce badania:
wywiad chorobowy, spirometriê podstawow¹, stopieñ wysycenia
krwi têtniczej tlenem, pomiar dusznoœci (10-stopniowa skala odczuæ
subiektywnych Borga). Poziom depresji okreœlano przy u¿yciu
Inwentarza Becka, nasilenie lêku oszacowywano stosuj¹c kwestionariusz
Spielbergera. Poziom neurotycznoœci oraz ekstrawersji-introwersji
oceniano Inwentarzem Eysenck’a.
Wyniki. Poziom depresji by³ pozytywnie skorelowany ze stopniem
ciê¿koœci przebiegu astmy oskrzelowej (p=0,04), lêkiem (p<0,001,
rho=0,76), wybranymi parametrami socjodemograficznymi oraz
stopniem neurotycznoœci (p<0,001, rho=0,57). Korelacja pomiêdzy
nasileniem depresji a stopniem wysycenia krwi têtniczej tlenem by³a
raczej s³aba (p=0,027, rho=-0,29).
Wnioski. Wystêpowanie u chorych na astmê oskrzelow¹ objawów
lêkowych i depresyjnych wskazuje na zasadnoœæ w³¹czenia do procesu
diagnostycznego wymiaru podmiotowego, a w razie stwierdzenia
objawów depresji czy lêku – zastosowanie adekwatnej terapii.
Alergia Astma Immunologia, 2002, 7(4), 211-215
Aim of study. The aim of the study was to assess the depression and
other psychopathological symptoms in asthmatic outpatients in
relation to the disease severity as well as some sociodemographic
parameters.
Material and methods. The study involved 60 consecutive and
unselected outpatients with bronchial asthma, from mild to severe.
The methods included a structural interview, spirometry, assessment
of the level of dyspnea. The psychological status was assessed by
Beck Depression Inventory BDI (index of depression), Spielberger
Questionnaire (index of anxiety), Eysenck Inventory (Maudsley
Personality Inventory).
Results. The level of depression was positively correlated with severity
of bronchial asthma (p=0.04), anxiety (p<0.001, rho=0.76), some
sociodemographic parameters and level of neurotics (p<0.001,
rho=0.57). Relationship between the level of depression and index of
saturation (pulse oximetry) was rather weak (p=0.027, rho=-0.29).
Conclusions. The presence of anxiety and depressive symptoms in
asthmatics indicate that including the subjective dimension into the
diagnostic process is necessary. Adequate treatment when these
psychopathological symptoms are diagnosed should be implemented.
Alergia Astma Immunologia, 2002, 7(4), 211-215
Key words: depression, anxiety, bronchial asthma, clinical psychology,
psychiatry
S³owa kluczowe: depresja, lêk, astma oskrzelowa, psychologia
kliniczna, psychiatria
Jakoœæ ¿ycia chorych na astmê oskrzelow¹ uwarunkowana jest przede wszystkim stopniem nasilenia objawów choroby. Dominuj¹c¹ rolê odgrywaj¹ w tym subiektywne odczucia chorego: dusznoœæ, lêk, depresja. Przewlek³y proces chorobowy uruchamia ró¿ne mechanizmy
adaptacyjne. Zaburzenia lêkowe u chorych na astmê
oskrzelow¹ s¹ tak¿e elementami takich procesów adaptacyjnych, bardzo czêsto wspó³istniej¹ z depresj¹, o ró¿nym stopniu nasilenia [1].
Badania nad wystêpowaniem objawów psychopatologicznych u osób choruj¹cych na astmê oskrzelow¹ jednoznacznie wskazuj¹ na czêste, bo siêgaj¹ce 50% pacjentów, wystêpowanie objawów depresyjnych [2,3,4]. Podwy¿szony poziom lêku wystêpuje u co najmniej kilkuna-
stu procent pacjentów [5,6,7,8,9,10]. Jakkolwiek dane te
nie s¹ podwa¿ane, w praktyce klinicznej rozpoznawanie
i leczenie depresji u pacjentów astmatycznych, jest rzadkie i dotyczy mniej ni¿ po³owy osób tego wymagaj¹cych
[3,6]. Tymczasem, jak wykaza³y badania [7,11,12,13] w³aœnie czynniki psychologiczne i rodzinne mog¹ decydowaæ
o stosowaniu siê b¹dŸ nie do zaleceñ lekarskich oraz s¹
czynnikiem wspó³determinuj¹cym rehospitalizacjê osób
chorych na astmê.
Co równie istotne, brak jest jednoznacznej i spójnej teorii
wyjaœniaj¹cej zwi¹zek miêdzy depresj¹, lêkiem a astm¹.
Narzuca siê zdroworozs¹dkowa hipoteza, ¿e obni¿ony
nastrój i lêk s¹ naturaln¹ konsekwencj¹ emocjonaln¹ powa¿nej choroby somatycznej. Czêsty jest np. pogl¹d, ¿e
Alergia Astma Immunologia, 2002, 7(4), 211-215
astma i zwi¹zana z ni¹ dusznoœæ bezpoœrednio wywo³uj¹
lêk [9]. Jednak wyjaœnienie to podwa¿aj¹ inne badania
[14], wskazuj¹ce na s³absze wystêpowanie tych objawów
psychopatologicznych w przypadku innych analogicznie
powa¿nych chorób somatycznych.
W tej sytuacji pojawiaj¹ siê propozycje, by traktowaæ
wystêpowanie depresji w astmie jako efekt interakcji czynników psychologicznych dzia³aj¹cych na poziomie systemu limbicznego i podwzgórza, systemu immunologicznego i autonomicznego systemu nerwowego [11,15]. Autorzy wskazuj¹ tak¿e na synergistyczny zwi¹zek miêdzy
astm¹ a depresj¹ [16] oraz domniemuj¹ istnienie wspólnego czynnika genetycznego dla objawów atopowych i depresyjnych [17]. Ogólnie mo¿na powiedzieæ, ¿e o ile dawniej – traktuj¹c astmê jako chorobê psychosomatyczn¹ –
badano, jak¹ rolê odgrywaj¹ w astmie konflikty psychiczne, czynniki osobowoœciowe czy stresory [11], o tyle obecnie postuluje siê syntezê parametrów biologicznych, psychologicznych, socjokulturowych i rodzinnych [15].
Celem niniejszej pracy by³a próba opisania depresji
oraz wybranych determinantów i korelatów zaburzeñ depresyjnych, u chorych na astmê oskrzelow¹ – w stopniu
od lekkiego do ciê¿kiego.
- poziom dusznoœci – 10-stopniowa skala odczuæ subiektywnych Borga oraz skala wizualno-analogowa (VAS) [22];
- stopieñ wysycenia krwi têtniczej tlenem – pulsoksymetria;
- spirometria.
IntensywnoϾ leczenia farmakologicznego wprowadzono jako kowariant w analizie kowariancji.
WYNIKI
Wykazano zale¿noœæ pomiêdzy nasileniem depresji,
a stopniem ciê¿koœci przebiegu astmy oskrzelowej
(p=0,04). Zale¿noœæ tê ilustruje rycina 1.
19
18
17
16
Nasilenie depresji
212
15
14
13
12
11
10
PACJENCI I METODY
Pacjenci
Badaniami zosta³a objêta grupa 60, losowo wybranych
chorych na astmê oskrzelow¹, w stopniu od lekkiego do
ciê¿kiego, leczonych w II Katedrze Chorób Wewnêtrznych Collegium Medicum Uniwersytetu Jagielloñskiego
w Krakowie. W badanej próbie, pod wzglêdem liczebnoœci, dominowa³y kobiety, stanowi¹c 2/3 ogó³u badanych
chorych. Œrednia wieku w badanej próbie wynosi³a blisko
50 lat. Klasyfikacji stopnia ciê¿koœci przebiegu astmy
oskrzelowej dokonano w oparciu o Raport 2, Grupy Ekspertów National Heart, Lung and Blood Institute [18].
31 osób zosta³o zaklasyfikowanych do grupy chorych
z drugim stopniem ciê¿koœci przebiegu astmy oskrzelowej; 15 osób to chorzy z rozpoznaniem astmy przewlek³ej
umiarkowanej. Objawy astmy przewlek³ej ciê¿kiej rozpoznano u 14 chorych.
9
3
4
Stopieñ ciê¿koœci przebiegu astmy oskrzelowej
Ryc. 1. Zale¿noœæ pomiêdzy nasileniem depresji, a ciê¿koœci¹
przebiegu astmy oskrzelowej
P³eæ nie ró¿nicowa³a badanych chorych pod wzglêdem nasilenia odczuæ depresyjnych.
W grupie badanych kobiet wykazano istnienie statystycznie istotnej zale¿noœci pomiêdzy nasileniem odczuæ depresyjnych, a stopniem ciê¿koœci astmy oskrzelowej oraz
wiekiem badanych (F=3,64, df = 8,40, p=0,004). Korelacjê
tê obrazuje rycina 2. Analogicznej zale¿noœci nie stwierdzono
w grupie badanych mê¿czyzn.
26
24
22
Metody
20
Nasilenie depresji
Chorych na astmê oskrzelow¹ poddano badaniom
dokonuj¹c pomiaru nastêpuj¹cych parametrów:
- poziom depresji – Inwentarz Becka (Beck Depression Inventory / Long Form) [19];
- poziom lêku (jako cechy) – Inwentarz Stanu i Cechy
Lêku, kwestionariusz Spielbergera, arkusz X-2 [20];
- wybrane wymiary osobowoœci (neurotycznoœæ, ekstrawersja – introwersja) – Inwentarz Osobowoœci H. J.
Eysencka (Maudsley Personality Inventory) w autoryzowanej adaptacji M. Choynowskiego [21];
2
18
16
14
12
10
8
6
4
2
3
4
Stopieñ ciê¿koœci przebiegu astmy oskrzelowej
do 45 lat
46-55 lat
pow. 55 lat
Ryc. 2. Nasilenie odczuæ depresyjnych, a wiek i stan ciêzkoœci
astmy w grupie badanych kobiet
Nowobilski R., De Barbaro B., Furga³ M. Analiza depresji u chorych na astmê oskrzelow¹
Wykazano zale¿noœæ pomiêdzy poziomem depresji,
a stopniem neurotycznoœci, w próbie badanych chorych
na astmê oskrzelow¹ (p<0,001; rho=0,57). Wykazano tak¿e istotn¹ statystycznie korelacjê pomiêdzy nasileniem depresji, a wartoœci¹ parametru ekstrawersja (p=0,013;
rho=-0,32).
Wykazano tak¿e zale¿noœæ pomiêdzy nasileniem depresji, a wartoœci¹ parametru lêk-cecha, mierzony skal¹
Spielbergera (p<0,001; rho =0,76).
Wykazano zale¿noœæ pomiêdzy nasileniem depresji,
a poziomem odczuwanej dusznoœci (p<0,001; rho=0,44),
stwierdzaj¹c jednoczeœnie brak zwi¹zku pomiêdzy nasileniem subiektywnego odczucia dusznoœci, a p³ci¹ badanych
chorych (p=0,86).
213
Nasilenie depresji
miêdzy ciê¿koœci¹ objawów depresyjnych i astmatycznych,
bez rozstrzygania o kierunku przyczynowym tych zale¿noœci i z koniecznoœci¹ dalszej analizy tego zjawiska.
W opozycji do wyników uzyskanych w oœrodku w³oskim [14], gdzie kobiety charakteryzowa³y siê wy¿szym
poziomem depresji ni¿ mê¿czyŸni, nie wykazano tendencji depresyjnych skorelowanych z p³ci¹. Warto dodaæ, ¿e
wœród zmiennych demograficznych wp³ywaj¹cych na
poziom depresji u osób chorych na astmê wymieniane jest
miejsce zamieszkania; obni¿ony nastrój czêœciej wystêpuje wœród astmatyków mieszkaj¹cych w mieœcie [22].
Byæ mo¿e oba te wyniki mo¿na rozwa¿aæ z perspektywy
ró¿nic kulturowych.
Nasilenie objawów depresyjnych widoczne jest
zw³aszcza u osób starszych, co pozostaje zgodne z innymi
60
doniesieniami [28]. Interesuj¹ce jest, ¿e stopieñ ciê¿koœci
przebiegu astmy oskrzelowej ma wp³yw na poziom de50
presji zw³aszcza u osób (kobiet) starszych. Mo¿na postawiæ hipotezê, ¿e u m³odszych kobiet (w wieku przedkli40
makteryjnym) zdolnoœci adaptacyjne pozwalaj¹ zachowaæ
30
optymizm nawet mimo relatywnie gorszego stanu somatycznego. Jednoczeœnie wyniki te stanowi¹ wskazówkê
20
praktyczn¹: szczególnej troski psychoterapeutycznej wymagaj¹ osoby starsze.
10
Brak podobnej zale¿noœci dla mê¿czyzn (o ile tak jest,
0
co trudno jednoznacznie stwierdziæ wobec niskiej liczebnoœci podgrupy) mo¿e nasuwaæ przypuszczenie, ¿e si³a
-10
-1
0
1
2
3
4
5
6
7
zwi¹zku depresji ze stopniem ciê¿koœci astmy u starszych
95% p.ufnoœci
Nasilenie dusznoœci
kobiet mo¿e byæ spowodowana zmian¹ funkcjonowania
Ryc. 3. Zale¿noœæ pomiêdzy nasileniem depresji, a poziomem osi hormonalnej przysadkowo-nadnerczowo-p³ciowej. Byæ
odczuwanej dusznoœci w grupie badanych chorych
mo¿e koincydencja ciê¿kiej astmy ze zmianami wydzielania sterydów p³ciowych lub z konkretn¹ ich aktywnoœci¹
Stwierdzono s³ab¹ korelacjê pomiêdzy poziomem de- jest odpowiedzialna za obni¿enie nastroju.
Dotychczasowe badania nad cechami osobowoœciopresji, a stopniem wysycenia krwi têtniczej tlenem
wymi
osób chorych na astmê oskrzelow¹ wskazuj¹, ¿e s¹
(p=0,027; rho=-0,29).
oni mniej dominuj¹cy, bardziej lêkowi, bardziej autoagresywni i bardziej depresyjni ni¿ osoby z grupy kontrolnej
DYSKUSJA
[29], reaguj¹ na stres silniej [30], maj¹ sk³onnoœæ do t³uZ klinicznego punktu widzenia istotne jest wykazanie mienia emocji [8]. Jednoczeœnie jednak, cechy osobowozale¿noœci miêdzy nasileniem depresji, a stopniem ciê¿ko- œciowe nie ró¿nicuj¹ astmy miernie nasilonej od ostrej (severe) [30], ani „kruchej” (brittle) od „niekruchej” [26].
œci astmy oskrzelowej.
W przedstawianych badaniach uzyskano potwierdzeNale¿y zaznaczyæ, ¿e w analogicznych badaniach przenie
tezy
o charakterystycznych dla osób choruj¹cych na
prowadzonych na mniejszej grupie, owych zale¿noœci nie
stwierdzono [3]. Podobnie, okaza³o siê w innych badaniach astmê cechach osobowoœciowych. O ile neurotyzm (jako
[10,23,24], ¿e profil psychopatologiczny w NFA (near fa- czynnik osobowoœciowy mierzony kwestionariuszem
tal asthma) nie ró¿ni siê istotnie od profilu w n-NFA, zaœ Eysencka) predysponuje do wyst¹pienia objawów depreu osób umieraj¹cych na astmê nie stwierdzono g³êbszej – syjnych, o tyle ekstrawersja wydaje siê byæ czynnikiem chropsychopatologii ni¿ u pozosta³ych osób chorych na astmê ni¹cym (choæ ta zale¿noœæ jest wyraŸnie s³absza). Analizy
[25]. Jednoczeœnie u pacjentów z „kruch¹ astm¹” stwier- wymaga pytanie, czy zale¿noœæ ta jest swoista dla astmy.
dzono wy¿sz¹ zachorowalnoœæ psychiatryczn¹ ni¿ u pa- Dodatkowe wa¿ne informacje mo¿na by tu uzyskaæ uniezale¿niaj¹c tê korelacjê od stopnia ciê¿koœci astmy.
cjentów z „astm¹ niekruch¹” [26].
Niezale¿nie od tych rozstrzygniêæ wyniki te mog¹
W œwietle powy¿szego uzyskany wynik nale¿y traktowaæ jak argument za uznaniem zale¿noœci iloœciowych wskazywaæ na osobowoœciowe czynniki ryzyka i czynniki
214
Alergia Astma Immunologia, 2002, 7(4), 211-215
chroni¹ce przed depresj¹ u osób chorych na astmê, stanowi¹c zarazem punkt wyjœcia do wskazówek terapeutycznych.
Korelacja miêdzy nasileniem depresji i objawów lêkowych u osób chorych na astmê nie budzi zdziwienia,
zw³aszcza, ¿e tak¿e u osób bez astmy ta korelacja na ogó³
zachodzi. Tak¿e i w tym przypadku warto by sprawdziæ,
czy zale¿noœæ ta jest swoista dla astmy.
Stwierdzony silny zwi¹zek miêdzy poziomem depresji, a poziomem odczuwanej dusznoœci jest istotnym wynikiem. Wynik ten ma tym wiêksze znaczenie, ¿e wspó³brzmi z badaniami, w których nie stwierdzaj¹c u chorych
na astmê oskrzelow¹ wy¿szego poziom lêku ani depresji,
wykazano zwi¹zek miêdzy zg³aszanymi objawami oddechowymi, a stanem psychologicznym [32]. Warto tak¿e
w tym miejscu przywo³aæ badania [33], z których wynika,
¿e obni¿ony nastrój u chorych na astmê upoœledza aktywacjê przepony.
Przedstawione wyniki wpisuj¹ siê w nurt badañ
klinicznych [3,4,6,14,34] nad psychologicznym i psychopatologicznym kontekstem astmy. Wnioskowanie jest
ograniczone z uwagi na ma³¹ liczebnoœæ grupy. Jakkolwiek samo badanie Inwentarzem Becka nie stanowi podstawy do rozpoznania klinicznej depresji (ponadto odnosi siê jedynie do obni¿enia nastroju w momencie badania) uzyskane wyniki zas³uguj¹ na uwagê. S¹ jednoznacznie spójne z tymi pracami, które wskazuj¹ na tendencjê
Piœmiennictwo
1. Nowobilski R, De Barbaro B. Analiza depresji u chorych na
astmê oskrzelow¹. Alergia Astma Immunologia 2002; 7: 155.
2. Goethe JW, Maljanian R, Wolf S i wsp. The impact of depressive
symptoms on the functional status of inner-city patients with
asthma. Annals of Allergy Asthma & Immunology 2001; 87:
205-210.
3. Nejtek VA, Brown ES, Khan DA i wsp. Prevalence of mood
disorders and relationship to asthma severity in patients at an
inner-city asthma clinic. Annals of Allergy Asthma & Immunology
2001; 87: 129-133.
4. Mancuso CA, Peterson MG, Charlson ME. Effects of depressive
symptoms on health-related quality of life in asthma patients.
Journal of General Internal Medicine 2000; 15: 301-310.
5. Vamos M, Kolbe J. Psychological factors in severe chronic asthma.
Australian & New Zealand Journal of Psychiatry 1999; 33:
538-544.
6. Brown ES, Khan DA, Mahadi S. Psychiatric diagnoses in inner
city outpatients with moderate to severe asthma. Comment in:
Int J Psychiatry Med 2000; 30: 295-297.
7. tenThoren C, Petermann F. Reviewing asthma and anxiety.
Respiratory Medicine 2000; 94: 409-415.
8. Ciesielska-Kopacz N. Ocena wybranych czynników osobowoœci
u chorych na astmê oskrzelow¹. Polski Tygodnik Lekarski 1992;
47: 745-746.
9. Yellowlees PM, Kalucy RS. Psychobiological aspects of asthma
and the consequent research implications. Chest 1990; 97: 628-634.
do wspó³wystêpowania depresji i astmy [2,3,4,5,6,14,35].
Sprawdzano korelacje wewnêtrzne, a zw³aszcza
zwi¹zki miêdzy wystêpowaniem objawów depresyjnych
u chorych na astmê, ich cechami osobowoœciowymi
i niektórymi parametrami demograficznymi. Przedstawione wyniki wzmacniaj¹ tezê, ¿e nastrój depresyjny pozostaje w silnym zwi¹zku z upoœledzeniem funkcji oddechowych w astmie. Chocia¿ trudno rozstrzygaæ o kierunku przyczynowoœci, wysoce prawdopodobna jest teza
o wp³ywie obni¿onego nastroju na upoœledzenie wentylacji p³uc [27,31].
W pracach ró¿nych badaczy istniej¹ rozbie¿noœci
w wystêpowaniu wa¿nych zale¿noœci pomiêdzy parametrami psychopatologicznymi, a charakteryzuj¹cymi przebieg astmy oskrzelowej. Wskazuje to na potrzebê dok³adniejszej analizy badanych populacji i narzêdzi stosowanych w badaniach, w celu dotarcia do istoty tych zwi¹zków. Jednak nawet przed spe³nieniem tego postulatu uzasadnione s¹ pewne wnioski praktyczne.
Wobec wykazanej tu i we wczeœniejszych badaniach
czêstoœci wystêpowania u chorych na astmê oskrzelow¹
objawów depresyjnych i lêkowych, niezbêdne jest w³¹czenie do procesu diagnostycznego wymiaru podmiotowego, a w razie stwierdzenia objawów depresji czy lêku
– zastosowanie adekwatnej terapii. W ten sposób uzyska
siê nie tylko subiektywn¹ poprawê samopoczucia, ale tak¿e
wymiern¹ poprawê stanu somatycznego.
10. Yellowlees PM, Haynes S, Potts N i wsp. Psychiatric morbidity
in patients with life-threatening asthma: initial report of a controlled
study. Medical Journal of Australia 1988; 149: 246-249.
11. Thompson WL, Thompson TL 2nd. Psychiatric aspects of
asthma in adults. Advances in Psychosomatic Medicine 1985;
14: 33-47.
12. van der Schoot TA, Kaptein AA. Pulmonary rehabilitation in an
asthma clinic. Lung. 1990; 168 Suppl: 495-501.
13. Kaptein AA. Psychological correlates of length of hospitalization
and rehospitalization in patients with acute, severe asthma. Social
Science & Medicine 1982; 16: 725-729.
14. Centanni S, Di Marco F, Castagna F i wsp. Psychological issues
in the treatment of asthmatic patients. Respiratory Medicine.
2000; 94: 742-749.
15. Wright RJ, Rodriguez M, Cohen S. Review of psychosocial stress
and asthma: an integrated biopsychosocial approach. Thorax
1998; 53: 1066-1074.
16. Rubin NJ. Severe asthma and depression. Archives of Family
Medicine 1993; 2: 433: 40.
17. Wamboldt MZ, Hewitt JK, Schmitz S i wsp. Familial association
between allergic disorders and depression in adult Finnish twins.
American Journal of Medical Genetics 2000; 96: 146-153.
18. NHLBI, National Inst. of Health, U.S. Depart. of Health and
Human Services. International Consensus Report on Diagnosis
and Management of Asthma. w: Medycyna Praktyczna.
Diagnostyka i leczenie astmy oskrzelowej 1998; 1: 13-70.
Nowobilski R., De Barbaro B., Furga³ M. Analiza depresji u chorych na astmê oskrzelow¹
19. Robinson JP, Shaver PR, Wrightsman LS. Measures of
Depression and Loneliness. w: Measures of Personality and Social
Psychological Attitudes Academic Press Inc., San Diego,
California 1991; 201-204.
20. Sosnowski T, Wrzeœniewski K. Polska adaptacja inwentarza
STAI do badania stanu i cechy lêku. Przegl¹d Psychol 1983;
393-412.
21. Sanocki W. Maudsley Personality Inventory (MPI). w:
Kwestionariusze osobowoœci w psychologii. Warszawa PWN,
1978: 167-175.
22. Zieliñski J. Dusznoœæ. w: Badania wysi³kowe w ocenie czynnoœci
p³uc, Warszawa PZWL, 1992; 63-64.
23. Rocco PL. Barboni E. Balestrieri M. Psychiatric symptoms and
psychological profile of patients with near fatal asthma: absence
of positive findings. Psychotherapy & Psychosomatics 1998;
67: 105-118.
24. Barboni E, Peratoner A, Rocco PL i wsp. Near fatal asthma and
psychopathological characteristics: a group-control study.
Monaldi Archives for Chest Disease 1997; 52: 339-342.
25. Tough SC, Hessel PA, Ruff M i wsp. Features that distinguish
those who die from asthma from community controls with
asthma. Journal of Asthma 1998; 35: 657-665.
26. Garden GM, Ayres JG. Psychiatric and social aspects of brittle
asthma. Thorax 1993; 48: 501-505.
27. Rimington LD, Davies DH, Lowe D i wsp. Relationship between
anxiety, depression, and morbidity in adult asthma patients.
Thorax. 2001; 56: 266-271.
215
28. Ho SF, Jones D. Morbidity in older people with self-reported
asthma. Age & Ageing 1999; 28: 475-480.
29. Lyketsos GC, Karabetsos A, Jordanoglou J i wsp. Personality
characteristics and dysthymic states in bronchial asthma.
Psychotherapy & Psychosomatics. 1984; 41: 177-185.
30. Ritz T, Steptoe A, DeWilde S i wsp. Emotions and stress increase
respiratory resistance in asthma. Psychosomatic Medicine 2000;
62: 401-412.
31. ten Brinke A, Ouwerkerk ME, Bel EH. Similar psychological
characteristics in mild and severe asthma. Journal of
Psychosomatic Research 2001; 50: 7-10.
32. Janson C, Bjornsson E, Hetta J i wsp. Anxiety and depression in
relation to respiratory symptoms and asthma. American Journal
of Respiratory & Critical Care Medicine 1994; 149: 930-934.
33. Allen GM, Hickie I, Gandevia SC i wsp. Impaired voluntary
drive to breathe: a possible link between depression and
unexplained ventilatory failure in asthmatic patients. Thorax 1994;
49: 881-884.
34. Belloch A, Perpina M, Paredes T i wsp. Bronchial asthma and
personality dimensions: a multifaceted association. Journal of
Asthma 1994; 31: 161-170.
35. van Manen JG, Bindels PJ, IJzermans CJ i wsp. Prevalence of
comorbidity in patients with a chronic airway obstruction and
controls over the age of 40. Journal of Clinical Epidemiology
2001; 54: 287-293.
36. Ritz T, Steptoe A. Emotion and pulmonary function in asthma:
reactivity in the field and relationship with laboratory induction
of emotion. Psychosomatic Medicine 2000; 62: 808-815.