MACIEJ STAWIARZ EUROAZJATYCKA WIZJA WIELKIEJ ROSJI

Transkrypt

MACIEJ STAWIARZ
EUROAZJATYCKA WIZJA WIELKIEJ ROSJI WEGŁUG
ALEKSANDRA PROCHANOWA
Podstawową kategorią, która została poddana rozważaniom w niniejszej pracy jest
eurazjatycki światopogląd Aleksandra Prochanowa. Należy wyjaśnić, że światopogląd to całościowa
wizja świata, koncepcja funkcjonowania w nim człowieka i jego poglądy na życie 1. Zatem poglądy,
które są składnikiem światopoglądu, mogą być sprzeczne i nie muszą logicznie wiązać się ze sobą.
Natomiast powstanie systemu światopoglądowego następuje po połączeniu się wszystkich poglądów
w logiczny światopogląd. Przy czym system światopoglądowy jest strukturą zamkniętą, określoną
i logiczną. Rozważany światopogląd rosyjskiego pisarza Aleksandra Prochanowa, nie został jednak
ujęty w ramy systemu.
Eurazjatyzm to światopogląd stworzony w pierwszej połowie XX wieku przez
przedstawicieli pierwszej fali emigracji rosyjskiej. Była to odpowiedź na ruch rewolucyjny
i późniejszy bolszewizm. Głównymi teoretykami w tamtych latach byli m.in.: Nikołaj Trubieckoj,
Piotr Sawicki, Piotr Suwczinski, Nikołaj Aleksiejew, Gieorgij Florowski, Lew Karsawin.
Eurazjatyści głosili odmienność Rosji, która objawiała się w sądzie o niej jako swoistym
kontynencie, niebędącym ani Europą, ani Azją. Nazywali ten obszar „Eurazją” i traktowali jako
domenę specyficznej, ideokratycznej i nieliberalnej mentalności, która ukształtowana została na
określonej, leśno-stepowej przestrzeni geograficznej2.
Poglądy stanowiące element składowy światopoglądu eurazjatyckiego ciągle ewoluowały.
Było to spowodowane dążeniem eurazjatystów do stworzenia systemu światopoglądowego.
Do osiągnięcia tego celu miała posłużyć pseudonaukowa podstawa Lwa Gumilowa objawiona
w pojęciu etnosu, które może być utożsamiane z narodem lub wykraczać poza jego etniczne granice.
Początek życia etnosu stwarza impuls energii pasjonarności, której źródło tkwi w energii
kosmicznej3. Pasjonarność prowadzi zatem etnos do rozwoju. Natomiast okres istnienia etnosu
porównywalny jest do życia biologicznego, liczy około 1500 lat i składa się z pięciu faz. Dzięki
zwiększonej ilości energii tak zwani „pasjonaci” są więc w stanie przekształcać swe otoczenie
i tworzyć systemy polityczne. Zgodnie z tą teorią Zachód już umarł, gdyż jest straszy od superetnosu
rosyjskiego o 500 lat, a jego upadek rozpoczął się wraz z reformacją. Natomiast Rosja, której
narodziny Gumilow datuje na 1380 rok (Ruś Moskiewska), znajduję się w fazie rozkwitu młodości.
Oprócz superetnosu eurazjatyckiego (rosyjski) Gumilow wyróżnia także superetnos romano-
I. Massaka, Eurazjatyzm. Z dziejów rosyjskiego misjonizmu, Wrocław 2009, s. 9.
J. Diec, Główne nurty nacjonalizmu rosyjskiego, [w:] Różne oblicza nacjonalizmów, pod red. B. Grotta, Kraków
2010, s. 360.
3
Ibidem.
1
2
24
germański. Przy czym jednak pierwszeństwo i znaczenie nadaje tylko temu pierwszemu a znaczenie
superetnosu romano-germańskiego umniejsza i marginalizuje.
Po rozpadzie Związku Radzieckiego w 1991 roku koncepcja przedstawiona przez Lwa
Gumilowa zyskała ponowne zainteresowanie. Współczesnymi kontynuatorami światopoglądu
eurazjatyckiego są głównie Aleksandr Prochanow i Aleksandr Dugin. Z inicjatywy Prochanowa
w grudniu 1990 roku powstała gazeta „Dień” („День”), na łamach której publikował sam Prochanow
wraz z Duginem. We wrześniu 1993 roku z polecenia prezydenta Borysa Jelcyna gazeta „Dień”
została zamknięta. Powodem była krytyka polityki Kremla i popieranie obrońców Parlamentu,
rozwiązanego później przez Jelcyna. Prochanow zmienił nazwę gazety z „Dień” na „Zawtra”
(„Завтра”) i od listopada tegoż roku znowu wydawał swój dziennik.
Uważający się za przedstawiciela prawicowych eurazjatystów Arkadij Maler-Matiazow
(Аркадий Малер-Матьязов) twierdzi, że linia polityczna gazety Prochanowa w latach 90-tych była
różnorodna, co pozwoliło na publikowanie tam autorów o różnych poglądach: „Od szczerych
faszystów do skrajnych anarchistów, a oprócz tego i liberałów, solidarnych z reżimem lat 90” 4.
Maler-Matiazow podkreśla także znaczenie Dugina, nazywając go „pierwszym ideologiem” 5 gazety
„Zawtra”. Należy zaznaczyć, że w 1994 roku Dugin związał z „Limonką” wydawaną przez Eduarda
Limonowa. Od tego wydarzenia drogi Dugina i Prochanowa rozeszły się.
Jednoznaczne scharakteryzowanie światopoglądu Prochanowa wydaję się być jednak trudne.
Jego poglądy bowiem bardzo często ulegały przewartościowaniu. Maler-Matiazow nazywa więc
światopogląd Prochanowa mianem „prochanowszczyzny”. Ten sam autor podaje również cezurę
istnienia danego światopoglądu wewnątrz gazety Prochanowa. Do 1993 roku w ówczesnej gazecie
„Dień” dominował światopogląd prawicowy, natomiast lewicowy panował tam od 1994 do
2006 roku6. Trzymając się tej cezury, można dojść do wniosku, że Prochanow na początku swej
działalności wydawniczej był aktywnym zwolennikiem eurazjatyzmu. Dopiero w 1994 roku
skierował swe zainteresowanie na „Komunistyczną Partię Federacji Rosyjskiej” na czele której stał
Giennajdij Ziuganow. A jeszcze później zwrócił się do Dmitrija Rogozina i jego „Rodiny”.
Nie oznacza to jednak porzucenia światopoglądu eurazjatyckiego przez Prochanowa.
Podążając za opinią badacza rosyjskiego nacjonalizmu J. Diecem, zmiana kursu
Prochanowa na lewicowy światopogląd doprowadziła go do neokomunizmu i sformułowania idei
„Piątego Imperium” rosyjskiego. Zadziwiająca jest historia imperialnej Rosji zaproponowanej przez
Prochanowa. Stwierdza on bowiem, że pierwszym imperium w historii była Ruś Kijowska, następnie
Moskowia, Imperium Romanów i ZSRR7. Koncepcja „Piątego Imperium” nawołuje do powrotu na
łono rosyjskiej tradycji, odrzucenia modelu zachodniego, powołanie nowych kadr w celu zbudowania
nowego mocarstwa. Na początek Prochanow radzi zrezygnować z demonizacji ZSRR, który to kraj
4
A. Maler-Matiazow, Stary-nowy Prochanow, [on line:] http://pravaya.ru/look/9177, [4 V 2012].
Ibidem.
6
Ibidem.
7
J.Diec, op. cit., s. 367.
5
25
należało zasadniczo zmienić, a nie niszczyć 8. Sentyment Prochanowa do ZSRR nie powinien dziwić,
w szczególności, gdy przeanalizuję się jego karierę dziennikarską. Jako jeden z nielicznych
dziennikarzy mógł towarzyszyć radzieckiej armii w Afganistanie jako reporter. Prochanow słynie
także z licznych kontaktów z grupą tzw. „siłowików” i wcale się tego nie wypiera. Idea „Piątego
Imperium” została jednak ogłoszona przez Prochanowa w 2007 roku, dlatego nie przeczy tezie o jego
wcześniejszych eurazjatyckich poglądach. Ponadto prawdopodobne jest, że teoria „Piątego
Imperium” ma swoje korzenie w światopoglądzie eurazjatyzmu. Sięga moim zdaniem Prochanow do
idei etnosu Gumilowa, który zakłada jego pięć faz. Zatem jeśli Prochanow odwołuje się do korzeni
eurazjatyzmu to oznacza to, że „Piąte Imperium” będzie schyłkowym okresem istnienia Rosji.
W osądzie Maler-Matiazowa natomiast, Prochanow za wszelką cenę unika końcowego
rozstrzygnięcia, czyli zbudowania swojego systemu światopoglądowego. M-M ponadto uważa,
że Prochanow w elastycznym poruszaniu się pomiędzy światopoglądami widzi klucz do sukcesu
marketingowego swojej gazety9. Niemniej jednak, jednej idei Prochanow był zawsze wierny. Jest to
idea „Wielkiej Rosji”, na której Prochanow oparł m.in. swoją powieść sensacyjną Operacja
heksogen.
Aleksandr Prochanow oprócz działalności publicystycznej jest także autorem wielu książek.
Napisał m.in. siedem książek (Семикнижие) wchodzących w skład serii powieści sensacyjnych,
w których głównym bohaterem jest bardzo przebiegły i doświadczony gen. Biełosielcew. Ostania
powieść z tego cyklu Operacja heksogen przyniosła Prochanowowi wielką popularność i uznanie
nie tylko w Rosji. Została ponadto okrzykniętą mianem narodowego bestsellera. Sam Prochanow
w jednym z wywiadów stwierdził, że celem napisania tej powieści było zmierzenie się z istniejącymi
w świadomości społeczeństwa mitami: „Z mitem sowieckiego czerwonego imperium, z białym
mitem o prawosławno-anarachistycznej Rosji, z wielkim mitem masońskiego porozumienia
i wreszcie z mitem o rządach spec-służb”10.
W Operacji heksogen Prochanow przedstawia atmosferę walki o władzę u schyłku
XX wieku w Rosji. Konfrontuje zatem dwa główne światopoglądy. Jeden z nich to reprezentowany
przez prezydenta Borysa Jelcyna światopogląd liberalno-demokratyczny, natomiast drugi to obóz
patriotyczny. Patrioci nazywają prezydenta „Bałwanem”, który wedle ich opinii dopuścił się
zniszczenia Czerwonego Imperium, a w jego miejsce zrealizował swoje marzenie o demokratycznej
Rosji. Celnie Prochanow przedstawia spór ideowy tamtych lat kreśląc postać Grafomańczyka, który
ubolewa nad upadkiem liberalnej Rosji: „My, demokraci pierwszej fali, bezgranicznie i ofiarnie
rzuciliśmy się na bagnety KGB, na bomby atomowe i rakiety czerwonego imperium(…).
I zwyciężyliśmy. My, rycerze wolności, romantycy demokracji przegnaliśmy czerwonego bazyliszka.
(…) Nasze miejsce zajęli cyniczni ludzie pod płaszczykiem demokracji. Geszefciarze, kombinatorzy,
8
Ibidem.
A. Maler-Matiazow, op. cit.
10
O. Raszidow, Pisarz patriota - Aleksandr Prochanow, [on line:] http://www.kp.ru/daily/22539/17050/, [4 V 2012].
9
26
przebrani komuniści, faszyści. Oni robią wszystko, żeby nas zapomniano, wykreślono
z podręczników, starto nasze imiona z tablic demokracji”11.
Wracając do budowanego przez Prochanowa światopoglądu w powieści Operacja heksogen
należy zastanowić się nad kilkoma fragmentami. Interesujący pogląd na Rosję ma starowierca
Nikołaj Nikołajewicz, którego autor charakteryzuje na szaleńca. Zachowanie Nikołaja przeraża, przy
czym swoją osobowością i poglądami wzbudza zainteresowanie Biełosielcewa. Jest to jedna z wielu
napotkanych przez generała ludzi, u których stara się odnaleźć odpowiedź na nurtujące go pytanie
o przyszłość Rosji.
W poglądzie Nikołaja można odnaleźć ideę eurazjatyzmu objawiającą się
w traktowaniu Rosji jako specyficznego bytu na tle wszystkich innych: „Na rosyjskim kamieniu cały
świat stoi. Kiedy smok rosyjski kamień zrzuci, wtedy i świat się zawali. Nie chcę być inny, ale Bóg
karze. Rosyjski kamień bardzo ciężki. Z niego Golgota złożona. Chrystus pod rosyjskim kamieniem
leży, i towarzysz Stalin, i Aleksander Matrosow” 12. Dziwić może sąsiedztwo Stalina u boku
Chrystusa, ale według Nikołaja i samego Prochanowa, Stalin był niezaprzeczalnym autorem
Czerwonego Imperium.
Kolejną osobą do której zwrócił się Biełosielcew był dożywający ziemskiego żywota mnich
zakonny z klasztoru Św. Trójcy i Św. Siergieja. Generał po raz kolejny chciał otrzymać odpowiedź
na nurtujące go pytanie: czy Rosja będzie Wielka? Mnich wyrysował na karcie historii powolny
upadek Rosji od momentu zamordowania cara: „Mówią, że Żydzi zabili cara. A przecież Rosjanie
dopuścili.(…). Wszyscy go na stracenie prowadzili. Wtedy równo połowa prawosławnych przepadła.
Bóg za cara odebrał wiarę…”13. Rosja zatraciła idee Trzeciego Rzymu, której fundamenty położone
były na prawosławiu. Idee mnicha Filoteusza w czasach Czerwonego Imperium pozbawiono
rzeczonego fundamentu. Miłość do Boga i narodu, została zamieniona na miłość do władzy. Bohater
Prochanowa klęskę Rosji widział w antyreligijności i moralnym upadku narodu rosyjskiego.
Zupełnie inny system światopoglądowy starają się stworzyć dawni towarzysze
Bielosielcewa. „Projekt Suashili” wbrew wcześniejszym zapowiedziom nie miał na celu
odbudowania Związku Radzieckiego. Według głównego teoretyka, gen. Grieczysznikowa „Moskwa
przestaje być <Trzecim Rzymem> i staję się w końcu <Nowym Jeruzalem>” 14. Griesczysznikow
postuluje zjednoczenie ludzkości, zakończenie bezmyślnego handlu zasobami i umysłami,
zaprzestanie wojen oraz rozstanie się z niedorzeczną różnorodnością języków, przez które narody
nie rozumieją się wzajemnie. Tę utopijną ideę argumentuje prawami historii: „Oto dlaczego wielkie
imperia przeszłości stoją wyżej od wielkich republik. One miały w sobie ideę zjednoczonej
ludzkości, zdolnej usłyszeć i wcielić ideę Boga. Oto dlaczego dzisiejsza liberalna Rosja jest gorsza,
11
A. Prochanow, Operacja Heksogen, Warszawa 2005, s. 321-322.
Ibidem, s. 110.
13
Ibidem, s. 352-353.
14
Ibidem, s. 450-460.
12
27
bardziej zdegenerowana od wielkiego Związku Radzieckiego, który był imperium i który bezmyślnie
straciliśmy”15. Jest to głos opozycji do liberalnej idei „Wielkiej Rosji”.
W konsekwencji gen. Biełosielcew nie wybrał żadnej z tych dróg. Został wysadzony
z „projektu Suashili”, nie przyłączył się do Nikołaja Nikołajewicza, a także nie wziął na swoje barki
zadania moralnego oczyszczenia narodu rosyjskiego. Pozostawiono go samego na szosie wraz ze
swoimi marzeniami o „Wielkiej Rosji”.
Główny bohater Operacji heksogen wydaję się być literacką kopią samego Alesandra
Prochanowa. Zarówno Biełosielcew, jak i Prochanow znajdują się u skraju swojego życia, ale jeszcze
bardzo daleko im do zamknięcia swojego systemu światopoglądowego. Prochanow według MalerMatiazowa jest człowiekiem radzieckim, przeżywającym traumę po upadku „Czerwonego
Imperium”16. Człowiekiem żyjącym nadal sukcesami radzieckiej kosmonautyki. Badając jednak
światopogląd, który jest ustawicznie rozwijającą się całością, nie można posłużyć się logiką jako
środkiem do jego zrozumienia – ma ona często podrzędne znaczenie17. Dlatego opinia MalerMatiazowa wydaję się być na wskroś emocjonalna.
Po przeanalizowaniu poglądów Prochanowa, można dość do wniosku, że jest on „zbędnym
człowiekiem” nowej Rosji. Początkowe zainteresowanie eurazjatyzmem i późniejsze zwrócenie się
ku neokomunizmowi, świadczy o jego ciągłym poszukiwaniu odpowiedniego światopoglądu. Zatem
termin prochanowszczyzna, mimo swojej pejoratywnej konotacji, wydaję się najodpowiedniejszą
formą nazewnictwa światopoglądu Prochanowa.
Bibliografia
1.
Diec J., Główne nurty nacjonalizmu rosyjskiego, [w:] Różne oblicza nacjonalizmów,
pod red. B. Grotta, Kraków 2010.
2.
Maler-Matiazow A., Stary-nowy Prochanow, [on line:] http://pravaya.ru/look/9177
[4 V 2012].
3.
Massaka I., Eurazjatyzm. Z dziejów rosyjskiego misjonizmu, Wrocław 2009.
4.
Paradowski R., Idea Rosji – Eurazji i naukowy socjalizm Lwa Gumilowa, Warszawa 1996.
5.
Prochanow A., Operacja Heksogen, Warszawa 2005.
6.
Raszidow O., Pisarz patriota - Aleksandr Prochanow, [on line:]
http://www.kp.ru/daily/22539/17050/, [04 V 2012].
15
Ibidem.
A. Maler-Matiazow, op. cit.
17
I. Massaka, op. cit., s. 9.
16
28
TOMASZ KANIA
SĄD KONSTYTUCYJNY I JEGO ROLA W KONFLIKCIE NA LINII
PREZYDENT – PARLAMENT (LATA 1991 – 1193)
Wstęp
Czym jest Sąd Konstytucyjny?
„Sądy Konstytucyjne są (..) niewątpliwie organami konstytucyjnymi: muszą być
wykreowane przez samą konstytucję i ich zadania muszą w istotnym zakresie z treści konstytucji
wynikać (…) K. Stern proponuje następującą definicję organu konstytucyjnego: jest to organ,
którego pozycję (status) i istotne kompetencje kształtuje bezpośrednio konstytucja, który jest
zasadniczo niezależny w zakresie wewnętrznej organizacji, który nie podlega innemu organowi”1.
Głównym aspektem na który należy zwrócić uwagę badając Sąd Konstytucyjny Federacji Rosyjskiej
jest baza, na której powstał. Otóż w proces przygotowywania tekstów konstytucji państw
wschodnioeuropejskich zaangażowani byli przede wszystkim konstytucjonaliści z Zachodu,
w przypadku Rosji – ze Stanów Zjednoczonych2. W USA funkcjonuje system checks and balances,
oznacza to wzajemne kontrolowanie i równoważenie się władz. System ten nie skupia się na
oddzieleniu władz, lecz na równowadze między nimi, a Sąd Najwyższy (odpowiednik) pilnuje, aby
ten system działał. Co więcej, w przypadku sądownictwa amerykańskiego, tamtejsze sądy nie mogą
wydawać opinii w przypadkach, gdy nie dochodzi do realnej kontrowersji, a także nie mogą
zajmować się kwestiami hipotetycznymi3. W wielu państwach sądy konstytucyjne właściwe są
powoływane także do rozwiązywania sporów kompetencyjnych między poszczególnymi organami” 4.
Jest tak w Rosji i Słowacji. To dodatkowo podkreśla ich rolę. Można na tej podstawie sądzić,
iż Rosja czerpiąc wzorce z tak dobrze zorganizowanego pod tym względem państwa jak Stany
Zjednoczone, dojdzie do ładu w sprawach podziału władzy i okres transformacji będzie łagodny.
Czemu tak się nie stało?
W Federacji Rosyjskiej nie istniała ani tradycja niezależnego sądownictwa ani tradycja
ustawy zasadniczej jako źródła prawa. Proces jaki miał miejsce na przełomie lat 80. i 90. XX wieku,
czyli badanie zgodności prawa z konstytucją, miał charakter typowy dla ustroju który przemijał.
Badania zgodności prawa z konstytucją miał dokonać sam organ przedstawicielski. Sugestia
o utworzeniu kontroli sądowej pojawiła się w późniejszym czasie, gdy zaczęto dążyć
do zreformowania państwa w duchu demokracji5.
Anna M. Ludwikowska, Sądownictwo konstytucyjne w Europie Środkowo-Wschodniej w okresie przekształceń
demokratycznych. Studium porównawcze, Toruń 1997, s. 25.
2
Tamże, s. 9.
3
Tamże, s. 13.
4
Tamże, s. 44.
5
Mirosław Granat, Sądowa kontrola konstytucyjności prawa w państwach Europy Środkowej i Wschodniej,
Warszawa, 2003, s. 277.
1
29
Porównując Federację Rosyjską z innymi państwami Europy Środkowej i Wschodniej
musimy zwrócić uwagę, że w tych ostatnich sądownictwo konstytucyjne powstało wcześniej.
Ponadto Rosję odróżnia także niski poziom kultury prawniczej oraz pozostawiający wiele
do życzenia typ świadomości prawnej. Oba wynikały z doświadczeń wyniesionych z okresu Związku
Radzieckiego, gdzie prawo było słabo znane zarówno zwykłym obywatelom jak i organom je
egzekwującym, co w drugim przypadku prowadziło do wielu nadużyć 6. W rozważaniach na temat
kontroli konstytucyjności prawa w Rosji należy wspomnieć o Komitecie Nadzoru Konstytucyjnego
Rosyjskiej Federacyjnej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej, który niejako był protoplastą Sądu
Konstytucyjnego. Działał on w latach 1988 -1991 i miał kontrolować zgodność aktów normatywnych
z konstytucją. Powołany do życia Sąd Konstytucyjny starał się jednak odciąć od swego poprzednika
w każdy możliwy sposób7.
Ustawa z 1991 roku Rosyjskiej Federacyjnej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej
12 lipca 1991 roku Zjazd Deputowanych Ludowych uchwalił ustawę o Sądzie
Konstytucyjnym8. W początkowym okresie, powszechnie obawiano się, iż Sąd Konstytucyjny może
stać się instytucją marionetkową. Wykazał on jednak dużą aktywność, czasem nawet zbyt dużą, gdy
mowa o zaangażowaniu w wydarzenia polityczne. Kontrowersyjna postać Przewodniczącego Sądu,
Walerego Zorkina, była dodatkowym czynnikiem, który sprawiał, że więcej uwagi przykuwał tryb
funkcjonowania tej instytucji. Sąd składał się z 15 sędziów wybieranych przez Zjazd na wniosek
Przewodniczącego Rady Najwyższej9. „Organami mogącymi inicjować kontrole były: Zjazd
Deputowanych Ludowych, Rada Najwyższa, prezydent, 50 deputowanych, Prokurator Generalny,
najwyższe organy organizacji społecznych. (…) W przeciwieństwie do Komitetu Kontroli
Konstytucyjnej w byłym Związku Radzieckim, Sąd Konstytucyjny uzyskał kompetencje do
rozpatrywania skarg konstytucyjnych. (…) Art. 9.2 ustawy nakładał jednocześnie na Sąd obowiązek
wystąpienia z inicjatywą ustawodawczą w wypadku zauważenia naruszenia postanowień konstytucji
przez brak odpowiedniego unormowania ustawowego. Sąd Konstytucyjny Rosji utworzony
na podstawie ustawy z 1991 roku działał aż do wydarzeń październikowych 1993 roku w Moskwie,
w wyniku których Jelcyn zawiesił jego działalność. Uprawnienia Sądu uległy jednak znacznym
zmianom po wejściu konstytucji z grudnia 1993 r. i uchwalonej na jej podstawie Ustawie
Konstytucyjnej o Sądzie Konstytucyjnym Federacji Rosyjskiej przyjętej przez Radę Federacji
12 lipca 1994 r. Sąd Konstytucyjny Rosji podjął działanie 16 marca 1995r. po półtorarocznym
zawieszeniu”10. Według Ludwikowskiej „słabością Konstytucji Federacji Rosyjskiej jest pominięcie
kwestii kwalifikacji i sytuacji prawnej sędziów Sądu Konstytucyjnego. Zwłaszcza określenie
długości kadencji sędziów jako element gwarancji ich niezawisłości, powinno się znaleźć w tekście
6
Tamże.
Anna M. Ludwikowska, dz. cyt., s. 9.
8
Tamże, s. 28.
9
Ustawa o Sądzie Konstytucyjnym, art. 3.1.
10
Anna M. Ludwikowska, dz. cyt., s. 28-29.
7
30
samej ustawy zasadniczej”11. Zadaniem Sądu Konstytucyjnego jest rozstrzyganie sporów
kompetencyjnych między organami władzy federalnej oraz między organami federalnymi a organami
władzy tych podmiotów12. Petycję do Sądu Konstytucyjnego może składać w takiej sprawie każdy
organ państwowy, zarówno szczebla federalnego, jak i regionalnego. Jest jednak pewien warunek,
organ ten jest zaangażowany w spór. Ponadto przepisy ustawy pozwalają na angażowanie Sądu
Konstytucyjnego w spór tylko w przypadku, gdy sprawa nie może być w inny sposób
rozstrzygnięta13.
Konflikt między prezydentem a parlamentem
12 czerwca 1990 roku – deklaracja o suwerenności państwowej Rosji;
„RSFRR jako republika związkowa w ZSRR dnia 12 czerwca 1990 roku ogłosiła Deklarację
Suwerenności Państwowej. Dla ewolucji ustrojowej Rosji deklaracja ta miała podstawowe znaczenie,
bowiem jej punkt 13 określał, iż przyjmuje się podział władzy na ustawodawczą, wykonawczą
i sądowniczą, i podział ten stanowi podstawową zasadę funkcjonowania RSFRR jako państwa
prawnego. W ślad za ową Deklaracją podjęto nowelizację konstytucji republiki, a jednocześnie
reforma sądownictwa projektowana dla ZSRR zaczęła być realizowana w nowej Rosji” 14.
Świadczyło to o próbach wzorowania się na zachodnich dokumentach i regulacjach prawnych.
Istota konfliktu
Początek 1992 roku był burzliwy dla Rosji. Wydarzenia, które miały miejsce na arenie
politycznej miały wpływ na kształt i kierunek zmian, które miały nadejść w Federacji Rosyjskiej.
Osoba prezydenta – Borysa Jelcyna – zaczęła przyciągać coraz większą uwagę ze względu na
niespokojne nastroje w jego otoczeniu. Dodatkowo zaczęła formować się opozycja antyjelcynowska.
Kolejnym punktem zapalnym były rozłamy wśród zwolenników ruchu demokratycznego.
Dodatkowo nieustannie wzrastało napięcie między władzą ustawodawczą, wykonawczą oraz
sądowniczą. VI i VII Zjazd Deputowanych Ludowych pokazały do jak dużej rangi urósł problem 15.
Stronami w konflikcie byli: prezydent Rosji - Borys Jelcyn, wraz ze skupionymi wokół niego siłami
reformatorskimi, Rada Ministrów z Wiktorem Czernomyrdinem, mer Moskwy Jurij Łużkow, część
deputowanych Rady Najwyższej oraz regionalnych kierowników. Po drugiej stronie konfliktu
znajdowali się: Zjazd Deputowanych Ludowych z Ruslanem Chasbułatowem na czele,
wiceprezydent Aleksander Ruckoj oraz kierownictwo i część deputowanych Rady Najwyższej.
Konflikt głównie dotyczył wprowadzenia zmian do Konstytucji. Zmian bardzo ważnych dla
przyszłości państwa, gdyż miały one określić rodzaj ustroju panującego w Rosji: republiki
Tamże, s. 52.
Art. 125.3 Konstytucji Federacji Rosyjskiej.
13
14
Jerzy Kowalski, Konstytucja Federacji Rosyjskiej a rosyjska i europejska tradycja konstytucyjna, WarszawaPoznań 2009, s. 323.
15
Anna Jach, Rosja 1991-1993. Walka o kształt ustrojowy państwa, Kraków 2011, s. 164.
11
12
31
parlamentarnej bądź prezydenckiej. Spór między Jelcynem a Chasbułatowem dotyczył głównie
różnicy w podejściu do transformacji. Wiązało się to także z rodzajem przyjętych metod działania.
Dużą rolę odegrały tutaj także ambicje personalne. Chęć posiadania władzy przez zwiększenie
zakresu własnych kompetencji kosztem drugiej strony przyświecała obu zaangażowanym.
Doprowadziło to w efekcie do kryzysu politycznego, który zakończył się rozlewem krwi
w październiku 1993 roku16.
V Zjazd Deputowanych Ludowych
Skład Sądu Konstytucyjnego został powołany 30 października 1991 roku. Zjazd
Deputowanych Ludowych dokonał wyboru spośród 23 kandydatów, w wyniku czego w szeregach
Sądu Konstytucyjnego zasiadło 13 sędziów na przewidzianą liczbę 15 sędziów17. Sędziowie sami
wybierali ze swego grona przewodniczącego, jego zastępcę i sekretarza, co więcej „ustawa
w odniesieniu do nosicieli dwóch pierwszych funkcji czyniła ich nieusuwalnymi przez decyzje
zewnętrzne”18. Do kompetencji Sądu Konstytucyjnego należały: „kontrola następcza zgodności
z konstytucją aktów organów państwowych; kontrola prewencyjna umów międzynarodowych;
rozpatrywanie skarg obywateli na praktykę stosowania prawa (oznacza to instytucję skargi
konstytucyjnej – jako także nowość); kontrola konstytucyjności partii i organizacji społecznych;
rozstrzyganie sporów kompetencyjnych między organami Federacji Rosyjskiej i między nimi
a organami podmiotów Federacji (czyli sporów powstających tak w układzie pionowym jak
i poziomym); kontrola konstytucyjności postępowania o pociągnięcie do odpowiedzialności
konstytucyjnej; prawo inicjatywy ustawodawczej” 19. Jeśli chodzi o kontrolę konstytucyjności aktów,
było to dość niejasne, wynikało to m. in. z różnic pojęciowych jakie występowały w ustawie o Sądzie
Konstytucyjnym oraz w samej Konstytucji. Otóż artykuł 57 ustawy traktował o kontroli „aktów
normatywnych”, natomiast artykuł 151 ustęp 1 obowiązującej wówczas konstytucji o kontroli
„aktów”. Problem dotyczył ostatniego pojęcia, gdyż stwarzało ono domniemanie, że kontroli mogą
zostać poddane nie tylko konkretne akty prawne (prawotwórcze), ale również te, które są cech
normatywności nie posiadają. W rezultacie Sąd interesował się aktami o charakterze politycznym,
przez co jego funkcjonowanie zostało upolitycznione, z wszelkimi negatywnymi dla niego skutkami.
Kontrolę konstytucyjności aktów parlamentu Sąd prowadził w pełnym wymiarze. Jeśli mowa
o aktach prezydenta i rządu – „Sąd ustalał tylko ich (tj. aktów) zgodność z trójpodziałem władz,
tzn. ustalał, na ile dany akt jest adekwatny do kompetencji tych organów. To jednak w ówczesnej
sytuacji wystarczyło aby powstała sytuacja extra ordynaryjna w praktyce politycznej: dwukrotnie
Zjazd Deputowanych Ludowych (1 listopada 1991 roku i 1 grudnia 1992 roku) upoważnił Radę
Najwyższą, aby ta na podstawie opinii Sądu Konstytucyjnego zakwestionowała i uchyliła dekrety
Tamże, s. 165-171.
Jerzy Kowalski, dz. cyt., s. 324.
18
Tamże, s. 324.
19
Tamże, s. 325.
16
17
32
Prezydenta Federacji Rosyjskiej”20. 1 listopada 1991 roku prezydentowi zostało przyznane prawo
do wydawania dekretów21.
VI Zjazd Deputowanych Ludowych – kolejna kość niezgody
VI Zjazd Deputowanych Ludowych odbył się w dniach od 6 do 21 kwietnia 1992 roku.
Był on miejscem, gdzie starły się dwie siły: zwolennicy i przeciwnicy reform gospodarczych,
ponadto w powietrzu wisiał konflikt polityczny. Oczekiwania Jelcyna wobec tego Zjazdu były takie,
że chciał on rozszerzenia swoich kompetencji. Natomiast Chasbułatow spodziewał się dymisji rządu
Jegora Gajdara. Były także poruszone kwestie prerogatyw przyznanych prezydentowi Federacji
Rosyjskiej na poprzednim Zjeździe. Pozostały one jednak w mocy22.
Konsekwencją ustaleń VI Zjazdu Deputowanych Ludowych było zaognienie się konfliktu
na linii prezydent - parlament oraz przekształcenie charakteru tego sporu. Konflikt, który dotyczył
kompetencji przeobraził się w spór o podłożu konstytucyjnym. Problematycznym był brak jasno
sformułowanego podziału kompetencji między Zjazdem, Radą Najwyższą, prezydentem i Radą
Ministrów. W rezultacie doszło do powstania stanu dwuwładzy w kraju. Sytuacje sporne pomiędzy
prezydentem a premierem miały być rozwiązywane na drodze precedensów prawnych oraz kolejnych
nowelizacji Konstytucji. Jedyną możliwością zażegnania kryzysu konstytucyjnego było uchwalenie
nowej ustawy zasadniczej23. Na tymże Zjeździe były także przedstawiane projekty tejże ustawy,
który opracowywała Komisja Konstytucyjna powołana w czerwcu 1990 roku.
Sąd Konstytucyjny – wzorowa działalność
„W krótkim czasie po ukonstytuowaniu się rosyjskiego Sądu Konstytucyjnego (1991 r.) jak pisze Anna Ludwikowska - trafił do niego wniosek kwestionujący dekret Jelcyna z 19 grudnia
1991 r. O utworzeniu Ministerstwa Bezpieczeństwa i Spraw Wewnętrznych”24. Jelcyn chciał połączyć
Służbę Bezpieczeństwa, która składała się z niektórych jednostek rozwiązanego po sierpniowym
puczu KGB, z Ministerstwem Spraw Wewnętrznych. Wywołało to obawy społeczeństwa, gdyż
prezydent skupił by wtedy w swoich rękach bardzo silną władzę. Ponadto, odwołując się jeszcze raz
do Ludwikowskiej, „projekt Jelcyna nasuwał porównanie z podobną strategią reorganizacyjną, która
doprowadziła do szeroko komentowanej czystki stalinowskiej w 1936 r.”
. Sąd Konstytucyjny
25
uznał, że dekret i jego postanowienia są „uzurpowaniem sobie przez prezydenta uprawnień Rady
Najwyższej, a zatem naruszeniem konstytucyjnej zasady podziału władz”
. Sąd Konstytucyjny
26
w swym orzeczeniu stwierdził, że nawet jeśli prezydent otrzymał prawo do wydawania dekretów,
Tamże, s. 326.
Anna M. Ludwikowska, Sądownictwo konstytucyjne w Europie Środkowo-Wschodniej w okresie przekształceń
demokratycznych. Studium porównawcze, Toruń 1997, s. 162.
22
Anna Jach, dz. cyt., s. 164-181.
23
Tamże, s. 174-181.
24
25
Tamże.
26
Tamże.
20
21
33
to „są one przedmiotem rozpatrzenia przez Radę Najwyższą i że 26 grudnia Rada Najwyższa wydała
rezolucję nakazującą prezydentowi anulowanie dekretu”27. Z konstytucji wynikało również, że to
Rada Najwyższa jest organem, który reguluje sprawy bezpieczeństwa państwa i tych kompetencji
nie może jej odebrać żaden inny organ”28.
Instytucja Sądu Konstytucyjnego Rosyjskiej Federacyjnej Socjalistycznej Republiki
Radzieckiej i jej kompetencje zostały określone w znowelizowanej konstytucji RSFRR z 12 kwietnia
1978 roku, która była odwzorowaniem Konstytucji ZSRR z 1977 roku. Nowelizacja została przyjęta
15 grudnia 1990 roku, dotyczyła ona m.in. art. 119, do którego treści wprowadzono
Sąd Konstytucyjny jako instytucję usytuowaną w konstytucyjnym systemie organów państwowych.
Kolejna nowelizacja z 24 maja 1991 roku, która dotyczyła art. 163 i 165 określiła wyraźnie, że Sąd
Konstytucyjny usytuowany jest w odrębnym systemie władzy sądowniczej (bo zajmującym się
jedynie sprawami godzącymi w konstytucję państwa), natomiast następna nowelizacja z 21 kwietnia
1992 roku poszerzyła i umocniła kompetencje Sądu Konstytucyjnego o kolejny wymiar – kontrolę
konstytucyjności partii i organizacji społecznych. 6 maja 1991 roku została przyjęta ustawa zwykła
o Sądzie Konstytucyjnym. Mając takie podstawy prawne, został powołany pierwszy skład osobowy
Sądu Konstytucyjnego, którego działalność rozpoczęła się 14 stycznia 1992 roku. Tego samego dnia
Sąd Konstytucyjny wydał głośne orzeczenie o niezgodności z konstytucją dekretu prezydenta Rosji
z 19 grudnia 1991 roku, który miałby połączyć Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Ministerstwo
Bezpieczeństwa Państwowego w jedno Ministerstwo Bezpieczeństwa i Spraw Wewnętrznych.
Sąd stwierdził, że dekret prezydenta wkracza w uprawnienia legislatywy i narusza zasadę
trójpodziału władz określoną w ustawie. W efekcie prezydent uchylił zdyskwalifikowany dekret 29.
Dzięki tym wydarzeniom pozycja Sądu Konstytucyjnego stała się silna, a sam urząd, utwierdził
społeczeństwo w przekonaniu, że jest potrzebny.
Mediator – Sąd Konstytucyjny czy Zorkin?
Pod koniec 1992 r. Sąd Konstytucyjny zaczął przejawiać nadmierne zainteresowanie
wydarzeniami politycznymi. Dotyczyło to zwłaszcza prezesa Sądu, Zorkina, gdyż wystąpił on jako
mediator w sporze między prezydentem a parlamentem, który miał miejsce w grudniu. Jelcyn groził,
że rozwiąże parlament po tym, gdy ten odrzucił kandydaturę Jegora Gajdara na stanowisko
premiera. Natomiast parlament zagroził prezydentowi tym, że postawi go w stan oskarżenia. Sam
Zorkin, cytując za Ludwinowską, był wtedy „ciągle na widoku, wygłaszał mowy, udzielał
wywiadów i zwracał się do parlamentu"30. Był tak popularny, że obwołano go „Człowiekiem Roku",
mimo to, zaangażowanie Przewodniczącego Sądu Konstytucyjnego w politykę budziło zdumienie
wszystkich obserwatorów, zarówno rodzimych jak i zagranicznych31. W myśl z ustawy o Sądzie
Tamże.
Tamże.
29
Jerzy Kowalski, dz. cyt., s. 323 -324.
30
31
Tamże, s. 162-163.
27
28
34
Konstytucyjnym, nie może on angażować się w sprawy polityki, a sami sędziowie nie mogą
dopuszczać się publicznych oświadczeń dotyczących spraw, w których nie zostało wydane
orzeczenie32.
VII Zjazd Deputowanych Ludowych
W przeddzień Zjazdu Sąd Konstytucyjny orzekł, że w kwestii zgodności z ustawą
zasadniczą RSFRS dekretów prezydenta, które dotyczyły zawieszenia działalności Komunistycznej
Partii RSFRS z 23 sierpnia 1991 roku, dekretu o majątku KPZS i Komunistycznej Partii RSFRS
z 25 stycznia oraz dekretu z 6 listopada dotyczącego działalności KPZS i KP RSFRS, jak również
o kontroli konstytucyjności KP RSFRS. Wedle Sądu Konstytucyjnego, większość elementów
zawartych w tych dekretach była zgodna z ustawą zasadniczą, choć były i takie, które stały
w sprzeczności z ustawą zasadniczą. Jak pisze Anna Jach - „W kwestii legalności działania wyższych
instancji KPZS i KP RFSRS Sąd Konstytucyjny orzekł, iż wydany wówczas przez prezydenta zakaz
ich działalności pozostaje w z zgodzie z zasadami znowelizowanej ustawy zasadniczej. Nie podzielił
jednak stanowiska prezydenta, iż KPZS nie była partią polityczną, uznając, że ze strukturami
państwowymi zlewały się tylko organy władzy partyjnej. Jeśli chodzi natomiast o podstawowe
komórki terenowe KPZS i KP RFSRS to – zdaniem sędziów orzekających w tej sprawie – mają one
pełne prawo prowadzenia dalszej działalności. Na mocy tego wyroku nastąpiła restytucja KP RFSRS
(II zjazd zjednoczeniowo – założycielski 13 lutego 1993 r.), która przyjęła nazwę Komunistycznej
Partii Federacji Rosyjskiej (KPFR) i została oficjalnie zarejestrowana w rosyjskim Ministerstwie
Sprawiedliwości dn. 24 marca 1993 r.”33. Ponadto Sąd Konstytucyjny orzekł, że majątek państwowy
KPZS należy do państwa. Rezultatem tych posunięć było kolejne przeobrażenie się sceny
politycznej. Po pierwsze: opozycja komunistyczna została rozbita; po drugie uaktywnił się nowy
ośrodek wpływów politycznych. Od tego momentu oprócz prezydenta, Rady Najwyższej i Rady
Ministrów, także Sąd Konstytucyjny stał się organem, który zaczął wpływać na rzeczywistość
polityczną w okresie pogłębiającego się kryzysu władzy34.
Wobec pogłębiającego się konfliktu na VII zjeździe Deputowanych Ludowych powstał
pomysł utworzenia „komisji pojednawczej”. Na jej czele miał stanąć przewodniczący Sądu
Konstytucyjnego - Walery Zorkin. 10 grudnia zostało wydane oświadczenie, które stało się prawną
podstawą do rozpoczęcia oficjalnych rozmów obu stron. Przewodniczący Sądu Konstytucyjnego
został negocjatorem, umotywowano to tym, że miał on być gwarantem bezstronności. Dzięki jego
mediacji Jelcyn wraz z Chasbułatowem wydali wspólne oświadczenie. Zapewnili w nim, że wszelkie
kwestie sporne pomiędzy egzekutywą a legislatywą będą rozwiązywać w duchu przestrzegania
konstytucji.
Nawoływali
w
tymże
oświadczeniu
również
do
powstrzymania
się
od niekonstytucyjnych metod działania, w tym użycia siły. Wzywali także do zaprzestania akcji
Ustawa o Sądzie Konstytucyjnym z 12 lipca 1991 r., art. 1.3 i art. 20.3
Anna Jach, dz. cyt., s. 189-190.
34
Tamże, s. 188-194.
32
33
35
protestacyjnych, strajków, przemocy oraz zachowania spokoju w społeczeństwie. Ponadto Zorkin
proponował rozpoczęcie rozmów pomiędzy przedstawicielami skonfliktowanych stron. W efekcie
osiągnięto wstępny kompromis35. Porozumienie to znalazło swój wydźwięk w noweli konstytucyjnej
z dnia 12 grudnia 1992 roku. Uchwałę o ustabilizowaniu ustroju konstytucyjnego Federacji
Rosyjskiej przyjęto
większością głosów. Była ona złożona z 10 punktów, które wprowadzały
równowagę między władzą wykonawczą a ustawodawczą36.
Niestety kompromis ten był fikcją. Ani Borys Jelcyn, ani Rusłan Chasbułatow
nie zamierzali przestrzegać umowy podpisanej w grudniu. Nadal prezentowali oni te same poglądy
co wcześniej37.
Wydarzenia 1993 roku
Już w styczniu 1993 Rusłan Chasbułatow zaczął przejawiać coraz większy dystans wobec
umowy zawartej w grudniu poprzedniego roku. Rozpoczął od zmian personalnych w swoim
otoczeniu. Usunął swoich zastępców: Siergieja Fiłatowa i Jurija Jarowa, w ich miejsce wprowadził
nowe osoby, którymi byli Jurij Woronin i Nikołaj Riabow. Chasbułatow przypuszczał, że będą oni
godni zaufania, jednak w ostatecznym rozrachunku żaden z nich go nie poparł38.
14 stycznia Rada Najwyższa oficjalnie potwierdziła, że dn. 11 kwietnia 1993 na terenie całej
Federacji Rosyjskiej odbędzie się referendum w sprawie najważniejszych aspektów nowej ustawy
zasadniczej39. Prezydent i skupieni wokół niego ludzie popierali pomysł przeprowadzenia tej „formy
bezpośredniej demokracji”40. Chasbułatow czując, że jego pozycja słabnie chciał wpłynąć
na poszczególne regiony aby zahamowały proces przygotowania referendum. Największe nadzieje
pokładał w Juriju Skokowie – niezbyt przychylnie nastawionym w stosunku do Jelcyna sekretarzu
Rady Szefów Republik. Jedyną drogą dla Chasbułatowa wydawało się zwołanie VIII Zjazdu
Deputowanych Ludowych. Wypowiedział się on również oficjalnie przeciwko idei referendum.
Chciał jednocześnie wprowadzić takie poprawki do konstytucji, aby wprowadzić trójpodział władzy
wedle wzoru monteskiuszowskiego41. Jelcyn w obliczu tych wydarzeń, przyjął taktykę spokojnego
stosowania oporu do momentu, aż społeczeństwo zrozumie, że głową państwa jest prezydent 42.
Za namową swoich doradców zaproponował on projekt porozumienia, którego gwarantem
wykonalności miał być Sąd Konstytucyjny. Sankcje jakie przewidywało zerwanie porozumienia były
następujące: „prezydent zmuszony byłby samodzielnie ustąpić z zajmowanego urzędu, zaś Rada
Najwyższa na mocy dekretu głowy państwa miałaby ulec rozwiązaniu” 43. Kampania na rzecz
zwołania kolejnego nadzwyczajnego ZDL rozpoczęła się w pierwszych dniach lutego 1993 roku.
Tamże, s. 215-216.
Tamże, s. 218.
37
Tamże, s. 229.
38
Tamże, s. 230 – 231.
39
Tamże, s. 231.
40
Tamże.
41
Tamże, s. 231 -232.
42
Tamże, s. 232.
43
Tamże, s. 234
35
36
36
Powszechnie panowało przekonanie, że Sąd Konstytucyjny nie będzie oponował przeciwko odejściu
od jednego z postanowień grudniowych, a mianowicie od przeprowadzenia głosowania
powszechnego. Powodem było oświadczenie Zorkina z 27 stycznia 1993, którym złamał
porozumienie, którego był gwarantem, wypowiadając się w ten sposób: „należy zrezygnować
z referendum i „pozwolić obu władzom pracować pod czujnym okiem narodu”44. Napięta sytuacja
w państwie sprawiała, że sam minister obrony narodowej – Graczow musiał oznajmić, że armia
pozostanie neutralna w tym konflikcie45. Jelcyn osłabił swoją pozycję poprzez wystąpienie
na jednym ze spotkań z ugrupowaniami demokratycznymi. Stwierdził na nim, że stanowisko
demokratów jest nierozsądne, i że z sytuacji w jakiej postawił ich poprzedni Zjazd Deputowanych
Ludowych nie da się wybrnąć w sposób konstytucyjny46.
W trakcie VIII Zjazdu Deputowanych Ludowych została przyjęta uchwała nr 4626 – 1,
w której stwierdzono, że decyzje, które zapadły na VII ZDL tracą moc prawną 47. W świetle
powyższego uznano dodatkowo, że przeprowadzanie głosowania powszechnego jest bezcelowe.
Jelcyn poniósł srogą porażkę na tym Zjeździe48.
Wiosną 1993 roku prezydium Rady Najwyższej wydało szereg dekretów, które osłabiały
władzę prezydenta. Sąd Konstytucyjny stanął wtedy po stronie Jelcyna. Unieważnił aż 27 z nich.
20 marca 1993 roku Borys Jelcyn wygłosił Orędzie do narodu. Poinformował on w nim, że podpisał
dekret o specjalnym trybie kierowania państwem do czasu przezwyciężenia kryzysu władzy 49,
tzw. dekret nr 379. W zgodzie z nim został wyznaczony termin referendum „nad stopniem
publicznego zaufania do prezydenta i wiceprezydenta”50. Miało się ono odbyć 25 kwietnia 1993.
Wystąpienie Jelcyna wywołało poruszenie. Zorkin zareagował błyskawicznie, pojawił się na
konferencji prasowej i nazwał to zamachem stanu. Parlament natomiast zwrócił się do Sądu
o rozważenie postawienia Jelcyna w stan oskarżenia. Sąd Konstytucyjny obradował całą noc, lecz
ostatecznie nie dał rekomendacji. Uznał jednak, że groźba prezydenta o wprowadzeniu stanu
wyjątkowego
narusza
Konstytucję,
Traktat
Federacyjny
oraz
ustawę
o
referendach 51.
Sąd Konstytucyjny został poproszony o wydanie orzeczenia w tej sprawie, jednakże dekret ten nigdy
nie istniał52. Doprowadziło to do całkowitej kompromitacji wyżej wymienionego organu. Powyższa
sytuacja dobrze oddaje sposób działalności Sądu Konstytucyjnego w latach 1991 – 1993. Kierował
się on „bardziej swoiście rozumianą „świadomością prawną” aniżeli tylko przepisami konstytucji.
Nie kodyfikował zasad swego postępowania, ale śmiało rozstrzygał na zasadzie analogii, tworzył
prawo i wdawał się wbrew sensowi sądownictwa konstytucyjnego w badanie faktów”53. Tak jak
Tamże.
Tamże, s. 236.
46
Tamże.
47
Tamże, s. 239
48
Tamże.
49
Tamże, s. 246.
50
Tamże, s. 247.
51
52
Anna Jach, dz. cyt., s. 252.
53
Tamże, s. 252.
44
45
37
miało to miejsce w rozstrzygnięciu dotyczącym dekretu nr 379, które Sąd Konstytucyjny podjął
z własnej inicjatywy.
Zakończenie
Sąd Konstytucyjny zabierał głos w sprawie wzajemnego stosunku różnych władz
państwowych. Sytuacja dotyczyła konfliktu między legislatywą a egzekutywą, czyli między
parlamentem a prezydentem. W sporze tym Sąd Konstytucyjny wykazywał postawę chwiejną. Było
to spowodowane nie tylko tym, że poszczególni sędziowie wyrażali swe sympatie zarówno po jednej
jak i drugiej stronie, ale przede wszystkim poprzez wypowiedzi Sądu dotyczących relacji, jakie
istniały między różnymi władzami państwowymi. Było to o tyle problematyczne, iż czasem główny
problem znikał z pola widzenia, na ile dane kwestie dotyczyły podziału kompetencji, a na ile wiązały
się z samą zasadą trójpodziału władz. W efekcie, to Sąd Konstytucyjny był na pozycji przeciwnej
przejmowaniu kompetencji ustawodawczych i wykonawczych przez Prezydium Rady Najwyższej,
gdyż były to działania niekonstytucyjne, to znów w 1993 roku był bardziej tolerancyjny wobec
„uzurpacji organów legislatywy” 54, przyjmując pozycję antyprezydencką”55.
Dekret 1400
21 września 1993 roku Prezydent FR uchwalił dekret nr 1400, który zapowiadał reformę
konstytucyjną, ale wyrażał także zalecenie, aby „Sąd Konstytucyjny zaprzestał rozpatrywania spraw
o wymiarze politycznym, i zawiesił swe funkcjonowanie do czasu powołania nowego parlamentu” 56.
Dekret ten nie miał podstaw konstytucyjnych i jego prawne znaczenie zostało zakwestionowane
przez Sąd Konstytucyjny. Wobec tej sytuacji Prezydent wydał dekret nr 1612 z dnia 7 października
1993 roku na mocy którego zawiesił działalność Sądu Konstytucyjnego 57.
Dlaczego Sąd Konstytucyjny nie mógł się wywiązać ze swoich obowiązków?
Państwa socjalistyczne, w których występuje ideologia oparta na marksistowskiej teorii
prawa odznaczały się negacją powszechnej potrzeby ustanawiania jakichkolwiek form kontroli
konstytucyjności prawa. W momencie powierzenia organom sądowym kompetencji, które
uprawniają je do kontrolowania aktów parlamentu, który z założenia ma wyrażać wolę ludu, pojawia
się konflikt. Nie współgrałoby to z zasadami jedności władzy państwowej i supremacji parlamentu58.
Anna M. Ludwikowska określiła to w poniższy sposób: „Praktyka wykazała, że przyjmowanie
zachodnich rozwiązań w krajach o odmiennej spuściźnie polityczno-prawnej jest nie tylko trudne,
ale często wręcz niemożliwe”59.
54
Jerzy Kowalski, dz. cyt., s. 326.
Tamże.
56
Tamże, s. 327.
57
Tamże.
58
59
Tamże, s. 9.
55
38
Podsumowując, można śmiało stwierdzić, że rola Sądu Konstytucyjnego w konflikcie na
linii prezydent – parlament była bardzo duża. Jednakże organ ten stracił swoją reputację w momencie
wydania orzeczenia dotyczącego nieistniejącego dekretu nr 379. Jawne przekroczenie kompetencji
jakie posiadał Sąd Konstytucyjny wiązało się ze zmarginalizowaniem jego roli w późniejszych
wydarzeniach a wreszcie do jego zawieszenia.
Bibliografia
1.
Granat M., Sądowa kontrola konstytucyjności prawa w państwach Europy Środkowej
i Wschodniej, Warszawa 2003;
2.
Jach A., Rosja 1991-1993. Walka o kształt ustrojowy państwa, Kraków 2011;
3.
Kowalski J., Konstytucja Federacji Rosyjskiej a rosyjska i europejska tradycja
konstytucyjna, Warszawa-Poznań 2009;
4.
Ludwikowska A.M., Sądownictwo konstytucyjne w Europie Środkowo-Wschodniej
w okresie przekształceń demokratycznych. Studium porównawcze, Toruń 1997.
39
ANNA KASPRZYCKA
ANALIZA PROJEKTÓW KONSTYTUCJI FEDERACJI ROSYJSKIEJ:
KONSTYTUCJI ZWIĄZKU REPUBLIK RADZIECKICH EUROPY I AZJI A.D.
SACHAROWA, PROJEKTU PRZYGOTOWANEGO NA MOCY DECYZJI RADY
POLITYCZNEJ RUCHU DEMOKRATYCZNYCH REFORM ORAZ PROJEKTU
PRZEDSTAWIONEGO PRZEZ PREZYDENTA FEDERACJI ROSYJSKIEJ
Początek lat dziewięćdziesiątych XX wieku to okres kryzysu w Rosji. Rozpad Związku
Radzieckiego, pogłębiający się kryzys gospodarczy, formowanie nowego wizerunku Federacji
Rosyjskiej w świecie, konieczność odnalezienia się w nowej sytuacji społeczno – polityczno –
gospodarczej przez mieszkańców FR prowadziły w sposób mniej lub bardziej bezpośredni do
destabilizacji sytuacji w kraju. Panujący chaos pogłębiały sprzeczności występujące w systemie
obowiązującego praw – wciąż utrzymywało się w mocy wiele aktów prawnych pochodzących
z okresu Związku Radzieckiego, jednocześnie powstawały kolejne akty, próbujące dostosować
prawo państwa komunistycznego do nowych warunków ustrojowych. Nieścisłości dotyczyły także
samej ustawy zasadniczej1 – kolejne poprawki wprowadzane do Konstytucji ZSRR z 1977 r.
doprowadzały do niemożności jej jednoznacznej wykładni.
Z panującej sytuacji zdawały sobie sprawę władze rosyjskie. Wszyscy, pomimo różnych
stanowisk w kwestii wyglądu ustroju państwa rosyjskiego po zakończeniu przemian, uznawali
konieczność sformułowania i uchwalenia nowego tekstu konstytucji, który odpowiadałby warunkom,
zaistniałym w państwo po 1991 roku i, przynajmniej w znaczącym stopniu, usunął nieporządek
w systemie prawnym Federacji Rosyjskiej2.
Projekty nowej Konstytucji powstawały po różnych stronach sceny politycznej, a tym
samym różniły się między sobą, często w zasadniczych kwestiach. Celem niniejszej pracy jest
zaprezentowanie treści wybranych projektów. Analizie zostaną poddane trzy projekty ustawy
zasadniczej,
a
Konstytucja
mianowicie:
3
A. D. Sacharowa ,
projekt
przygotowany
Związku
na
Republik
mocy
decyzji
Radzieckich
Rady
Europy
Politycznej
i
Azji
Ruchu
4
Demokratycznych Reform oraz projekt przedstawiony przez Prezydenta Federacji Rosyjskiej5.
Wybór tekstów powodowany jest chęcią ukazania wielości poglądów na to, jak powinna wyglądać
Rosja po przemianie ustrojowej.
A. Jach, Rosja 1991 - 1993. Walka o kształt ustrojowy państwa, Kraków 2011, s. 262.
О. Румянцев, О прaктике конституционной реформы 1990-1993 годов (или как это было на самом деле),
[on-line] http://www.rumiantsev.ru/project/55/, [15 XII 2011].
3
Konstytucja Związku Republik Radzieckich Europy i Azji A. D. Sacharowa, [on-line]
http://constitution.garant.ru/history/active/1024/, [15 XII 2011].
4
Projekt Konstytucji FR przygotowany na mocy decyzji Rady Politycznej Ruchu Demokratycznych Reform, [online] http://constitution.garant.ru/history/active/101203/, [15 XII 2011].
5
Projekt Konstytucji FR przedstawiony przez Prezydenta Federacji Rosyjskiej, [on-line]
1
2
40
Należy w tym miejscu zaznaczyć, że dokumenty te właściwie nie zostały poddane
naukowemu opracowaniu, trudno znaleźć także źródła, do których można byłoby odwołać się
w opisie.
1.
Sytuacja polityczna w Federacji Rosyjskiej w okresie projektowania tekstu nowej
Konstytucji
Prace nad przygotowaniem projektów Konstytucji FR przypadają na okres napięć
politycznych i konfliktów na linii prezydent – parlament (Rada Najwyższa), wynikających ze sporu
o kształt ustrojowy państwa. Z powodu trudnych warunków, w jakich przypadło tworzyć
najważniejszą ustawę w państwie, wydaje się zasadnym przedstawić w skrócie rys historyczny
wydarzeń, na których tle powstawały omawiane w niniejszej pracy projekty.
W okresie wspomnianego już chaosu panującego w rosyjskim systemie prawnym oraz
w kontekście narastającego niezadowolenia w związku z nasilającym się kryzysem gospodarczym
w kraju konieczne było szybkie przygotowanie nowej ustawy zasadniczej. Prezydent Borys Jelcyn
uznał, że najlepiej powierzyć uzupełnienie i uchwalenie konstytucji Zgromadzeniu Konstytucyjnemu
lub nowemu parlamentowi6. Jednocześnie projekty prezydenta spotykały się z oporem ze strony
opozycji, na czele której stał Rusłan Chasbułatow.
Próby odsunięcia urzędującego prezydenta od władzy doprowadziły do tzw. „referendum
kwietniowego” 25 kwietnia 1993 roku7. Stanowiło ono sprawdzian zaufania społeczeństwa wobec
najwyższych organów państwowych. Wyniki okazały się zadowalające dla Jelcyna, który wciąż
cieszył się poparciem mieszkańców Rosji.
Kryzys ten zarysowuje się szczególnie silnie po ogłoszeniu przez prezydenta Borysa Jelcyna
dekretu nr 1400 dnia 21 września 1993 roku8. Dekret ten przewidywał rozwiązanie Rady Najwyższej.
Miała ona zostać zastąpiona Dumą Państwową (wybory do niej miały odbyć się 12 września 1993 r.).
Reakcją deputowanych było odwołanie Jelcyna ze stanowiska prezydenta. W Moskwie trwały
wystąpienia zwolenników obu stron. Jelcyn zdecydował się na opanowanie sytuacji za pomocą
wojska, w skutek czego deputowani zmuszeni byli ustąpić. W wyniku opisanej sytuacji doszło do
umocnienia władzy prezydenta i upadku tzw. „republiki sierpniowej, powstałej po puczu Janajewa
z 1991 r. Niektórzy badacze przychylają się nawet do tezy, że tzw. „kryzys konstytucyjny” zakończył
proces upadku ZSRR9.
Na tle tak skomplikowanej sytuacji wewnętrznej w kraju toczyły się prace nad
przygotowaniem nowej konstytucji. Zadaniem tym miało kierować (na mocy dekretu Jelcyna
z 12 maja 1993 r.) Zgromadzenie Konstytucyjne. W jego skład mieli wchodzić przedstawiciele
różnych regionów Federacji Rosyjskiej. Z kolei przyjęcie projektu uzależnione było od wyniku
referendum konstytucyjnego. które ogłoszone zostało na grudzień 1993 roku, wspólnie z wyborami
6
A. Jach, op. cit., s. 262.
Ibidem, s. 276 i nn., W. Marciniak, Rozgrabione imperium. Upadek związku Sowieckiego i powstanie Federacji
Rosyjskiej, Kraków 2004, s. 469 i nn.
8
A. Jach, op. cit., s. 285 i nn., W. Marciniak, op. cit., s. 496 i nn.
9
W. Marciniak, op. cit., s. 536-551.
7
41
parlamentarnymi10. W czasie rzeczonego referendum został przyjęty zaproponowany projekt ustawy
zasadniczej. Przedmiotem niniejszej pracy nie jest jednak zaprezentowanie czy ocena uchwalonej
Konstytucji Federacji Rosyjskiej. W dalszej części przejdziemy do omówienia trzech wskazanych
we wstępie jej projektów.
2.
Analiza poszczególnych projektów Konstytucji Federacji Rosyjskiej
Jak wspomniano we wstępie analizie poddane zostaną trzy projekty konstytucji Federacji
Rosyjskiej, przedstawione Naradzie Konstytucyjnej, obradującej w 1993 roku 11. Są to: Konstytucja
Związku Republik Radzieckich Europy i Azji A. D. Sacharowa12, projekt przygotowany na mocy
decyzji Rady Politycznej Ruchu Demokratycznych Reform13 oraz projekt przedstawiony przez
Prezydenta Federacji Rosyjskiej14. W pracy Autor ograniczy się do zanalizowania najważniejszych
założeń projektów w kwestiach praw i wolności człowieka i obywatela oraz kształtu ustrojowego
państwa, pomijając szczegóły oraz przepisy wprowadzające i przejściowe.
Należy zauważyć w tym miejscu, że od samego początku prac nad przygotowaniem
i uchwaleniem nowej ustawy zasadniczej największym uznaniem i prawdopodobieństwem
uchwalenia cieszył się projekt prezydencki. Działo się tak nie tylko ze względu na merytoryczną
zawartość tekstu, ale, być może w głównej mierze, ze względu na silną pozycję Borysa Jelcyna
w społeczeństwie, umocnioną jeszcze po „referendum kwietniowym”.
2.1.
„Konstytucja Związku Republik Radzieckich Europy i Azji”
Projekt ustawy zasadniczej przedstawionej przez Andrieja Sacharowa jest chronologicznie
najstarszy. Powstał on jeszcze przed upadkiem Związku Radzieckiego, w listopadzie 1989 roku 15, był
jednak brany pod uwagę podczas przygotowywania tekstu rosyjskiej ustawy zasadniczej.
Omawiana propozycja
stanowi
stosunkowo krótki projekt konstytucji
(zaledwie
46 artykułów, bez podziału na rozdziały). Reguluje on kwestie ustroju państwa w sposób dość
ramowy, pozostawiając miejsce na uzupełnienie uregulowań przepisami prawa poszczególnych
republik związkowych oraz ustawami o randze federalnej. W związku z tym dla precyzyjnego
stosowania norm konstytucyjnych koniecznym wydaje się posługiwanie się wykładnią systemową,
uwzględniającą w interpretacji cały system prawny16, wymaga również doprecyzowań w tekstach
rangi ustawowej.
Projekt Sacharowa zakładał stworzenie państwa o nazwie Związek Republik Radzieckich
Europy i Azji. Miałoby ono w sposób dobrowolny zrzeszać niezależne podmioty17 - republiki.
10
A. Jach, op. cit., s. 286-289.
W. Marciniak, op.cit., s. 476-484.
12
13
Projekt Konstytucji FR przygotowany na mocy decyzji Rady Politycznej Ruchu Demokratycznych Reform,
[on-line] http://constitution.garant.ru/history/active/101203/, [15 XII 2011].
14
Projekt Konstytucji FR przedstawiony przez Prezydenta Federacji Rosyjskiej, [on-line]
15
Герои страны, [on-line] http://www.warheroes.ru/hero/hero.asp?Hero_id=10476, [16 XII 2011].
16
L. Morawski, Wstęp do prawoznawstwa, Toruń 2005, s. 176-179.
17
Art. 1 projektu Konstytucji Związku Radzieckich Republik….
11
42
Projekt przewidywał prawo do samostanowienia poszczególnych narodów zamieszkujących Związek
(art. 15), możliwość przyłączenia się i odłączenia danej republiki od Związku (art. 16-17), a także
możliwość wykluczenia republiki ze struktur państwowych i określa warunki formalne takiego
posunięcia, nie podając jednak jego możliwych przyczyn (art. 18). Poszczególne podmioty mają
prawo do stanowienia własnego lokalnego prawa, zmuszone są jednak podporządkować się ogólnym
przepisom związkowym (art. 19). Językiem oficjalnych międzyrepublikańskich stosunków miał być
język rosyjski, jednakże w każdej republice językiem urzędowym miał być język narodowości
ukazanej w nazwie podmiotu (art. 24). Projekt konstytucji dopuszczał również istnienie, obok
związkowego, dodatkowego systemu walutowego w poszczególnych republikach (art. 21).
Poszczególne republiki, co do zasady, dysponują swobodą w prowadzeniu stosunków
międzynarodowych i kształtowaniu wewnętrznej gospodarki (art. 22). Niezależność władz
związkowych i republikańskich miała być wpierana również tym, że stolica Związku nie mogła
mieścić się w stolicy żadnej z republik (art. 27).
Jak wynika z przedstawionych wcześniej proponowanych przepisów, państwo, które
proponował w swoim tekście A. Sacharow było państwem federacyjnym. Przynależność do niego
była w pełni dobrowolna, poszczególne podmioty miały także dość obszerny zakres autonomii.
Wydaje się to próbą „naprawienia” centralnego sterowania i ścisłego podporządkowania, które
mogło nie podobać się dysydentowi w funkcjonowaniu Związku Radzieckiego. Przy głębszej
analizie tekstu, można zauważyć jednak, że formuła państwa nie została do końca przemyślana
i nastręczałaby wielu trudności w praktycznej realizacji. Zauważmy na przykład, że dla wystąpienia
republiki ze Związku, zgodnie z artykułem 17, wystarczy przeprowadzenie referendum wśród
mieszkańców danego podmiotu. Można łatwo wyobrazić sobie, jakie trudności sprawiałoby wówczas
uregulowanie kwestii chociażby przygranicznych umocnień Związku (gdyby decyzja o odłączeniu
dotyczyła republiki przygranicznej)18 czy konieczność poradzenia sobie z państwem – eksklawą
wewnątrz całości państwa Związkowego. Można wręcz pokusić się o stwierdzenie, że ze względu na
zakres autonomii, jaki projekt proponuje każdej z republik, stanowiłyby one wspólnie państwo
o charakterze konfederacyjnym.
W kwestii podziału władzy w państwie projekt zakłada zasadniczo rozdział kompetencji
władz republikańskich i związkowych, sam omawia zaś przede wszystkim kwestie dotyczące
sprawowania władzy w ramach organów ogólnokrajowych. Władza w systemie związkowym należy
do Centralnego Rządu Związku (art. 28). W jego skład wchodzą: Zjazd Deputowanych Ludowych
Związku, Rada Ministrów Związku oraz Sąd Najwyższy Związku. Głową rządu jest Prezydent
Związku Radzieckich Republik Europy i Azji. W kolejnych artykułach projekt określa kompetencje
poszczególnych organów wymienionych w artykule 28.
Zjazd Deputowanych Ludowych, zgodnie z artykułem 30, jest najwyższą władzą
ustawodawczą w Związku. Składa się on z dwóch izb (art. 29) – Izby Republik (400 deputowanych,
wybieranych w jednomandatowych okręgach wyborczych, tworzonych na zasadzie terytorialnej,
18
http://danilidi.ru/books/publicistika/Nationalization-of-ruble_Starikov-35.html, [15 XII 2011]
43
o podobnej licznie wyborców) oraz Izby Narodowości (wybieranej na podstawie kryterium
narodowościowego, po jednym deputowanym na 2 miliony przedstawicieli danej nacji i dodatkowo
po dwóch deputowanych, reprezentujących każdą z nacji). Do szczególnych kompetencji Zjazdu
należy uchwalanie budżetu, wybór przewodniczącego Rady Ministrów, ministra spraw
zagranicznych, ministra obrony, wyznaczanie komitetów do kontroli władzy wykonawczej
i opracowywania planów rozwoju kraju, kontroluje również pracę Banku Centralnego (art. 30).
Artykuł dotyczący Rady Ministrów wymienia poszczególnych ministrów, zajmujących się
kluczowymi dla kraju działami administracji, nie precyzuje jednak ich kompetencji (art. 33).
Sąd Najwyższy, rozpatrujący sprawy o znaczeniu związkowym i międzynarodowym, składa
się z czterech izb: Karnej, Cywilnej, Arbitrażowej oraz Sądu Konstytucyjnego (art. 34). Projekt
nie precyzuje spectrum działań poszczególnych izb, nie określa również cech, jakimi powinni
odznaczać się sędziowie wchodzący w skład Sądu.
Z kolei Prezydent Związku, którego sytuacja regulowana jest artykułami 35 i 36, dysponuje
tradycyjnymi kompetencjami przynależnymi głowie państwa, to znaczy reprezentuje Związek, jest
głównodowodzącym sił zbrojnych, dysponuje prawem weta i prawem inicjatywy ustawodawczej.
W zasadzie więc władza związkowa według omawianego projektu opiera się na powszechnie
przyjętym w krajach europejskich trójpodziale. Konstrukcję tę może naruszać jednak kontrola
legislatywy nad egzekutywą – uprawnienie Zjazdu Deputowanych Ludowych do kontroli władzy
wykonawczej nie ma sprecyzowanego zakresu, przez co może stać się zagrożeniem dla jej
niezależności.
Należy zwrócić także uwagę, że projekt Sacharowa wiele miejsca poświęca prawom
człowieka, na których oprzeć ma się Związek. Projekt nie precyzuje rozumienia poszczególnych
praw i wolności, zaznacza jednak, że Związek związany byłby umowami międzynarodowymi,
Powszechną Deklaracją Praw Człowieka z 1948 roku oraz Paktami Praw Człowieka z 1966 roku
(art. 5). Można zatem mniemać, że rozumienie poszczególnych zagadnień przedstawione
w wymienionych aktach jest wiążące dla ich wykładni w ramach prawa związkowego.
Już zakreślając cele państwa w artykule 2 projekt odnosi się do wartości takich jak szczęście,
bezpieczeństwo, wolność materialna i duchowa, brak podziałów. Do najważniejszych praw
i wolności wymienianych w tekście zaliczyć należy: dążenie do pokoju, rozwoju gospodarczego
i socjalnego (art. 4), prawo do życia, wolności i szczęścia (art. 5), wolność religii, przekonań, słowa,
prawo do informacji (art. 6), tolerancję i pluralizm we wszystkich dziedzinach życia (art. 7), oparcie
się na zasadzie domniemania niewinności w czasie postępowania sądowego (art. 8), prawo do
swobodnego rozporządzania swoimi możliwościami intelektualnymi i duchownymi (art. 41) czy
prawo do własności (art. 40), Duże zainteresowanie prawami człowieka i umieszczeniem ich wśród
zasad ustrojowych państwa tłumaczyć można zainteresowaniem autora projektu tą tematyką i jego
dysydencką działalnością.
44
Podsumowując omawianie projektu Sacharowa należy zaznaczyć, że u jego podstaw legły
ochrona praw jednostki i prawa narodów do własnej państwowości 19. Projekt zakłada stworzenie
państwa skupiającego republiki o dość dużym zakresie autonomii. Może wskazywać to na elementy
struktury konfederacyjnej, jaką stanowić miałby Związek Radzieckich Republik Europy i Azji.
System organów władzy, właściwie realizujący zasadę trójpodziału, jest w tekście konstytucji
określony dość ogólnikowo. Autor dużą uwagę przywiązuje do praw i wolności człowieka,
gwarantowanych także prawem międzynarodowym. Sacharow – dysydent, wiele mówiący o sytuacji
w ZSRR, a także zaangażowany w ruch obrony praw człowieka – wydaje się próbować naprawić
zauważane przez siebie błędy Związku Radzieckiego, a jednocześnie pozostawić niektóre jego
elementy (jak choćby związkową strukturę czy nawiązanie w samej nazwie państwa). Uwagę zwraca
jednak fakt niedopracowania projektu, które rodzi pewne zagrożenia, omówione we wcześniejszej
części pracy.
2.2.
Proje kt przygotowany na mocy decyzji Rady Politycznej Ruchu
De mo kratycznych Reform
Projekt Konstytucji Federacji Rosyjskiej, przygotowany przez Rosyjski Ruch Reform
Demokratycznych (dalej: RDDR) w 1992 r., był napisany przy wydatnym udziale Anatolija Sobczaka
(ówczesnego mera Sankt-Petersburga, a także kierownika katedry prawa cywilnego Uniwersytetu
w Sankt-Petersburgu), Sergieja Aleksiejewa (członka Rosyjskiej Akademii Nauk, Kierownika
Komitetu Nadzoru Konstytucyjnego ZSRR, znanego prawnika-uczonego) i Stanisława Chochłowa
(dawnego kierownika Sekretariatu Komitetu Nadzoru Konstytucyjnego ZSRR, późniejszego
dyrektora Instytutu Prawa Prywatnego w strukturze Administracji Prezydenta RF).
Artykuł 22 ustanawiał Rosję jako państwo federacyjne, którego podmioty – republiki –
stanowić miały oddzielne, suwerenne twory państwowe, których status miał być określany przez
Konstytucję oraz umowy federacyjne. Ten sam artykuł zakładał podział administracyjny państwa na
gubernie, których organy miały być częścią władzy wykonawczej. Art. 22 zabezpieczał również
prawo mniejszości narodowych do tworzenia autonomicznych struktur, wchodzących w skład
republik lub guberni (ust. 4-5). W art. 23 określony został szereg kompetencji, przynależących
wyłącznie Federacji, w tym dotyczące przyjęcia republik w ramy Federacji. Co ciekawe, w projekcie
nie zostały wyrażone wprost uregulowania odnośnie odłączenia podmiotu państwa związkowego –
ust. 2 artykułu 23 może sugerować jedynie, że taka decyzja pozostaje w kompetencjach republik
na mocy domniemania, jest jednak prawdopodobne, że wykładnia tej Konstytucji w tym zakresie
byłaby sporna i niejasna. Projekt stwierdzał (art. 24 ust. 2), iż wewnętrzny ustrój republik regulować
miały ustawodawstwo i konstytucje tych podmiotów. Jednocześnie zastrzegał (art. 25), że ustawy
i inne akty prawne, przyjęte przez najwyższe organy władzy federalnej mają moc obowiązującą
na terenie całej Federacji; akty te nie powinny jednak naruszać kompetencji republik. Dalsze artykuły
(27, 28) zatwierdzały swobodny przepływ towarów i usług na terenie Federacji oraz zakaz
wprowadzania ceł wewnętrznych, a także jednolitość praw wszystkich obywateli państwa.
19
Герои страны, [on-line] http://www.warheroes.ru/hero/hero.asp?Hero_id=10476, [16 XII 2011].
45
Art. 30 w ustępie 1 określił język państwowy jako rosyjski; ust. 2 ustanawia prawo używania jako
państwowego na terenie republiki języka narodu lub narodów, które dały nazwę tej republice.
W ustępie trzecim zagwarantowane zostało prawo wszystkich narodów do zachowania, nauczania
i rozwoju swych języków.
W dalszej części projekt proponował regulacje dotyczące ustroju państwowego. Rosja miała
być republiką demokratyczną, której obywatele realizują swoją suwerenność bezpośrednio lub przez
przedstawicieli (art. 32 ust. 1-2). Wybory określone zostały czteroprzymiotnikowo, jako powszechne,
tajne, równe i bezpośrednie, brać w nich udział mogli wszyscy pełnoletni obywatele (art. 32 ust. 3).
Artykuł 33 ustanawiał trójpodział władzy, rozdział władzy państwowej i samorządu lokalnego,
a także stwierdzał, że Prezydent Federacji Rosyjskiej miał być gwarantem ustroju i jedności państwa.
Ustęp 2 tego artykułu określił Federalne Zgromadzenie Ustawodawcze jako organ władzy
ustawodawczej i Rząd Federacji Rosyjskiej – organ władzy wykonawczej; do władzy sądowniczej
zalicza się Sąd Najwyższy Federacji, sądy i sędziów Federacji Rosyjskiej. Państwo określone zostało
jako świeckie (art. 34); wolne od ingerencji w wewnętrzne sprawy Cerkwi i innych związków
wyznaniowych. Warto zaznaczyć także pewne ograniczenie swobody działalności partyjnej: według
projektu, partie nie mogły być tworzone w ramach organizacji i instytucji państwowych, a do partii
nie mogli należeć żołnierze, urzędnicy państwowi, pracownicy służb porządkowych i bezpieczeństwa
oraz sędziowie. Zwłaszcza pierwsze ze wspomnianych ograniczeń, a także art. 35 ust. 1 („Federacja
Rosyjska nie ma żadnych celów ekspansji, agresji, ani mesjanizmu”), stanowią czytelne odżegnanie
się od tradycji radzieckiej, w której ideologia komunistyczna i podległa jej partia były ciasno
splecione z aparatem państwowym.
Kolejne uregulowania projektu dotyczyły charakterystyki najważniejszych kompetencji
władz państwowych. Prezydent (art. 40-49), jako gwarant ustroju państwowego oraz praw i swobód
obywateli Rosji, miał być również najwyższym przedstawicielem państwa wewnątrz i w stosunkach
międzynarodowych. Dysponował prawem do wydawania dekretów oraz obowiązek zwracać się, raz
do roku, z orędziem o stanie państwa, do Federalnego Zgromadzenia Ustawodawczego. Jego
kadencja liczy 5 lat, istnieje cenzus wieku (kandydat musi mieć nie mniej niż 35 i nie więcej niż
65 lat); zakazane jest sprawowanie urzędu Prezydenta przez tę samą osobę więcej niż dwa razy pod
rząd. Ogólne uprawnienia prezydenta trudno określić jako szerokie: posiadał tradycyjne kompetencje
głowy państwa, takie jak prawo inicjatywy ustawodawczej i weta, prowadzenia negocjacji
i podpisywania umów międzynarodowych (art. 44-45). Odnośnie rządu, miał prawo jedynie
przedstawiać Zgromadzeniu Ustawodawczemu kandydata na Prezesa Rady Ministrów; podobnie
przedstawiały się kompetencje względem sędziów Sądu Najwyższego. Najwyższym organem władzy
ustawodawczej, posiadającym także funkcje kontrolne, miało być Federalne Zgromadzenie
Ustawodawcze (FZU), dzielące się na dwie izby: Dumę Państwową oraz Senat. Deputowani do FZU
wybierani mieli być na pięcioletnią kadencję: 200 deputowanych do Dumy, wybieranych w okręgach
terytorialnych, oraz po dwóch deputowanych do Senatu z każdego podmiotu Federacji i dodatkowo
po jednym z każdego podmiotu, w którego skład wchodzi społeczność autonomiczna.
46
Były Prezydent FR miał prawo zostać senatorem dożywotnio (art. 52 ust. 3). Naczelnym organem
władzy wykonawczej (art. 57-60) wg projektu RDDR miał być Rząd FR: Prezes Rady Ministrów
oraz ministrowie federalni, razem stanowiący Radę Ministrów. Co istotne, do tego pionu władzy
państwowej nie został zaliczony Prezydent. Do kompetencji władzy wykonawczej należeć miały
typowe dla tego typu organów sfery: opracowanie budżetu i jego wykonanie, prowadzenie polityki
finansowej, obronność państwa, prowadzenie polityki zewnętrznej (art. 58). Rząd ma za zadanie
utworzyć Radę Państwową, stanowiącą organ konsultacyjny oraz mający funkcję sądu
administracyjnego. Organami władzy sądowniczej (art. 61-70) miały być: Magistratura,
wyznaczająca kandydatów na sędziów, Sąd Najwyższy, który posiada także kompetencje sądu
konstytucyjnego, oraz Prokuratury przy SN, posiadającej możliwość zaskarżenia aktu prawnego
dowolnego szczebla do SN. Projekt pozostawiał prawo ustanowienia systemu sądowniczego
każdemu z podmiotów Federacji.
Prawa człowieka i obywatela, których ochroną zajął się projekt RDDR, zostały wydzielone
w pierwszym rozdziale tego aktu. Swoistym dla tego projektu było wydzielenie „podstawowych
praw i swobód” od „praw i obowiązków obywatela Federacji Rosyjskiej”, dokonane w osobnych
podrozdziałach Rozdziału Pierwszego. Decyzja taka, zdaniem niektórych badaczy, nie była do końca
uzasadniona20 ze względu na to, że ich zdaniem jedne prawa są od drugich nierozdzielne, a prawa
człowieka, zawarte w pierwszym podrozdziale, zostały powszechnie uznane za obowiązujące
w praktyce konstytucyjnej. Takie zdanie, o ile w swej istocie zgodne z prawdą, nie wydaje się
uzasadnionym w przypadku państwa, stanowiącego następcę, także pod względem tradycji
konstytucyjnoprawnych, Związku Radzieckiego, kraju, w którym prawa człowieka były naruszane
na porządku dziennym. Omawiany projekt Konstytucji wprowadzał kilka swoistych rozwiązań:
stanowisko Obrońcy Ludowego, będącego najwyższym organem publicznym, mającym za zadanie
strzeżenie i ochronę podstawowych praw człowieka (art. 19), wyznaczany przez parlament, czy
prawo obywateli do wnoszenia skarg do Izby Praw Człowieka Sądu Najwyższego a także
międzynarodowych sądów praw człowieka, których decyzje we wspomnianych sprawach są dla
wszystkich organów i urzędników Federacji Rosyjskiej obowiązujące (art. 20).
Na koniec warto jeszcze dodać kilka słów, dotyczących wartości, do jakich odwoływali się
twórcy związani z RDDR, zawartych w preambule ich projektu Konstytucji. Preambuła ta jest
wyjątkowo krótkim tekstem, nie napisanym nadmiernie podniosłym stylem. Nie zawiera, co ciekawe,
żadnych odwołań do historii państwa – ani totalitarnego, ani do tradycji konstytucyjnych. W imieniu
Narodu Rosji twórcy przedstawiają kilka postulatów: zabezpieczenie wolności, demokracji, rządów
prawa i sprawiedliwości w społeczeństwie; ochrona praw, tradycji i języka wszystkich narodów
Rosji; rozwój gospodarki, instytucji politycznych i kulturalnych dla godnego życia wszystkich ludzi;
utwierdzenie pozycji Narodu i państwa wśród miłujących pokój ludów Ziemi. Następuje deklaracja,
że najwyższymi celami ludu Rosji jest szczęśliwe, pełne sensu życie, wolność, dobrobyt, pokój
20
С. А. Авакьян, Конституционное право России, [on-line]
http://www.pravo.vuzlib.net/book_z1226_page_45.html, [16 XII 2011].
47
i bezpieczeństwo dla wszystkich ludzi, niezależnie od rasy, narodowości, płci, wieku czy położenia
socjalnego. Wydaje się, że twórcy projektu chcieli uniknąć w owym uroczystym wstępie odwołań,
które mogłyby budzić kontrowersje, dlatego pozostali przy przywołaniu wartości ogólnoludzkich
i stojących u podstawy państw demokratycznych, z uwzględnieniem wieloetniczności państwa
rosyjskiego.
2.3.
Projekt przedstawiony przez Prezydenta Federacji Rosyjskiej
Ostatni z projektów poddawanych analizie w niniejszej pracy przedstawiony został przez
Prezydenta Federacji Rosyjskiej Borysa Jelcyna. Projekt ten przedłożony został jesienią 1993 roku
i „był efektem syntezy dwóch wersji roboczych – projektu Sobczaka – Aleksiejewa i projektu
Szachraja”21
Omawiając kształt ustrojowy państwa rosyjskiego według prezydenckiego projektu
Konstytucji FR należy zauważyć, że miało to być państwo federalne (art. 2). Określone zostały
również podstawowe zasady, na których ma opierać się rosyjska państwowość, a mianowicie zasada
demokratycznego państwa prawa, świeckości, oparcia na ochronie godności człowieka oraz
suwerenności wielonarodowościowego narodu (art. 1). Podkreślone zatem zostały wartości leżące
u podstaw konstytucji większości współczesnych państw demokratycznych, a ponadto znalazło się tu
odniesienie do specyficznej wielonarodowości społeczeństwa rosyjskiego. Obywatelem tak
zdefiniowanego państwa mógł być każdy urodzony i przebywający na terytorium Federacji
Rosyjskiej, zaś posiadanie obywatelstwa któregoś z podmiotów Federacji oznaczałoby jednoczesne
posiadanie obywatelstwa Federacji (art. 38). Artykuł 55 wprowadza rodzaje podmiotów, jakie
mogłyby wejść w skład Federacji. Są to: republiki, kraje, obwody, miasta federalne, autonomiczne
obwody i autonomiczne okręgi. W kolejnym artykule enumeratywnie wyliczone zostają podmioty,
które weszłyby według projektu w skład Federacji, określa również, że przyjęcie nowego członka
nastąpić mogłoby poprzez podpisanie porozumień z poszczególnymi podmiotami, Umowy
Federalnej oraz przyjęcie prawa konstytucyjnego Federacji. Projekt nie przewiduje możliwości
wystąpienia czy wykluczenia z Federacji, tym samym chroniąc je przed ewentualnymi problemami,
opisanymi przy omawianiu projektu Sacharowa. Konstytucja
została tu uznana za najwyższy
akt prawny w państwie (art. 65). Projekt określał także język państwowy – rosyjski oraz języki
narodu/narodów danej republiki (art. 59) oraz walutę – rubel (art. 64). Konstytucja w wariancie
prezydenckim zakazywałaby również wprowadzania ceł wewnętrznych między podmiotami
Federacji (art. 63).
Projekt reguluje kompetencje i relacje pomiędzy najwyższymi organami władzy w państwie.
W artykule 4 zaproponowany zostaje trójpodział władzy oraz rozgraniczenie pewnych kompetencji
pomiędzy organy Federacji Rosyjskiej i organy poszczególnych jej podmiotów. W artykule kolejnym
wymienione zostają podmioty władzy państwowej – ustawodawczej: Zgromadzenie Federalne
(złożone z Dumy Państwowej i Rady Federacji), wykonawczej: Rząd Federacji Rosyjskiej,
sądowniczej: sądy i sędziowie systemu sądownictwa FR oraz wyznacza Prezydenta FR jako głowę
21
W. Marciniak, op. cit., s. 477.
48
państwa. Kwestie dotyczące Prezydenta RF omawiany projekt regulował w rozdziale czwartym.
Prezydent miał być wybierany na pięcioletnią kadencję (co najwyżej dwukrotnie). Mógł zostać nim
obywatel Federacji, mieszkający w kraju co najmniej 10 lat, w wieku 35 – 65 lat (art. 71). Wśród
zadań Prezydenta projekt wymieniał (art. 70): stanie na straży Konstytucji, praw i wolności
obywateli,
suwerenności
państwa;
podejmowanie
środków
dla
ochrony
niepodległości
i całościowości państwa; zabezpieczenie zgody i współpracy najważniejszych organów władzy
państwowej oraz reprezentowanie kraju w stosunkach wewnętrznych i międzynarodowych.
Do kompetencji Prezydenta zaliczał również: powoływanie wypełniających niektóre stanowiska
państwowe (określone precyzyjnie w art. 73); wyznacza wybory i współdecyduje o rozwiązaniu
parlamentu, dysponuje inicjatywą ustawodawczą, może wyznaczać referendum powszechne,
podpisuje ustawy o randze federalnej, zwraca się z corocznym orędziem do parlamentu
podsumowującym wewnętrzną i zagraniczną politykę FR (art. 74). Prezydent prowadzi również
negocjacje międzynarodowe, podpisuje umowy międzynarodowe oraz udziela akredytacji
przedstawicielom dyplomatycznym innych państw (art. 75). Jest on również głównodowodzącym
Sił Zbrojnych (art. 76), zaś w określanych wypadkach ma prawo wprowadzenia stanu wyjątkowego
(art. 77).
Projekt przewidywał dla prezydenta również funkcję arbitra pomiędzy najwyższymi
organami państwowymi (art. 80) oraz prawo wydawania dekretów i rozporządzeń (art. 81). Zgodnie
z artykułem 82 Prezydentowi przysługuje cecha nietykalności. Ten fakt wzmacnia tylko i tak bardzo
silną pozycję głowy państwa. Władzę ustawodawczą w państwie wg prezydenckiego projektu
sprawować miało Zgromadzenie Federalne. Zgodnie z artykułem 84 jest to główny organ
przedstawicielski. Składa się ono z dwóch izb (art. 85): Dumy Państwowej (300 deputowanych)
i Rady Federacji (w skład której wchodzi po dwóch deputowanych z każdego podmiotu Federacji),
co do zasady pracujących oddzielnie na jawnych posiedzeniach (art. 90). Deputowanym obu izb
przysługuje immunitet, zarówno formalny, jak i materialny (art. 88). Do kompetencji obu izb należy
przygotowywanie projektów aktów prawnych podczas pracy w komisjach (art. 91). Do kompetencji
Rady Federacji miało należeć: zatwierdzanie zmian granic i statusu prawnego poszczególnych
podmiotów Federacji (art. 93), zatwierdzanie proponowanego przez Prezydenta Przewodniczącego
Rządu FR (art. 94), ratyfikacja umów międzynarodowych, decydowanie o wojnie i pokoju,
decydowanie o możliwości użycia rosyjskich sił zbrojnych za granicą czy rozpatrywanie ustaw
federalnych przedłożonych przez Dumę Państwową (art. 96). Z kolei Duma Państwowa miałaby
tworzyć uregulowania prawne, ustanawiać podatki federalne, sprawować kontrolę nad emisją
pieniądza, ogłaszać amnestię (art. 99) oraz przyjmować ustawy o randze federalnej (art. 102). Z kolei
Rząd Federacji Rosyjskiej, na mocy art. 105, jest organem władzy wykonawczej i składa się
z Przewodniczącego oraz ministrów. Stojący na czele rządu Przewodniczący określać miałby
kierunek bieżącej polityki oraz odpowiadać za jego realizację (art. 108). Do zadań rządu, poza
ogólnymi zadaniami władzy wykonawczej, przewidującymi realizację stanowionego prawa, należeć
miało opracowanie budżetu państwa i dbałość o jego wykonanie, zabezpieczenie realizacji wspólnej
polityki finansowej państwa, a także polityki w zakresie kultury, nauki i ochrony zdrowia,
49
zarządzanie własnością federalną, prowadzenie działań, mających na celu ochronę bezpieczeństwa
wewnętrznego i zewnętrznego kraju oraz realizowanie działań skierowanych na zabezpieczenie
przestrzegania prawa, ochronę praw i wolności obywatelskich i porządku publicznego oraz walkę
z przestępczością (art. 109).
Kompetencje przypisane rządowi wydają się spełniać formy
przyjętewspółcześnie powszechnie w konstytucjach demokratycznych państw, których ustrój oparty
został o zasadę trójpodziału władzy. W dalszej swej części projekt regulował kwestie sądownictwa.
Według jego uregulowań sędziowie są nieodwołalni (art. 115), nietykalni (art. 116) oraz niezawiśli
(art. 117). Takie postanowienia gwarantują brak podporządkowania sądownictwa innym władzom,
a tym samym pozwalają na obiektywne rozpatrywanie spraw. W art. 119 projekt gwarantował
jawność rozprawy, której niejednokrotnie domagano się w okresie ZSRR. Na koniec podkreślić
należy, że obok władz o zasięgu federalnym, projekt gwarantował istnienie władz lokalnych (art.
127 i kolejne).
Wiele miejsca poświęcał projekt również zagwarantowaniu w Federacji Rosyjskiej praw
i wolności człowieka i obywatela, czemu poświęcona zostaje większa część jego pierwszego
rozdziału. Na postawie artykułu 29 można stwierdzić, że Federacja Rosyjska, w kształcie
proponowanym przez projekt, miała być gwarantem przestrzegania człowieka i pozwalać na ich
obronę za pomocą wszelkich środków zgodnych z planem. Rozumienie danych praw i wolności
nie odbiega od przyjętego w Paktach Praw Człowieka i Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka.
Z tego powodu autor ograniczy się do wymienienia praw, które gwarantować miał omawiany projekt.
Do najważniejszych z nich należą: równość wobec prawa (art. 9), prawo do poszanowania godności
osobistej (art. 11), prawo do życia i bezpieczeństwa (art. 12), prawo do prywatności (art. 13),
wolność wyznania i religii (art. 14), wolność słowa i myśli (art. 15), wolność przemieszczania się
(art. 16), prawo do tajemnicy korespondencji (art. 17), wolność stowarzyszeń (art. 18), wolność
zgromadzeń (art. 19), ochrona miejsca zamieszkania (art. 20), prawo do pracy (art. 23) czy prawo do
sprawiedliwego sądu (art. 26).
Proponowane przez omówiony tutaj projekt prezydencki rozwiązania ustrojowe mieszczą
się w standardach wyznaczanych przez współczesne demokratyczne państwa. Wydaje się być
najbardziej kompleksowym i przemyślanym z zaprezentowanych w niniejszej pracy projektów.
Znalazły w nim miejsce regulacje dotyczące wszystkich najważniejszych dziedzin funkcjonowania
państwa, zaś ewentualnym regulacjom ustawowym pozostawiono miejsce jedynie na niewielkie
doprecyzowania i uzgodnienia z panującą w czasie ich wydania sytuacją. Zauważa się, że projekt ten
przynosił model republiki prezydencko – parlamentarnej z silnym prezydentem, jako głową państwa,
na czele22. Trudno dziwić się, że Jelcyn, upewniony o swej silnej pozycji w „referendum
kwietniowym”, chciał zapewnić sobie jak największe prerogatywy w tekście przygotowywanej
ustawy zasadniczej. Projekt prezydencki, z niewielkimi zmianami, został ostatecznie przyjęty przez
rosyjskie społeczeństwo w referendum konstytucyjnym 12 grudnia 1993 r. i tym samym przerodził
się w obowiązujący tekst ustawy zasadniczej Federacji Rosyjskiej. Oleg Rumiancew podkreśla,
22
W. Marciniak, op. cit., s. 477.
50
że rosyjska Konstytucja rodziła się w trudnych warunkach i jej ostatecznie opracowany wariant
można z pewnością uznać za kompromisowy23.
3.
Podsumowanie
Jak zaznaczono we wstępie pracy tworzeniu Konstytucji Federacji Rosyjskiej towarzyszyły
burzliwe wydarzenia historyczne. Jednakże pomimo trudnej sytuacji w kraju, a może właśnie
ze względu na nią, konieczne było opracowanie i uchwalenie nowego tekstu ustawy zasadniczej.
Miał on stanowić gwarancję zażegnania nieporządku panującego w rosyjskim systemie prawnym,
a także pomóc w odcięciu się od uregulowań z okresu ZSRR i zwróceniu się w kierunku budowania
nowej państwowości.
Przedstawione przez różne podmioty projekty ukazywały różne wyobrażenia na temat
kształtu budującego swe struktury państwa rosyjskiego.
23
О. Румянцев, О прaктике конституционной реформы 1990-1993 годов (или как это было на самом деле),
[on-line] http://www.rumiantsev.ru/project/55/, [17 XII 2011]
51
Bibliografia
1. Źródła:
1.
http://constitution.garant.ru/history/active/1024/.
2.
Projekt Konstytucji FR przygotowany na mocy decyzji Rady Politycznej Ruchu
Demokratycznych Reform, [on-line]
ttp://constitution.garant.ru/history/active/101203/.
3.
Projekt Konstytucji FR przedstawiony przez Prezydenta Federacji Rosyjskiej,
[on-line] http://constitution.garant.ru/history/active/1021/.
2. Monografie:
1.
Jach A., Rosja 1991 - 1993. Walka o kształt ustrojowy państwa, Kraków 2011.
2.
Marciniak W., Rozgrabione imperium. Upadek związku Sowieckiego i powstanie
Federacji Rosyjskiej, Krakow 2004.
3. Źródła internetowe:
1.
Авакьян С. А., Конс титуционное право России, [on-line]
http://www.pravo.vuzlib.net/book_z1226_page_45.html.
2.
Румянцев О., О прaктике конституционной реформы 1990-1993 годов (или как
это было на самом деле), [on-line] http://www.rumiantsev.ru/project/55/.
3.
Герои страны, [on-line] http://www.warheroes.ru/hero/hero.asp?Hero_id=10476.
4.
Стариков Н., О национализации рубля, [fragment on-line]
http://danilidi.ru/books/publicistika/Nationalization-of-ruble_Starikov-35.html.
52

MACIEJ STAWIARZ EUROAZJATYCKA WIZJA WIELKIEJ ROSJI

Transkrypt

Podobne dokumenty

POTWIERDZENIE LEGALNEGO POBYTU W

Prawa człowieka w Federacji Rosyjskiej

federacji rosyjskiej

Spis treści: Wstęp I. Rosja Marek Czajkowski, Geostrategiczne

pobierz - Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie

tutaj - SGGW

Forum Gospodarcze Polska - Rosja w Gdańsku

Uchwała nr 124/2012 Senatu Uniwersytetu Medycznego im. Karola

Warszawa 29.08.2014 Polsko-Ukraińska Grupa Parlamentarna