Narodowe Czytanie 2015

MATERIAŁY DLA UCZESTNIKÓW
EDUKACJA CZYTELNICZA
Narodowe Czytanie 2015
 w czasie akcji Narodowego Czytania 2015 – „Lalka” Bolesława Prusa
 na lekcjach języka polskiego w szkołach ponadgimnazjalnych
przygotowała
dr Małgorzata Juda-Mieloch
konsultant ds. przedmiotów ogólnokształcących
ODN Kalisz 2015–2016
Wypisy z kalendarium życia i twórczości
Bolesław Prus 1874–1912. Kalendarz życia i twórczości, oprac. Krystyna Tokarzówna
i Stanisław Fita pod red. Zygmunta Szweykowskiego, PIW, Warszawa 1969.
1887
1. Proces o kradzież lalki w Bernie – skrystalizowanie się koncepcji Lalki
9 II w „Gazecie Polskiej” (nr 39) ukazuje się sprawozdanie z procesu, jaki odbył się w Bernie.
Oskarżoną była młoda kobieta o kradzież lalki na prezent gwiazdkowy dla swej córeczki.
Oskarżenie okazało się bezpodstawne, gdyż właściciel sklepu galanteryjnego rozpoznał według
znaku firmowego, iż lalka została u niego kupiona. Matkę uniewinniono.
Notatkę o tym sprawozdaniu zapisał Prus w XX arkuszu „Notatek o kompozycji”. Podobną scenę
wprowadził później do „Lalki” (t. II, rozdz. VIII).
Jak wynika z późniejszych wypowiedzi samego pisarza, sprawozdanie z procesu berneńskiego
miało decydujące znaczenie dla skrystalizowania się całej koncepcji powieści, którą od jakiegoś
czasu obmyślał. Stąd również pochodzi tytuł – Lalka. Wszystkie te sprawy Prus wyjaśnia w liście
do Władysława Korotyńskiego z 8 II 1897:
„W powieści Lalka znajduje się rozdział poświęcony procesowi o kradzież lalki, rzeczywistej lalki
dziecinnej. Otóż taki proces miał miejsce w Wiedniu. A ponieważ fakt ten wywołał w moim
umyśle skrystalizowanie się, sklejenie całej powieści, więc przez wdzięczność użyłem wyrazu
Lalka za tytuł. Powieść, o której mówię, powinna by mieć tytuł: Trzy pokolenia. Może nawet
byłaby lepiej rozumiana z takim nazwiskiem”.
2. Praca nad Lalką
Sierpień i pierwsze tygodnie września zapewne wypełnia Prusowi intensywna praca nad Lalką,
której druk rozpocznie się wkrótce w „Kurierze Codziennym”.
Przebywając w Nałęczowie, kontaktuje się z zamieszkałym tam Franciszkiem Bagieńskim,
uczestnikiem walk na Węgrzech w roku 1848.
3. Lalka
29 IX w „Kurierze Codziennym” (nr 269) rozpoczyna się druk powieści. O powstawaniu tej
powieści napisał Prus w roku 1890:
„Temat i materiały do Lalki (tytuł jest przypadkowy) były gromadzone na parę lat pierwej, nim
zacząłem mówić z wydawcami. Na kilka miesięcy przed rozpoczęciem, kiedy już całość była
obmyślana, zapytałem p. Józefa Wolffa, jak mam pisać powieść: szeroko czy też ograniczając się.
Odpowiedział: jak najszerzej – dlatego wyszły trzy tomy. Gdyby ograniczył mi miejsce,
zredukowałbym cały plan do jednego tomu”.
1888
4. Koniec I tomu Lalki. Zmiana nazwiska jednego z bohaterów
5 V ukazuje się ostatni odcinek tomu I Lalki („Kurier Codzienny”, nr 123), po czym następuje z
górą miesięczna przerwa w druku powieści.
Autor postanawia zmienić w dalszym ciągu nazwisko subiekta Moraczewskiego na Mraczewski,
na skutek protestu rodziny Moraczewskich. Pisze o tym w Kronice tygodniowej („Kurier
Codzienny”, nr 135 z 20 V): „Ponieważ figura, o której nazwisko chodziło, jest w powieści mniej
ważną, można ją więc nazwać inaczej […] W konsekwencji stawiam wniosek, żeby właściciele
nazwisk nie protestowali przeciw drukowaniu ich; o ile, rozumie się, nie zachodzi wypadek
szykany, której jednak nie dopuści się żaden uczciwy autor”.
www.odn.kalisz.pl
2
ODN Kalisz 2015–2016
5. Lalka – tom II
8 VI rozpoczyna Prus druk II tomu Lalki („Kurier Codzienny”, nr 157).
6. Przerwa w druku Lalki – reakcje czytelników
5 VIII w „Kurierze Codziennym” (nr 215) ukazuje się ostatni odcinek III rozdziału II tomu Lalki,
po czym w związku z wyjazdem autora na wakacje następuje dłuższa, niezapowiedziana przerwa
w druku powieści. Po kilku tygodniach zaniepokojeni czytelnicy zaczynają upominać się w
redakcji o kolejne odcinki. Redakcja zwraca się wówczas do przebywającego w Nałęczowie autora
z zapytaniem o dalsze losy Lalki.
7. Dalszy ciąg Lalki
21 XI w „Kurierze Codziennym” (nr 323) ukazuje się po długiej przerwie kolejny odcinek Lalki
(rozdział IV, tom II), która odtąd drukowana jest regularnie.
1889
8. Prus o Lalce
2 VI Prus wznawia Kroniki tygodniowe. W pierwszej Kronice odnotowuje fakt ukończenia Lalki
wśród „wypadków sezonowej doniosłości”:
„Szczęśliwi zaś prenumeratorowie „Kuriera Codziennego” mieli jeszcze czwartą przyjemność:
doczekali się bowiem ukończenia Lalki, co w epoce wieży Eiffla i fonografu Edisona odpowiada
doczekaniu lat Matuzalowych.
Kto Lalkę przeżył – wiele przeżył”.
1890
9. Lalka
Około Nowego Roku ukazuje się w wydaniu książkowym nakładem Gebetnera i Wolffa, Lalka,
powieść w 3 tomach. Wydanie ozdobione portretem autora. Tekst tej edycji zawiera szereg zmian
w stosunku do pierwodruku w „Kurierze Codziennym”: inny tu podział na rozdziały, inne
częściowo ich tytuły. Wiele zmian powstało również na skutek ingerencji cenzury. Między innymi
usunięty został rozdział „Pierwsze oskarżenia” (rozmowa Suzina z Wokulskim na temat różnicy
między życiem polskim a rosyjskim, o wpływie nihilistów rosyjskich na Mraczewskiego). Usunął
też pisarz fragmenty odnoszące się do pobytu Wokulskiego na Syberii (między innymi część
rozmowy Izabeli z panną Florentyną o „czerwonych rękach” Wokulskiego) oraz fragment
wzmiankujący o udziale Szumana i Szlangbauma w powstaniu styczniowym i wywiezieniu ich na
Syberię.
10. Pierwsza recenzja Lalki
4 I Waleria Marrené-Morzkowska w „Przeglądzie Tygodniowym” (nr 1) omawia obszernie fabułę
powieści i charakteryzuje główne postaci, zwłaszcza Wokulskiego. Podkreśla wartość Lalki
polegającą na trafnym ukazaniu walki namiętności z refleksją w życiu głównego bohatera. Za
najbardziej nieudaną postać uważa Szlangbauma („jest najmniej logiczną i jakby na dwoje
rozłamaną postacią powieści”).
W powieści – zdaniem recenzentki – dominuje nastrój smutku i pesymizmu: „…nawet w
literaturach innych krajów, najsilniej zabarwionych pesymizmem, mało znajdziemy odpowiednich
utworów”.
11. Dalsze głosy o Lalce
8-15 III Józef Kotarbiński w „Tygodniku Ilustrowanym” (nr 10-11) nazywa Lalkę „powieścią
mieszczańską”. Zwraca uwagę na wszechstronny, najrozleglejszy w literaturze polskiej, obraz
www.odn.kalisz.pl
3
ODN Kalisz 2015–2016
życia Warszawy. W powieści górują dwa „motywa społeczne”: wytwarzanie się mieszczaństwa
oraz „przetwarzanie się ideałów społecznych w ostatnich czasach” (stosunek pokoleń:
romantyków i pozytywistów).
Ukazując wytwarzanie się mieszczaństwa, zwłaszcza kupiectwa, Prus przedstawił tę warstwę
jednostronnie: „Autor ukazuje głównie ludzi, zostawia w półcieniu stosunki handlowe […]. Prus
zagląda pilnie w głębie duszy kupców jako ludzi”.
Zjawisko to ilustruje krytyk analizą postaci Wokulskiego.
Również drugi motyw społeczny: potraktowany został w powieści jednostronnie, skutkiem czego
wymowa utworu jest pesymistyczna:
„W Lalce nie ma zarysów dodatniego programu, chyba jeżeli nadamy takowe znaczenie
stosunkom Wokulskiego z Suzinem, który był mu szczerym druhem, dopomógł do zdobycia
majątku. Autor potrącił tu przelotnie kwestię natury ekonomicznej, z której mogłyby wypłynąć
ważniejsze rezultaty, gdyby Suzin stał się typem reprezentującym szerokie koła i rzesze”.
Ogólny sąd o Lalce:
„Imponuje w niej przede wszystkim wielki talent tworzenia żywych ludzi i bogactwo epizodów
[…]. Z wyjątkiem kilku postaci pobocznych [Prus] nie zadowala się rysami zewnętrznymi, sięga
do wnętrza figur jako obserwator i analityk. Za specjalnym zamiłowaniem wkracza w dziedzinę
nieświadomych i półświadomych aktów psychicznych […].
Ogromne bogactwo epizodów, scen, postaci i widoków stanowi główny powab powieści, której
kapitalnym błędem jest brak artystycznej jednolitości i harmonii”.
9-11 III Kazimierz Ehrenberg w krakowskim „Kurierze Polskim” (nr 67-68) wypowiada szereg
pochwał pod adresem Lalki (charakterystyka postaci, technika opowiadania, styl).
Dużo miejsca poświęca próbie interpretacji tytułu:
„Lalką bezsprzecznie jest panna Izabela, ale ona stanowczo w powieści jest na drugim planie […],
są jednak dwa miejsca na początku i na końcu powieści, mogące nam dać pewne wyjaśnienia.
Stary subiekt Rzecki lubi wyjmować i ustawiać na stole wszystkie mechaniczne cacka […].
Wszystkie te figury Rzecki nakręcał i jednocześnie puszczał w ruch. A gdy kogut zaczął piać,
łopocząc sztywnymi skrzydłami, gdy tańczyły martwe pary, co chwila potykając się i zatrzymując,
gdy ołowiani pasażerowie pociągu, jadącego bez celu, zaczęli przypatrywać mu się ze
zdziwieniem i gdy cały ten świat lalek przy drgającym świetle gazu nabrał jakiegoś fantastycznego
życia, stary subiekt, podparłszy się łokciami, śmiał się cicho i mruczał: «Dokąd wy jedziecie,
podróżni? Dlaczego narażasz kark, akrobato? Co wam po uściskach, tancerze? Wykręca się
sprężyny i pójdziecie na powrót do szafy. Głupstwo wszystko, głupstwo!... a wam, gdybyście
myśleli, mogłoby się zdawać, że to jest coś wielkiego». (I, 20). Więc teraz już wiemy, kto jest
lalką. Jest nią Wokulski, panna Izabela, jest Rzecki, jest Szlangbaum i wszyscy, ilu ich występuje
w powieści i ilu żyje na świecie…”.
12. Jan Ludwik Popławski o Lalce
24 V – 7 VI w „Głosie” (nr 21-23) omawia Lalkę w obszernym studium Świat marionetek. Zwraca
uwagę na jej walory literackie, zwłaszcza na kompozycję, oraz – znacznie szerzej – na ukazany w
niej obraz współczesnego społeczeństwa.
Pisząc o luźnej kompozycji będącej wynikiem odcinkowego pisania powieści, stwierdza, że nie
jest ona wadą artystyczną. Uzasadnia ją natomiast naturą talentu autora i uwarunkowaniami
zewnętrznymi:
„W ciągu pisania Lalki musiał Prus spostrzeżenia swoje uzupełniać i niewątpliwie wiele faktów
nowych zauważył, wiele w innym oświetleniu zobaczył, chociażby dlatego, że nastrój psychiczny
tak wrażliwego umysłu ulegać musi daleko odchylającym się wahaniom i zmianom. Więc też w
powieści dostrzec można wyraźną zmianę poglądów na niektóre objawy życia, zmianę będącą
www.odn.kalisz.pl
4
ODN Kalisz 2015–2016
zapewne tylko rozwinięciem i lepszym sformułowaniem tych myśli, które już w głowie autora
tkwiły, a wywołaną dokładniejszym zbadaniem pewnej sfery stosunków. Łatwo np. zauważyć, że
podczas pisania Lalki zmieniły się w znacznej mierze zapatrywania Prusa na stanowisko Żydów w
społeczeństwie i w ogóle na kwestię żydowską. Na Prusie publicyście, który tak ściśle dopełnia
Prusa powieściopisarza, przeobrażenie to dokładnie sprawdzić możemy”.
Polemizuje dalej autor z tymi krytykami, którzy uznają Lalkę za „historię miłości”. Według
Popławskiego „romans” stanowi w powieści Prusa „dość ważną część utworu”, jest „ściegiem
łączącym w jedną całość zupełnie na pozór oderwane epizody”. W Lalce „psychologiczny motyw
utworu […] wiąże się ściśle z motywem społecznym”.
Za najistotniejszą wartość powieści uznaje krytyk zawarty w niej wszechstronny obraz
społeczeństwa. Obraz ten widzi on na kształt „świata marionetek”:
„To cały świat maleńkich marionetek, grających odpowiednie role, skaczących tak, jak je
poruszają ukryte w głębi mechanizmu społecznego sprężyny – formułki tradycyjne lub
wyrozumowane”. „Lalka […] jest szeroką, wspaniałą, pierwszą u nas satyrą społeczną, która pod
względem głębokości pomysłu, bogactwa spostrzeżeń, siły uczucia tak wysoko przerasta
wszystkie tego rodzaju utwory w naszym piśmiennictwie, że wydają się wobec niej marnymi,
płaskimi bufonadami”.
13. Antoni Lange o Lalce
20 IX – 11 X w „Życiu” (nr 38-39 i 41) ogłasza recenzję „Lalki”. Wiele uwagi poświęca obrazowi
współczesnego społeczeństwa w powieści:
„…widzimy w Lalce społeczeństwo, które stoi na miejscu, ale przeciwnie, tak się porusza, że
zacierają się kontrasty tych oddzielnych światów lub wytwarzają się nowe […].
Tak więc Lalka stanowi ruchomy kalejdoskop społeczeństwa, które się formuje, które się staje,
stąd porywy są w nim społeczne, dążenia osłabiające się nawzajem, rozczarowania bolesne, upadki
gwałtowne”.
Zasadniczą wadę utworu widzi w nieprzemyślanej kompozycji:
„Niestety, Lalka arcydziełem nie jest. Jeżeli beztendencyjność Lalki stanowi jej cechę estetyczną,
to przeciwestetyczną cechę stanowi przypadkowość jej roboty, w całym dziele widoczna […]
pisząc każdy felieton z osobna, kierował się autor przypadkiem swego natchnienia, przy tym
bardzo kapryśnego i dzięki temu stworzył powieść, w której pojedyncze zdania są genialne, sceny
wyborne, rozdziały bardzo dobre, tomy bardzo przyjemne, a całość chaotyczna, rozerwana i
niejednolita”.
1891
14. Recenzje Lalki
Teodor Tomasz Jeż ogłasza w „Świecie” (nr 5-6) artykuł W sprawie powieści poświęcony Lalce
Prusa. Powieść ta – według niego – „przedstawia się jako skupienie wszystkich cech
charakteryzujących powieść naszą współczesną i nadających jej odrębne w literaturze światowej
stanowisko. Jest ona analityczną na wzór i podobieństwo francuskiej; analiza w niej atoli nie idzie
w próżnię pozwalającą czytelnikowi wyciągać wnioski, jakie mu się podoba, lecz podąża ku
celowi, który na widoku mając, autor grupuje wypadki, wchodzące do akcji powieściowej.
Wytknięty cel ukutym jest z materiału zasadniczego, stanowiącego doktrynę, znaną u nas pod
nazwą «pracy organicznej». Porównując Prusa z przodownikami piśmiennictw nadobnych obcych,
nie znajduję ani jednego, co by go przewyższał.
Dalej Jeż stwierdza, że Lalka jest utworem na wskroś i wyraźnie tendencyjnym”.
www.odn.kalisz.pl
5
ODN Kalisz 2015–2016
Omawia następnie akcję powieści. W końcu stawia autorowi jeden zarzut dotyczący postaci
Rzeckiego:
„Mam zaszczyt zaliczać się do zastępu kolegów tego typu. Być może, żeśmy wytworzyli
pokolenie ślamazarników; tego jednak nie rozumiem, jak się mógł spośród nas wziąć
bałwochwalca idei napoleońskiej? Nie przyświecała już ona młodości naszej”.
Na końcu zwraca uwagę na atmosferę pesymizmu w Lalce, widząc w tym jej łączność z całą
współczesną twórczością powieściową.
Władysław Bogusławski w „Bibliotece Warszawskiej” (t. I, s. 332-342) zajmuje się głównie
analizą postaci Wokulskiego jako człowieka przejściowego:
„Jest to człowiek przejściowy – wielka pokusa dla każdego pisarza, opierającego twórczość swoją
na gruncie społecznym. Uległ więc tej ponęcie i Prus, a uległ po swojemu, upraszczając sobie
naturę swego bohatera według formuł sporządzonych przez publicystykę, która lat temu
kilkanaście nadawała ton całej literaturze. […] Do czynów poprzyczepiane są wyraźne etykiety, a
kolejne ich po sobie następstwo stanowi charakter bohatera […].
Jeżeli z rozproszonych rysów fantastycznej, zygzakowatej psychologii Wokulskiego spróbujemy
złożyć fizjognomię, odpowiadającą choćby w czymkolwiek typowi ówczesnego przejściowego
pokolenia, przedstawi nam się skwaśniały malkontent, kończący tragiczną śmiercią
zrozpaczonego. Niezadowolonym zrobił go pozytywny krytycyzm, odsłaniający same tylko
ciemne strony społeczeństwa, którego Wokulski jest synem; do rozpaczy doprowadziła go
romantyczna pogoń za szczęściem osobistym w miłości – wszystkiemu zaś winien ów
nienasycony ogół, dla którego ciągłych od niego żądają poświęceń. […] Wartość Wokulskiego
tkwi w monologach.
Porównuje następnie Wokulskiego z Płoszowskim, bohaterem Bez dogmatu. Porównanie to
wypada na korzyść bohatera Sienkiewiczowskiego: „Między dwoma ludźmi przejściowymi
kapitalna jednak istnieje różnica: Płoszowskiemu dyktuje zwierzenia samokrytyka, Wokulskiemu
– samochwalstwo; przedstawiciel arystokracji kultury jest skromny, od reprezentanta
demokratycznej cywilizacji bije próżność; obaj są bez jutra, ale jeden wie, że sam temu winien, i to
jego przeświadczenie może być bogactwem, drugi oskarża o to wszystkich i wszystko oprócz
siebie i ta jego pretensja, w najlepszym razie, nic nikogo nie interesuje”.
Ogólna charakterystyka powieści:
„jeżeli Lalka może być nazwana typowym dziełem Prusa, to bynajmniej nie dlatego, żeby
Wokulski miał przedstawiać typowego bohatera, wcielającego w sobie ducha całej generacji, ale
że książka streszcza wszystkie zalety i wszystkie wady twórczości pełnego oryginalności pisarza”.
1897
15. Dlaczego Lalka?
8 II pisze Prus list do redaktora Władysława Korotyńskiego, w którym, odpowiadając na częste
zapytania, wyjaśnia genezę i znaczenie tytułu „Lalka”. Wykłada w nim cztery zasady swej teorii
twórczości literackiej oraz tłumaczy, w jaki sposób informacja prasowa o procesie w spawie
kradzieży lalki wpłynęła na ostateczne ukształtowanie koncepcji powieści.
List ten ukazuje się na łamach „Kuriera Warszawskiego” (nr 41) 10 II, a następnie przedrukowuje
go wiele dzienników i czasopism.
www.odn.kalisz.pl
6
ODN Kalisz 2015–2016
16. Lalka – wydanie jubileuszowe
W marcu ukazuje się jubileuszowa edycja Lalki w dwóch tomach, nakładem wydawnictwa
Gebethner i Wolff. Jest to tanie wydanie (cena dwu tomów – 1 rubel 20 kopiejek, w oprawie – 1
rubel 60 kopiejek) przeznaczone dla szerokich rzesz czytelników.
1912
17. Utwory Prusa – lekturą szkolną
6 II w siedzibie Polskiego Związku Nauczycielstwa odbywa się posiedzenie pedagogiczne z
dyskusją nad wyborem dział literatury pięknej dla młodzieży. Zebrani analizują trzy tomy dzieł
Bolesława Prusa i wybierają z nich te utwory, które „mają znaczenie moralne, wywołują wrażenie
estetyczne, sprawiają radość – słowem – są pod każdym względem zrozumiałe dla młodzieży i
wzbogacają w sposób najwyższy umysł i ducha”.
ZADANIE PRZED WYKONANIEM ĆWICZEŃ NA BAZIE MATERIAŁÓW
Korzystając ze słownika terminów literackich, ustal różnicę między krytyką
literacką a historią literatury.
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------(Uczeń powinien mieć świadomość, że wypowiedzi krytycznoliterackie odnoszą się do
książek wydawanych współcześnie, historyk literatury zajmuje się dziełami z
przeszłości. Zacytowane w materiałach wypowiedzi są reakcjami współczesnej
Prusowi krytyki literackiej)
www.odn.kalisz.pl
7
ODN Kalisz 2015–2016
ZADANIA DO MATERIAŁÓW
1. Spośród podanych fragmentów recenzji wybierz jedną, wypisz jej autora,
główną tezę i przeprowadź z nią polemikę, odwołując się do znajomości
powieści Bolesława Prusa.
Recenzja autorstwa:
-------------------------------------------------Teza krytyka literackiego:
-------------------------------------------------Polemika:
---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
www.odn.kalisz.pl
8
ODN Kalisz 2015–2016
2. Odnajdź w materiałach pierwotny tytuł utworu. Sformułuj dwa argumenty
na korzyść tego tytułu.
Tytuł:
------------------------------------------------Argumenty:
a. --------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------b. --------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------3. Wypełnij tabelę i sformułuj wniosek dotyczący przyjęcia Lalki przez
ówczesną krytykę literacką.
Krytyk literacki
Walor powieści
Wada powieści
Wniosek:
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------4. Jak rozumiesz sformułowanie Bolesława Prusa: „Kto Lalkę przeżył – wiele
przeżył” z 2 czerwca 1889 roku w kontekście jego wypowiedzi? Jak można je
rozumieć bez znajomości tego kontekstu?
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
www.odn.kalisz.pl
9