kultura muzyczna cystersów w krzeszowie w xviii wieku

ROCZNIKI TEOLOGICZNE
Tom LXI, zeszyt 8 – 2014, s. 79-95
KS. UKASZ KUTROWSKI *
KULTURA MUZYCZNA CYSTERSÓW
W KRZESZOWIE W XVIII WIEKU
WYBRANE ZAGADNIENIA
MUSICAL CULTURE OF THE CISTERCIANS
IN KRZESZÓW IN THE 18TH CENTURY
CHOSEN ISSUES
A b s t r a c t. The beginnings of the Cistercian Abbey in Krzeszów go back to the end of the 13th
century. The second half of the 17th century, that is the time of the rule of Abbot Bernard Rosa
(1660-1696), may be considered a turning point in the history of the abbey. It was owing to him
that the life of the abbey started to develop dynamically in many areas, including music that was
an important element of the life of the abbey.
Music performed during the liturgy and services in Krzeszów was realized in two ways. On
the one hand, monastery traditions of chorale singing were continued, and on the other, new
tendencies of polyphonic music were introduced. Vocal-instrumental church music was a very
distinct feature of the musical life of Krzeszów; besides, also instrumental music was performed.
It was supposed to fulfill four basic functions: to be decorative (decoratio), to give the impression
of pleasure (delectare), to stir up emotions (permovere) and to teach (docere). In the 18th century
music performed in Krzeszów the concerting style was dominant.
The music performed in Krzeszów may be divided—on the basis of the preserved documents
—into two fundamental categories: (1) works designed for the liturgy, and (2) ones performed
outside the liturgy. These works were a manifestation of the main currents of the spirituality of the
Krzeszów Cistercians: of the Christocentric current, expressed in services of adoration of the Holy
Sacrament, in the passion cult, in the cult of Emmanuel (the Prague Christ Child), of the
Mariological current and of the current of the cult of the saints (mainly of St Joseph, St John of
Nepomuk, St Jadwiga and the Fourteen Holy Helpers). Part of the works were composed by native
composers, often the Cistercians themselves, and the remaining ones – by foreign composers.
Music in Krzeszów was performed by the band that existed there. Its members were: cantors
and successors, choirmasters, the so-called regentes chori, organists, and other musicians. Among
them there also were composers and teachers, who taught young boys music and the liturgy in the
local school.
Organs have always been an important element of musical culture of Krzeszów. In the Basilica of the Assumption of the Blessed Virgin Mary there are organs built in the years 1632-1639
Ks. UKASZ KUTROWSKI – student muzykologii KUL; adres do korespondencji – e-mail:
[email protected]
80
KS. UKASZ KUTROWSKI
by the Silesian organ builder. The instrument is unusually precious, among others due to its
architecture and sound values. A considerable part of the original elements have survived till today. The other organ instrument in Krzeszów are organs in the Church of St Joseph. It is supposed that they were moved to the church from the Czech monastery in Bevnov. It is not known
precisely when and in what organ workshop they were built.
Translated by Tadeusz Karowicz
Key words: Krzeszów, Silesian Cistercians, Abbot Bernard Rosa, Church of St Joseph in Krzeszów, Basilica of the Assumption of the Blessed Virgin Mary in Krzeszów.
WSTP
Kultura muzyczna dawnego opactwa cystersów w Krzeszowie wi
e si
cile z wielowiekow
tradycj
tego opactwa. Pocz
tki cystersów krzeszowskich sigaj
1292 r., kiedy to ksi
widnicko-jaworski Bolesaw I
utworzy fundacj w pobliu Kamiennej Góry. W erygowanej przez siebie
fundacji Bolesaw I osadzi jedenastu cystersów z Henrykowa. Pomimo rónych kolei losu klasztor rozwija si, poszerzaj
c swoje dobra i zdobywaj
c
coraz wiksze rzesze wiernych1.
Za punkt zwrotny historii opactwa mona uzna 2. poow XVII wieku.
Zarz
dzaj
cy opactwem w latach 1660-1696 wi
tobliwy opat Bernard Rosa
przyczyni si do bardziej dynamicznego rozwoju ycia klasztornego. Za
podstawowy cel swoich dziaa postawi gruntown
odnow ycia duchowego nie tylko za murami klasztoru, ale przede wszystkim wród wiernych
wieckich. Owocem podjtej przez niego rekatolizacji by wzrost duchowy
i materialny klasztoru i licznych miejscowoci do nale
cych. Opat Rosa
zasyn
szczególnie jako wielki propagator duchowoci maryjnej, pasyjnej
oraz kultu w. Józefa 2. Dziki niemu ycie klasztorne – wewn
trz i na zewn
trz – zaczo si rozwija w wielu dziedzinach. Byy to m.in. szeroko
pojta kultura agrarna, sztuka (architektura, malarstwo, rzeba), szkolnictwo
i muzyka. W wyniku jego dziaalnoci kultura klasztoru krzeszowskiego ttnia yciem a do 1810 r., czyli czasu kasaty zakonu przez wadze pruskie3.
1
M.G. G ó r n i a k. Krzeszów. W: Encyklopedia Katolicka. T. 9. Red. A. Szostek i B. Migut,
Lublin: TN KUL 2002 kol. 1447.
2
A. K o z i e . Angelus Silesius, Bernhard Rosa i Michael Willmann, czyli sztuka i mistyka na
lsku w czasach baroku. (Acta Universitatis Wratislaviensis. Historia sztuki. T. 23). Wrocaw:
Wyd. Uniwersytetu Wrocawskiego 2006 s. 79-80.
3
G ó r n i a k. Krzeszów kol. 1448.
KULTURA MUZYCZNA CYSTERSÓW W KRZESZOWIE W XVIII WIEKU
81
Zagadnienie kultury muzycznej cystersów w Krzeszowie w XVIII wieku
jest niezwykle bogate i rónorodne. Z tego wzgldu w niniejszym artykule
problematyka ta zostanie jedynie zarysowana. Warto podda j
jednak szczegóowym badaniom naukowym.
Na pocz
tku artykuu zostan
opisane dzieje chorau gregoriaskiego
w zakonie cysterskim, w tym take w Krzeszowie. Nastpnie zostanie podjte zagadnienie muzyki wielogosowej, wykonywanej przez miejscowych
muzyków: kapel, chór i kompozytorów. Na koniec zostan
podane krótkie
informacje z historii organów w kocioach w Krzeszowie, które wspóczenie s
najbardziej dostrzegalnym wiadectwem tamtego czasu.
1. PIEW GREGORIASKI
PODCZAS CELEBRACJI LITURGICZNYCH
piew choraowy wykonywany w opactwie cystersów w Krzeszowie by
odzwierciedleniem ogólnozakonnych tendencji i postanowie kapitu generalnych. Nie zachoway si zabytki choraowe z krzeszowskiego opactwa.
Wyj
tek stanowi dwuczciowy antyfonarz z 1651 r., przechowywany dzi
w Bibliotece Uniwersytetu Wrocawskiego (PL-WRu I F 166e). Na podstawie bada historyków i muzykologów mona stwierdzi, e piew choraowy w caym zakonie cysterskim zajmowa wane miejsce. ledz
c dzieje
piewu choraowego u cystersów, poznajemy tym samym histori i tendencje
dotycz
ce monodii w klasztorze krzeszowskim4.
Podchodz
c do zagadnienia chorau gregoriaskiego w klasztorach cysterskich – w tym take w Krzeszowie – trzeba przede wszystkim zna przesanie powstania zakonu. By nim powrót do róde, do pierwotnego sposobu
funkcjonowania ycia klasztornego za czasów w. Benedykta. Ta wanie
idea, poszerzona jeszcze o szczególny kult Najwitszej Maryi Panny, bya
gówn
myl
pierwszego opata cysterskiego – Roberta z Molesmes i jego
towarzyszy, a pónej w. Bernarda z Clairvaux 5. Owa idea powrotu do ró4
R. P o p i e c h. Muzyka wielogosowa w celebracji eucharystycznej na lsku w XVII
iXVIII wieku. (Z dziejów kultury chrzecijaskiej na la޾sku nr 29). Opole: Redakcja Wydawnictw Wydziau Teologicznego UO Opole 2008. S. 250.
5
Za dzie powstania zakonu cystersów uwaa si 21 marca 1098 r. By to dzie liturgicznego
wspomnienia w. Benedykta, które wówczas przypado na Niedziel Palmow
. F. W o l n i k.
Cystersi w Europie. W: Johannes Nucius. Epoka, duchowo, ycie i twórczo. Materiay z Konferencji Naukowej zorganizowanej z okazji 450-lecia urodzin Johannesa Nuciusa, opata cysterskiego w Jemielnicy, kompozytora i teoretyka muzyki. Kamie la޾ski, 11 padziernika 2006 r.
82
KS. UKASZ KUTROWSKI
de polegaa na oczyszczeniu z naleciaoci wielowiekowej spucizny zakonu benedyktyskiego. Zamierzano powróci do pierwotnej surowoci ycia
monastycznego praktycznie pod kadym wzgldem. Równie w dziedzinie
muzyki podjto starania, by i ona odzwierciedlaa pierwotnego ducha ojca
monastycyzmu zachodniego – w. Benedykta.
W konsekwencji odrzucono wszelkie nowoci w dziedzinie muzyki z czasów redniowiecza. Znacznie ograniczono liczb sekwencji, tropów i oficjów
rymowanych. Zrezygnowano te z nadmiernych form melizmatycznych w piewach „Alleluja”, a take odrzucono dyferencje psalmodii oficjum brewiarzowego. Dokonano równie uproszczenia formu inicjalnych i kadencyjnych
w pozostaych piewach choraowych. W efekcie owych reform piewy monodyczne zakonu cysterskiego poczy si specyficznie róni od tradycji muzycznych innych wspólnot ycia monastycznego i tych panuj
cych w Kociele
powszechnym6. Gównym reformatorem piewu choraowego u cystersów by –
z polecenia w. Bernarda – opat Odon z Cherlieu († po 1158). Jego idee
zostay wcielone w ycie take w klasztorach l
skich cystersów7.
Pomimo surowych zaoe piewu choraowego cystersów pojawiaj
si
nowe – charakterystyczne dla tego zakonu – tropy, sekwencje, oficja rymowane, a póniej take muzyka polifoniczna i organowa8. Kryzys piewu gregoriaskiego, jaki dotkn
wspólnoty monastyczne na l
sku, spowodowany
by najpierw w XVI wieku Reformacj
, a potem wojn
trzydziestoletni
w wieku XVII. Odrodzenie przyszo w pierwszej poowie wieku XVII.
Pierwszym objawem odnowy ycia monastycznego l
skich cystersów byo
ustanowienie oddzielnej prowincji l
skiej. W dalszej kolejnoci bya to
szeroko pojta rekatolizacja terenów l
ska. Ruch odnowy przyczyni si
wprawdzie do zatraty dawnych idei powrotu do róde, jednak – co z perspektywy czasu przynioso wspaniae rezultaty – dziaania takie wpyny
znacz
co na rozwój katolicyzmu na ziemiach l
skich. Nie tylko pozyskano
wicej wiernych i duchowiestwa diecezjalnego, ale przede wszystkim nast
pi dynamiczny rozwój liturgii i ycia muzycznego. Na paszczynie muzycznej w sposób wyrany rozwina si wokalno-instrumentalna muzyka
Red. R. Popiech, P. Tarliski. (Z dziejów kultury chrzecijaskiej na la޾sku nr 46). Opole: Redakcja Wydawnictw Wydziau Teologicznego UO 2008 s. 47-48.
6
T e n e. Liturgia lskich cystersów w redniowieczu. (Opolska Biblioteka Teologiczna
t. 52). Opole: Redakcja Wydawnictw Wydziau Teologicznego UO 2008 s. 289; H. K o s t r z a s k i. Dziedzictwo biaych mnichów. Szczyrzyc: Wyd. OO.Cystersów 1991 s. 138.
7
P. T a r l i s k i. Teologiczno-estetyczne aspekty duchowoci cysterskiej. W: Johannes
Nucius S. 117.
8
F. W o l n i k. Charakterystyczne cechy liturgii cysterskiej. W: Johannes Nucius s. 162.
KULTURA MUZYCZNA CYSTERSÓW W KRZESZOWIE W XVIII WIEKU
83
kocielna. Fakt wykonywania muzyki wielogosowej w czasie celebracji i naboestw uwieczniono w przedstawieniach malarskich i rzebiarskich w klasztorach cysterskich tak w Krzeszowie, jak i w Lubi
u9. Wobec ywo rozwijaj
cej si muzyki wielogosowej w opactwie cysterskim w Krzeszowie i w innych klasztorach piew choraowy by niejako spychany na dalszy plan.
Kapituy generalne zakonu cystersów przez liczne postanowienia staray
si powstrzyma przenikanie muzyki wielogosowej do liturgii. W XVI wieku stanowczo zabroniono wykonywania muzyki instrumentalnej. Zakaz ten
dotyczy równie Krzeszowa. Usilnie zalecano wykonywanie chorau w czasie celebracji liturgicznych 10. Poza tym kapitua generalna w XVII wieku
wydawaa dokumenty przypominaj
ce o waciwym miejscu piewu choraowego. Kolejne zaamanie piewu choraowego w zakonie cysterskim zwi
zane byo z reform
liturgii po Soborze Trydenckim (1545-1563). Pocz
tkowo cystersi wprowadzali ujednolicony ryt rzymski, ju jednak w poowie
XVII wieku postanowiono powróci do dawnych tradycji. Z jednej strony po
czci tylko przyjto reform brewiarza monastycznego papiea Piusa V 11, z
drugiej za nie udao si zachowa dawnych reform piewu choraowego,
charakterystycznych tylko dla cystersów. Przyjto bowiem XVII-wieczn
wersj chorau, okrelan
jako editio medicea 12.
Za opata Bernarda Rosy w XVII wieku w opactwie cystersów w Krzeszowie wida podobne rozdwojenie. Z jednej strony opat, chc
c by wiernym odgórnym zarz
dzeniom kapitu generalnych, przypomina o obowi
zkowym wykonywaniu chorau. Ograniczy wszelako swoje zalecenia do piewów przynajmniej podczas gównych godzin oficjum brewiarzowego (jutrzni
i nieszporów). Z drugiej strony opat Rosa przyczynia si do rozkwitu muzyki
organowej i wokalno-instrumentalnej w Krzeszowie. Co do muzyki figuratywnej, dopuszcza j
tylko w niedziel i wiksze wita. Ów kompromis
wynika z modnych, cho skutecznych dziaa rekatolizacyjnych 13.
9
R. P o p i e c h. Wkad cystersów w rozwój kultury muzycznej lska. W: Johannes Nucius
s. 192-195.
10
T e n e. Muzyka wielogosowa s. 250.
11
Problem wprowadzenia nowego brewiarza w zakonie cystersów podj
opat Claude Vaussin z Citeaux. Postulowa on zachowanie dotychczasowego brewiarza cysterskiego, który róni
si od zreformowanego liczb
psalmów. W brewiarzu cysterskim odmawiano wszystkie 150 psalmów w ci
gu jednego tygodnia. Nowy brewiarz potrydencki ju tej reguy nie zachowywa.
W zwi
zku z tym, aby zachowa cysterski ukad psaterza, naleao usun
niektóre wita i odpowiednio dostosowa ukad psalmów i czyta. W 1656 r. wydano brewiarz cysterski wedug
projektu opata Vaussina. Pomimo sprzeciwu wielu cystersów brewiarz ten przetrwa do 1869 r.
K o s t r z a s k i. Dziedzictwo biaych mnichów s. 141-142.
12
P o p i e c h. Wkad cystersów s. 195.
13
T e n e. Muzyka wielogosowa s. 250.
84
KS. UKASZ KUTROWSKI
2. MUZYKA POLIFONICZNA
WYKONYWANA W KRZESZOWIE W XVIII WIEKU
O muzyce polifonicznej wykonywanej w Krzeszowie w XVIII wieku
moemy dowiedzie si z zachowanych do dzisiaj rkopisów muzycznych.
Obecnie mona je znale w bibliotece Opactwa Sióstr Benedyktynek w Krzeszowie14. Na ich podstawie mona pozna bogat
spucizn kultury muzycznej Krzeszowa w XVIII wieku.
W XVIII wieku w opactwie cystersów w Krzeszowie oficjalnie wci
starano si przestrzega postanowienia wyszych wadz zakonnych w sprawie muzyki w liturgii. Przypominano o obowi
zku wykonywania piewów
choraowych, szczególnie podczas niedzielnych i wi
tecznych celebracji
liturgicznych. Zachowany repertuar XVIII-wiecznej muzyki wielogosowej
potwierdza tego typu praktyk. Pomimo wykonywanego wci
chorau rozwija si twórczo ówczesnej muzyki kompozytorów rodzimych i zagranicznych. Powstaj
dziea, które w swej stylistyce z jednej strony wyraaj
wspóczesne tamtym czasom pr
dy w muzyce, z drugiej za wci
nawi
zuj
b
d to do chorau, b
d do epoki baroku.
Muzyka wielogosowa wykonywana wówczas w Krzeszowie podkrelaa
bardziej doniosy charakter obchodów liturgicznych. Czsto penia równie funkcj estetyczn
, ozdobn
(decoratio). Muzyka miaa take sprawia wraenie przyjemnoci (delectare), dostarcza emocjonalnych wzrusze (permovere) i uczy (docere). Wyrany by styl koncertuj
cy. Muzyka
wykonywana podczas uroczystoci klasztornych wyraaa zatem ducha
tamtej epoki15.
Kompozycje wykonywane w Krzeszowie mona podzieli na dwie grupy.
Pierwsz
z nich stanowi
dziea wykonywane w czasie celebracji liturgicznych. Zdecydowan
wikszo stanowi
zachowane do dzi cykle mszalne.
Sporód znajduj
cych si w Krzeszowie skatalogowano ich 188. Oprócz tego
26 mszy aobnych Requiem, z których najbardziej monumentalne jest Requiem ex d Johanna Georga Clementa. Liczne s
wielogosowe opracowania
proprium missae – ofertoria (129) i graduay (41). Do gatunków, wykonywanych w ramach celebracji liturgicznych zaliczamy jeszcze vesperae (8), Te
Deum (13), antyfony maryjne (53), np. Salve Regina, Alma Redemptoris
Mater, Regina coeli, Stabat Mater (5), motety (12). Do drugiej grupy, któr
14
Udostpnione s
w formie elektronicznej w tzw. Bibliotece Cyfrowej Diecezji Legnickiej,
dostpnej on line: http://bcdl.pl/dlibra
15
P o p i e c h. Wkad cystersów s. 196.
KULTURA MUZYCZNA CYSTERSÓW W KRZESZOWIE W XVIII WIEKU
85
stanowi
dziea przeznaczone na naboestwa, moemy zakwalifikowa
m.in. litanie (118). Wród tych utworów s
litanie ku czci Najwitszej Maryi Panny, do Najwitszego Sakramentu, do Imienia Jezus, do w. Józefa,
do w. Jana Nepomucena. Z zachowanych do dzi kompozycji, wykonywanych niegdy w Krzeszowie, znajduj
si utwory reprezentuj
ce muzyk
religijn
. W tym miejscu wymieni naley takie gatunki, jak oratoria, pasje,
arie, muzyka instrumentalna, w tym symfonie (57), i inne.
Na podstawie zachowanych muzykaliów z XVIII wieku mona wyodrbni gówne nurty duchowoci cysterskiej, które w sposób widoczny byy
aktualne w yciu liturgiczno-muzycznym Krzeszowa. S
nimi: nurt chrystocentryczny, wyraaj
cy si w naboestwach adoracyjnych Najwitszego
Sakramentu, w kulcie pasyjnym, w kulcie Emmanuela – praskiego Dzieci
tka Jezus. Drugim jest nurt mariologiczny, wyraaj
cy si w kulcie Najwitszej Maryi Panny w ikonie Matki Boej askawej. Do nurtu kultu witych zaliczy mona gównie kult w. Józefa, w. Jana Nepomucena, w.
Jadwigi oraz witych Zaoycieli i Patronów zakonu cysterskiego. W Krzeszowie szeroko rozwinity by kult Czternastu Wspomoycieli.
Muzyka wielogosowa w XVIII-wiecznym Krzeszowie, zarówno ta przeznaczona do liturgii, jak i pozaliturgiczna, bya – jak mona byo zauway
– niezwykle rónorodna pod wzgldem gatunkowym i treciowym. W zwi
zku z tym Krzeszów wyrónia si wród pozostaych klasztorów cysterskich
na l
sku, a take wród diecezjalnych orodków liturgiczno-muzycznych.
Warto przy tym wspomnie, e autorami dzie muzycznych w Krzeszowie
byli zarówno kompozytorzy rodzimi, jak i europejskich.
A. MUZYCY LSCY
Do rodzimych, l
skich muzyków, których utwory byy wykonywane
w Krzeszowie, moemy zaliczy m.in. Johanna Georga Clementa (17101794), autora Requiem in d, Abundusa Futtera (1677-1708), Johanna Josepha
Herrmanna (ok. 1754-1818), o. Hermanna Kniebandla (1679-1745), który
pozostawi po sobie 12 tomów z muzyk
lutniow
, o. Johanna Langera (ur.
1740), Franza Lintnera (1736-1793), który komponowa muzyk religijn
dla
kapeli krzeszowskiej, Vincentiusa Schmida (1772-1802), organist i kompozytora w Krzeszowie, Ignaza Josepha Schnabla (1767-1831), którego
pokana liczba utworów bya wykonywana w Krzeszowie, Johanna Josepha
Teuffela (ok. 1702-1762) – nauczyciela w Krzeszowie i kompozytora
utworów religijnych. Wród muzyków krzeszowskich na czoo wysuwa si
86
KS. UKASZ KUTROWSKI
cysters o. Eustachius Wagner (1714-1782), organista w Krzeszowie, a take
kompozytor dzie powiconych NMP i w. Józefowi16.
B. DZIEA KOMPOZYTORÓW ZAGRANICZNYCH
W Krzeszowie w XVIII wieku bya wykonywana równie muzyka kompozytorów europejskich. Niektórzy zatrudnieni w Krzeszowie muzycy mieli
za zadanie nawi
zywa kontakty z charakterystycznymi dla tamtego okresu
orodkami muzycznymi Europy. Na przykad utrzymywano sta
korespondencj ze rodowiskiem muzyków wiedeskich, z przedstawicielami tzw.
szkoy mannheimskiej, z Dreznem i Berlinem.
Do najbardziej znanych kompozytorów spoza rodowiska krzeszowskiego, których utwory byy wykonywane w Krzeszowie, nale
Wolfgang
Amadeusz Mozart (1756-1791) oraz Joseph Haydn (1732-1809). To wanie
z Haydnem korespondowa w 1799 r. o. Cornelius Knoblich (1773-1813),
jeden z tzw. regentes chori, czyli dyrektor chóru. Sprowadza take dziea
Mozarta 17. Oto zaledwie kilka przykadów: motet Rex gloriosae, Alata coeli
stella, aria Ave Jesu i antyfony maryjne. W Krzeszowie wykonywane byy
te dziea takich kompozytorów, jak: Aloys Bach (1770-1845), Franz Xavier
Brixi (1732-1771), Carl von Dittersdorf (1739-1799), Valentin Fechner (ok.
1725-1801), Johann Adolf Hasse (1699-1783), Amandus Ivanschiz (poowa
XVIII wieku), Karl Loos (ok. 1724-1792), Giovanni Paisiello (1740-1816) –
aria Adoro te devote, Giovanni Battista Pergolesi (1710-1736) – np. antyfona
Regina coeli, Joseph Puschmann (ok. 1740-1794), Joseph Schuster (17481812), Ignaz Schwerdtner, Georg Christoph Wagenseil (1715-1777) i inni18.
W XVIII-wiecznym Krzeszowie zatrudniano wielu muzyków. wiadczy to
o wysokim poziomie muzyki i o wysokim poziomie ksztacenia wielu pokole
muzyków. Na podstawie zachowanych do dzi muzykaliów moemy stwierdzi, e w Krzeszowie przenikay si nurty muzyki klasycystycznej (klasyków
wiedeskich), szkoy mannheimskiej i muzyków czesko-l
skich19.
16
Zob. P o p i e c h. Muzyka wielogosowa s. 289-363.
Tame s. 252-253.
18
Zob. R. W a l t e r. Musikgeschichte des Zisterzienserkloster Grüssau. Von Anfang des 18.
Jahrhunderts bis zur Aufhebung im Jahre 1810. Kassel–Basel–London–New York–Prag: Bärenreiter 1996 s. 195-397.
19
P o p i e c h. Muzyka wielogosowa s. 253-254.
17
KULTURA MUZYCZNA CYSTERSÓW W KRZESZOWIE W XVIII WIEKU
87
3. KAPELA MUZYCZNA W XVIII WIEKU
Kapele muzyczne w klasztorach cysterskich stanowiy wane ogniwo
caej kultury muzycznej. Byli to bowiem piewacy i instrumentalici, którzy
wykonywali muzyk w liturgii i w czasie naboestw. Ale oprócz nich
naley wspomnie równie o caym zastpie osób, które przyczyniay si do
szeroko pojtego procesu nauczania i wykonywania muzyki. Byy to przede
wszystkim kapele muzyczne.
Najbardziej bujny rozwój kapeli muzycznej w Krzeszowie przypad na
wiek XVII i XVIII. Szczególny jej rozwój nast
pi za opata Bernarda Rosy
(1660-1696). W ramach realizowanej przez niego rekatolizacji – równie na
polu muzycznym – opat Rosa opracowa ksi
eczki do naboestw z pieniami religijnymi z towarzyszeniem basso continuo20.
W XVII i XVIII wieku czonkowie kapeli muzycznej – kantorzy i sukcentorzy – byli wyaniani sporód zakonników. Obok nich zatrudniani byli
organici, regentes chori i inni muzycy kapeli. Kantorzy i sukcentorzy, czyli
zakonnicy odpowiedzialni za muzyk wewn
trz klasztoru, dbali o ci
go
tradycji piewu monodycznego w yciu muzycznym samego klasztoru. Bywao te tak, e kantorami byli sami opaci. I to wanie sporód nich, z grona kantorów-zakonników, wyaniani byli tzw. regentes chori figuralis, czyli
opiekunowie, dyrektorzy kapeli muzycznej, dziaaj
cej na zewn
trz klasztoru. Ci sami piastowali równie urz
d nauczyciela szkoy klasztornej.
W Krzeszowie bya to Lateinschule, póniej Progymnasium. Ksztacono
w niej modych chopców przede wszystkim do penienia posugi liturgiczno-muzycznej. Co wicej, kantorzy, regentes chori i nauczyciele byli
cystersami l
skiego pochodzenia21. Naley zatem domniemywa, e szkoa
klasztorna czya ksztacenie w dziedzinie duchowoci cysterskiej, wiadomoci l
skiej oraz wiedzy i umiejtnoci muzycznych.
Jednym z podstawowych zada dyrygenta kapeli bya troska o repertuar.
Dyrygenci zabiegali wic o zdobywanie jak najciekawszych dzie kompozytorów l
skich i europejskich. Oprócz tego niektórzy z nich sami tworzyli
wasne kompozycje.
Na szczególn
uwag, jeli chodzi o rodzimych muzyków, dziaaj
cych
w kapeli krzeszowskiej, zasuguj
w pierwszym rzdzie organici-kompozytorzy: o. Eustachius Wagner (1714-1782), pochodz
cy spod Bystrzycy Kodz-
20
21
Tame s. 249-250.
Tame s. 251-252.
88
KS. UKASZ KUTROWSKI
kiej, cysters, kompozytor dzie m.in. powiconych Matce Boej i w. Józefowi, dalej Franz Lintner (1736-1793), wiecki organista w Krzeszowie,
wybitny pedagog muzyki, który opracowa zasady akompaniamentu organowego do piewów choraowych (Organum chori choralis), oraz Vincencius
Schmid (1772-1802), organista i kompozytor. Drug
grup
wybitnych muzyków krzeszowskich stanowili nauczyciele muzyki, którzy równie komponowali swoje dziea. S
nimi np. Johann Jospeh Teufel (ok. 1702-1762),
który napisa dwie msze aobne i by wokalist
w kapeli, a take Johann
Joseph Hermann (ok. 1754-1818), prorektor i kompozytor utworów liturgicznych. Jedn
z najwybitniejszych postaci XVIII wieku by o. Hermann
Kniebandl (1679-1745), kompozytor muzyki lutniowej – do dzisiaj zachowao si 12 tomów tabulatur lutniowych jego autorstwa22.
4. ORGANY W KOCIOACH WNIEBOWZICIA NMP
I W. JÓZEFA W KRZESZOWIE
Mimo e bezwzgldnie pierwsze miejsce w celebracjach liturgicznych cystersów – take w Krzeszowie – miaa monodia, zwana powszechnie choraem
gregoriaskim, do uytku liturgicznego dopuszczane byy równie organy.
Informacje na ten temat pochodz
z XIII wieku z Trzebnicy, gdzie istniej
cy
tam konwent cysterek otrzyma, wraz z ksigami liturgicznymi, instrukcj gry
na organach. Poza tym w drugiej poowie XV wieku kapitua generalna
cystersów zezwolia na uywanie organów w czasie celebracji liturgicznych23.
W XIV wieku podczas celebracji liturgicznych uywano organów cznie z
rodz
c
si muzyk
wielogosow
za pomoc
techniki alternatim24.
O bogactwie kultury muzycznej Krzeszowa wiadcz
organy w bazylice
Wniebowzicia Najwitszej Maryi Panny oraz w kociele brackim w.
Józefa. Oba te instrumenty nie tylko e wpisuj
si w wielowiekow
tradycj
muzyczn
opactwa krzeszowskiego, lecz wiadcz
take o niezwykej kulturze muzycznej, jaka panowaa tam przez wieki.
Koció pw. Wniebowzicia NMP wraz z caym kompleksem klasztornym
zosta wybudowany w latach 1728-1735. Nowy koció powsta w miejsce
dawnej, gotyckiej wi
tyni pw. w. Jana Chrzciciela 25. W okazaej wi
tyni
22
Tame s. 254-255.
W o l n i k. Liturgia lskich cystersów s. 290.
24
P o p i e c h. Wkad cystersów s. 192.
25
Zob. D. K u d e r a. Krzeszów. Red. M. Malerek. Piechowice: Laumann-Polska 1997 s. 51-52.
23
KULTURA MUZYCZNA CYSTERSÓW W KRZESZOWIE W XVIII WIEKU
89
zostay te wybudowane w latach 1732-1736 monumentalne organy l
skiego organmistrza z Wrocawia – Michaela Englera (1688-1760). Jednym
z zaoe przy projekcie instrumentu miaa by spójno architektury i walorów brzmieniowych organów z caym wntrzem kocioa. Pomysodawc
takiego przedsiwzicia by jeden z krzeszowskich opatów – o. Innocenty
Fritsch (1727-1734)26. W XIX wieku organy zostay nieznacznie przebudowane przez firm Schlag & Söhne ze widnicy. W latach 2006-2008
przeprowadzono gruntowny remont instrumentu, przywracaj
c oryginalne
walory brzmieniowe i pen
sprawno techniczn
, cznie z pierwotn
dyspozycj
organów z okresu ich budowy. Prace restauracyjno-konserwatorskie
wykonaa firma organmistrzowska Jemlich z Drezna pod merytorycznym
nadzorem prof. Andrzeja Chorosiskiego i ks. Piotra Dbskiego. Dnia 12
padziernika 2007 r. ordynariusz legnicki bp Stefan Cichy dokona uroczystego bogosawiestwa odnowionych organów.
Jak wspomniano, organy zostay wybudowane przez Michaela Englera.
Sporód wielu innych organmistrzów dziaaj
cych na l
sku i w Europie
cieszy si najlepsz
opini
. Wród wielu jego opusów organy w Krzeszowie
s
wyj
tkowe pod wzgldem artystycznym, technicznym i brzmieniowym,.
Organy Michaela Englera w Krzeszowie s
instrumentem 50-gosowym
z mechaniczn
traktur
klawiatur i registrów. Wyposaone zostay w wiatrownice klapowo-zasuwowe i siedem miechów klinowych. Organy maj
3 manuay i klawiatur pedaow
. Cech
charakterystyczn
tego instrumentu jest
strój chorton oraz moliwo przestrajania caej sekcji pozytywu i 4 gosów
z sekcji pedau. O unikatowoci tych organów decyduj
takie ich waciwoci, jak: due rozmiary instrumentu, precyzja i kunszt wykonania, dobry
stan zachowania wikszoci elementów z czasu budowy, imponuj
cy prospekt organowy. Szczególn
za cech
s
walory brzmieniowe, które wiadcz
nie tylko o wysokim poziomie warsztatu organmistrzowskiego, ale i niesamowitej wraliwoci ich budowniczego 27. Oto dyspozycja organów Michaela Englera w kociele pw. Wniebowzicia NMP w Krzeszowie 28:
26
P. H o o w n i a. Wielkie organy Michaela Englera Modszego w Krzeszowie. W: Krzeszów
uwicony ask. Red. H. Dziurla, K. Bobowski. Wrocaw: Wyd. Uniwersytetu Wrocawskiego
1997 s. 321.
27
P. D b s k i. Przygotowanie i realizacja prac konserwatorskich przy zabytkowych organach Michaela Englera w bazylice p.w. Wniebowzicia NMP w Krzeszowie. W: Organy Michaela
Englera w bazylice p.w. Wniebowzicia NMP w Krzeszowie. Red. P. Grinholc. Krzeszów: Diecezja Legnicka 2008 a. 5-13.
28
Dyspozycja sporz
dzona na podstawie wizji lokalnej przeprowadzonej przez autora artykuu.
90
KS. UKASZ KUTROWSKI
H a u p t w e r k (II Manua) – 14 gosów, C, D – c3
1. Viol di Gamba 16’
2. Bourduon Flaut 16’
3. Quintaden 16’
4. Prinzipal 8’
5. Flaut major 8’
6. Traveur 8’
7. Unda maris 8’
8. Gemshorn 8’
9. Octava 4’
10. Nachthorn 4’
11. Gemshorn Quinta 3’
12. Superoctava 2’
13. Mixtura6 chörig
14. Cimbal2 chörig
O b e r w e r k, B r u s t w e r k (III Manua) – 12 gosów, C, D – c3
1. Principal 8’
2. Rohrflaut 8’
3. Salicet 8’
4. Vox Humana 8’
5. Octava 4’
6. Flaut minor 4’
7. Quinta 3’
8. Superoctava 2’
9. Quinta 11/2’
10. Sedecima 1’
11. Mixtur 4 chörig
12. Trompet 8’
R ü c k p o s i t i v (I Manua) – 10 gosów, C, D – c3
1. Principal 8’
2. Flaut allemande 8’
3. Quintadena 8’
4. Flaut amabile 8’
5. Octava 4’
6. Superoctava 2’
7. Sedecima 1’
8. Quinta 3’
9. Mixtur 3 chörig
10. Hautbois 8’
P e d a – 14 gosów, C, D – c1
1. Major Bass 32’
2. Principal 16’
KULTURA MUZYCZNA CYSTERSÓW W KRZESZOWIE W XVIII WIEKU
91
3. Quintaden-Bass16’
4. Salicet-Bass 16’
5. Subbas 16’
6. Violon-Bass 16’
7. Octavbass 8’
8. Flaut Bass 8’
9. Gemshorn-Quinta 6’
10. Superoctav 4’
11. Mixtur 6 chörig
12. Posaun Bass 32’
13. Posaunen-Bass 16’
14. Trompet-Bass 8’
U r z d z e n i a d o d a t k o w e: Copula 1ma Camer Ton, Copula 2da Camer Ton,
Copula 3 Clavier, Copula 3 clavier, Sperventil Manual, Sperventil Brust, Sperventil Rueck Positiw, Pedal Ventil, Calcanten Glocke.
Drugim wanym instrumentem w opactwie cystersów w Krzeszowie s
organy znajduj
ce si w kociele brackim w. Józefa 29. Niestety nie znamy
ani daty, ani warsztatu organmistrzowskiego tego instrumentu. Przypuszcza
si – w wietle dotychczasowych bada historycznych i instrumentologicznych – e organy te mogy wczeniej znajdowa si w innym kociele.
Prawdopodobnie pochodz
z czeskiego klasztoru w Brzewnowie. Na podstawie pewnych cech budowy czas ich powstania mona w przyblieniu okreli na koniec XVII wieku. Prawdopodobnie organy te mogy by ju na
wyposaeniu kocioa w 1696 r. w momencie konsekracji wi
tyni. Instrument zachowa si do dnia dzisiejszego z oryginalnymi elementami. Na
organy skadaj
si dwie sekcje: sekcja manuau i sekcja pedau. Cechami
charakterystycznymi tego instrumentu s
tzw. krótka oktawa oraz kute, stalowe manubria. Organy maj
dwie wiatrownice klapowo-zasuwowe. Kada
z wiatrownic obsuguje jedn
z sekcji. Traktura registratury i klawiatury jest
mechaniczna. W szafie organowej znajduj
si dwa miechy klinowe, które
dzi napdzane s
elektryczn
dmuchaw
. Na zewn
trz cokou wyprowadzone s
dwa skórzane pasy zakoczone rkojeci
, su
ce do kalikowania
organów.
Dyspozycja organów przedstawia si nastpuj
co:
29
Informacje historyczne i merytoryczne na temat organów w kociele w. Józefa w Krzeszowie zostay sporz
dzone na podstawie wizji lokalnej instrumentu, przeprowadzonej przez ks.
Piotra Dbskiego.
92
KS. UKASZ KUTROWSKI
M a n u a – 8 gosów, CDEFG – c3
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
Principal 8’
Flauta 8’
Salicet 8’
Octava 4’
Flauta 4’
Quinta 3’
Superoctava 2’
Mixtura 3 fach
P e d a – CDEFG – c 1
1. Octavbass 8’
2. Subbas 16’30
ZAKOCZENIE
Zagadnienie kultury muzycznej w opactwie cysterskim w Krzeszowie
w XVIII wieku obfituje w niezwykle bogate wydarzenia historyczne i kulturalne. Geneza takiego stanu rzeczy tkwi w wielowiekowej tradycji tego
klasztoru. Objawiao si to na paszczynie ycia duchowego, intelektualnego, a take materialnego. Niew
tpliwie wyranym znakiem bogactwa kultury duchowej by kultywowany przez wieki piew choraowy. Mimo e
przechodzi on róne przeobraenia, czasy kryzysu, zawsze by traktowany
z wielkim szacunkiem i pieczoowitoci
. Nawet jeli do liturgii zacza
przenika muzyka wielogosowa, chora stanowi stae odniesienie i zajmowa pierwszorzdne miejsce w celebracjach liturgicznych.
Zaamanie dziaalnoci krzeszowskich cystersów nast
pio na skutek niekorzystnych wydarze historycznych i przemian spoeczno-kulturowych
w XVI i XVII wieku. W drugiej poowie XVII wieku klasztor krzeszowski
odzyska sw
dawn
wietno m.in. dziki oywionej dziaalnoci opata
Bernarda Rosy, którego zasug
jest oywienie ycia duchowego, intelektualnego i materialnego. Na paszczynie duchowej przyczyni si do pikniejszego i bardziej autentycznego sprawowania witych obrzdów. Zaszczepi i rozwin
kult w. Józefa oraz innych witych. Zainicjowa propagacj kultury muzycznej poprzez zaoenie w Krzeszowie szkoy, która
ksztacia modych chopców do posugi liturgiczno-muzycznej. Dziki temu
od poowy XVII wieku a do 1810 r., czyli do kasaty zakonu, dziaaa
30
Zob. przypis poprzedni.
KULTURA MUZYCZNA CYSTERSÓW W KRZESZOWIE W XVIII WIEKU
93
prnie kapela muzyczna. Naleeli do niej wyksztaceni muzycy zarówno
cystersi, jak i osoby wieckie. Pochodzili oni gównie z terenów l
ska. Kapela wykonywaa przede wszystkim muzyk liturgiczn
, a wic cykle mszalne, propria mszalne, antyfony maryjne i inne utwory. W swoim repertuarze
mieli dziea muzyczne zarówno kompozytorów rodzimych, jak i zagranicznych, czego wiadectwem s
zachowane do dzi muzykalia.
Przy omawianiu zagadnienia kultury muzycznej XVIII-wiecznego Krzeszowa nie sposób byo pomin
instrumenty organowe w dwóch kocioach:
organy Michaela Englera w bazylice Wniebowzicia NMP i organy nieznanego autorstwa w kociele brackim pw. w. Józefa. Zarówno jeden, jak i drugi
instrument wykazuj
niezwyke walory architektoniczne i brzmieniowe.
Kultura muzyczna w Krzeszowie w XVIII wieku to zagadnienie niezwykle szerokie. W niniejszym artykule zostay zebrane jedynie podstawowe
informacje celem nawietlenia problematyki i wstpnej prezentacji tego
bogatego zagadnienia. Ze wzgldu na bogat
histori i obfito róde j
potwierdzaj
cych warto w przyszoci szczegóowo i wieloaspektowo przebada zasygnalizowane problemy.
BIBLIOGRAFIA
D b s k i P.: Przygotowanie i realizacja prac konserwatorskich przy zabytkowych organach
Michaela Englera w bazylice p.w. Wniebowzicia NMP w Krzeszowie. W: Organy Michaela
Englera w bazylice p.w. Wniebowzicia NMP w Krzeszowie. Red. P. Grinholc. Krzeszów:
Diecezja Legnicka 2008 s. 5-13.
G ó r n i a k M.G.: Krzeszów. W: Encyklopedia Katolicka. T. 9. Red. A. Szostek, B. Migut. Lublin: TN KUL 2002 kol. 1447-1449.
H o o w n i a P.: Wielkie organy Michaela Englera Modszego w Krzeszowie. W: Krzeszów
uwicony ask
. Red. H. Dziurla, K. Bobowski. Wrocaw: Wyd. Uniwersytetu Wrocawskiego 1997 s. 321-330.
K o s t r z a s k i H.: Dziedzictwo biaych mnichów. Szczyrzyc: Wyd. OO.Cystersów 1991.
K o z i e A.: Angelus Silesius. Bernhard Rosa i Michael Willmann, czyli sztuka i mistyka na
l
sku w czasach baroku. (Acta Universitatis Wratislaviensis. Historia sztuki. T. 23). Wrocaw: Wyd. Uniwersytetu Wrocawskiego 2006.
K u d e r a D.: Krzeszów. Red. M. Malerek. Piechowice: Laumann-Polska 1997.
P o p i e c h R.: Muzyka wielogosowa w celebracji eucharystycznej na l
sku w XVII i XVIII
wieku. (Z dziejów kultury chrzecijaskiej na l
sku nr 29). Opole: Redakcja Wydawnictw
Wydziau Teologicznego UO 2008.
P o p i e c h R.: Wkad cystersów w rozwój kultury muzycznej l
ska. W: Johannes Nucius.
Epoka, duchowo, ycie i twórczo. Materiay z Konferencji Naukowej zorganizowanej
z okazji 450-lecia urodzin Johannesa Nuciusa, opata cysterskiego w Jemielnicy, kompozytora
94
KS. UKASZ KUTROWSKI
i teoretyka muzyki. Kamie l
ski, 11 padziernika 2006 r. Red. R. Popiech, P. Tarliski.
(Z dziejów kultury chrzecijaskiej na la޾sku nr 46). Opole: Redakcja Wydawnictw Wydziau Teologicznego UO 2008. s. 185-212.
T a r l i s k i P.: Teologiczno-estetyczne aspekty duchowoci cysterskiej. W: Johannes Nucius.
Epoka, duchowo, ycie i twórczo. Materiay z Konferencji Naukowej zorganizowanej
z okazji 450-lecia urodzin Johannesa Nuciusa, opata cysterskiego w Jemielnicy, kompozytora
i teoretyka muzyki. Kamie la޾ski, 11 padziernika 2006 r. Red. R. Popiech, P. Tarliski.
(Z dziejów kultury chrzecijaskiej na la޾sku nr 46). Opole: Redakcja Wydawnictw Wydziau Teologicznego UO 2008 s. 93-144.
W a l t e r R.: Musikgeschichte des Zisterzienserkloster Grüssau. Von Anfang des 18. Jahrhunderts bis zur Aufhebung im Jahre 1810. Kassel–Basel–London–New York–Prag: Bärenreiter
1996.
W o l n i k F.: Cystersi w Europie. W: Johannes Nucius. Epoka, duchowo, ycie i twórczo.
Materiay z Konferencji Naukowej zorganizowanej z okazji 450-lecia urodzin Johannesa
Nuciusa, opata cysterskiego w Jemielnicy, kompozytora i teoretyka muzyki. Kamie la޾ski,
11 padziernika 2006 r. Red. R. Popiech, P. Tarliski. (Z dziejów kultury chrzecijaskiej na
la޾sku nr 46). Opole: Redakcja Wydawnictw Wydziau Teologicznego UO 2008 s. 45-92.
W o l n i k F. Charakterystyczne cechy liturgii cysterskiej. W: Johannes Nucius. Epoka, duchowo, ycie i twórczo. Materiay z Konferencji Naukowej zorganizowanej z okazji 450lecia urodzin Johannes Nuciusa, opata cysterskiego w Jemielnicy, kompozytora i teoretyka
muzyki. Kamie la޾ski, 11 padziernika 2006 r. Red. R. Popiech i P. Tarliski. (Z dziejów
kultury chrzecijaskiej na la޾sku nr 46). Opole: Redakcja Wydawnictw Wydziau Teologicznego UO 2008 s. 145-183.
W o l n i k F.: Liturgia l
skich cystersów w redniowieczu. (Opolska Biblioteka Teologiczna
t. 52). Opole: Redakcja Wydawnictw Wydziau Teologicznego UO 2008.
KULTURA MUZYCZNA CYSTERSÓW
W KRZESZOWIE W XVIII WIEKU
WYBRANE ZAGADNIENIA
Streszczenie
Pocz
tki opactwa cystersów w Krzeszowie sigaj
koca XIII wieku. Za punkt zwrotny
w historii klasztoru mona uzna 2. poow XVII wieku, czyli czas rz
dów opata Bernarda Rosy
(1660-1696). Dziki niemu ycie klasztorne zaczo si dynamicznie rozwija w wielu dziedzinach,
w tym take w dziedzinie muzyki, która stanowia wany element ycia klasztoru.
Muzyka wykonywana w czasie liturgii i naboestw w Krzeszowie realizowana bya w dwojaki sposób. Z jednej strony kontynuowane byy zakonne tradycje piewu choraowego, z drugiej
za wprowadzano nowe tendencje muzyki wielogosowej. Bardzo wyranym rysem ycia muzycznego Krzeszowa bya wokalno-instrumentalna muzyka kocielna; obok niej wykonywana by
równie muzyka instrumentalna. Miaa ona peni cztery podstawowe funkcje: by ozdobna
(decoratio), sprawia wraenie przyjemnoci (delectare), wywoywa emocjonalne wzruszenie
(permovere) i uczy (docere). W XVIII-wiecznej muzyce wykonywanej w Krzeszowie przewaa
styl koncertuj
cy.
Muzyk wykonywan
w Krzeszowie mona podzieli – na podstawie zachowanych muzykaliów – na dwie zasadnicze kategorie: (1) dziea przeznaczone do liturgii i (2) wykonywane
KULTURA MUZYCZNA CYSTERSÓW W KRZESZOWIE W XVIII WIEKU
95
poza liturgi
. Utwory te byy przejawem gównych nurtów duchowoci cystersów krzeszowskich:
nurtu chrystocentryczny, wyraaj
cego si w naboestwach adoracyjnych Najwitszego Sakramentu, w kulcie pasyjnym, w kulcie Emmanuela (praskiego Dzieci
tka Jezus), nurtu
mariologicznego i nurtu kultu witych (gównie w. Józefa, w. Jana Nepomucena, w. Jadwigi
i czternastu Wspomoycieli). Cz utworów bya komponowana przez kompozytorów rodzimych, którymi czsto byli sami cystersi, pozostae – przez kompozytorów obcego pochodzenia.
Muzyka w Krzeszowie wykonywana bya przez istniej
c
tam kapel. Naleeli do niej: kantorzy i sukcensorzy, tzw. regentes chori, organici, i inni muzycy. Wród nich byli te kompozytorzy i nauczyciele, którzy uczyli modych chopców muzyki i liturgii w miejscowej szkole.
Wanym elementem kultury muzycznej Krzeszowa byy i s
nadal organy. W bazylice pw.
Wniebowzicia NMP znajduj
si organy wybudowane w latach 1632-1736 przez l
skiego
organmistrza Michaela Englera. Instrument ten jest niezwykle cenny m.in. pod wzgldem architektury i walorów brzmieniowych. Do dzi zachowaa si znaczna cz oryginalnych elementów. Drugim instrumentem organowym w Krzeszowie s
organy w kociele brackim pw. w.
Józefa. Przypuszcza si, e zostay przeniesione do tutejszego kocioa z czeskiego klasztoru
w Brzewnowie. Dokadna data ich budowy i warsztat organmistrzowski nie s
znane.
Sowa kluczowe: Krzeszów, l
scy cystersi, opat Bernard Rosa, koció bracki pw. w. Józefa
w Krzeszowie, koció pw. Wniebowzicia NMP w Krzeszowie.