Teresa Jadczak

Teresa Jadczak-Szumiło
Psycholog- SWPS Warszawa i pedagog - Uniwersytet Warszawski. Ukończyła podyplomowe studia kwalifikacyjne w
zakresie diagnozy i terapii neuropsychologicznej – UMCS Lublin. Jest trenerem Polskiego Towarzystwa Psychologicznego II
stopnia – numer licencji 195. Interesuje się neuropsychologią rozwojową. Od kilku lat zajmuje się poszukiwaniem
psychologicznych metod diagnostycznych dla dzieci z FAS. W tym zakresie współpracuje z Panią prof. ElŜbietą Hornowską i
Panem Prof. Andrzejem Urbanikiem. Jest ekspertem Państwowej Agencji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych w
zakresie FAS. Pracuje w Prywatnej Pracowni Psychologicznej Item – Umiejętności Społeczne w śywcu.
Znaczenie jakości wczesnej komunikacji Matka – Dziecko dla
relacji przywiązania. Wykorzystanie skali Brazeltona do oceny
moŜliwości noworodka w zakresie budowania relacji
przywiązania.
W ciągu całego cyklu Ŝycia człowieka dokonują się róŜne zmiany we wszystkich sferach. Tak samo
dzieje się w Ŝyciu noworodka. Zmiany rozwojowe mogą mieć róŜne znaczenie dla dalszego etapu
Ŝycia człowieka. To co nurtuje psychologów rozwojowych od lat, to odpowiedź na pytanie jakie
zmiany są znaczące?
Noworodek rozwija się dynamiczne. W Ŝadnym okresie rozwoju nie przechodzimy aŜ tylu zmian w
sferze fizjologii, emocji, relacji społecznych. Oczywiście moŜna rozpatrywać rozwój dziecka w
zakresie rozwoju ruchu, rozwoju dojrzewania funkcji, rozwoju sensorycznego itp. Jednak to co
kluczowe w okresie pierwszego roku Ŝycia to rozwój w sferze emocjonalno- społecznej. Stworzenie
więzi to kluczowy aspekt rozwoju małego dziecka, który ma doniosłe znaczenie dla całego Ŝycia
człowieka.
Psychologowie juŜ od dawna wiedzą, Ŝe noworodek nie jest „czystą kartą”. W momencie narodzin jest
juŜ wyposaŜony w wiele mechanizmów umoŜliwiających mu nie tylko przeŜycie, ale aktywne
włączenie się w relacje społeczne.(Bolwby,1969;Schaffer,2004)
John Bolwby twórca koncepcji przywiązania zwrócił uwagę na fakt Ŝe kluczem do powstania
prawidłowej relacji przywiązania jest z jednej strony wysyłanie sygnałów przez dziecko, a z drugiej
strony właściwa odpowiedź matki polegająca na zaspokojeniu potrzeby dziecka. Zakładał on, Ŝe
wrodzone zdolności jakie posiada noworodek do kontaktu z innymi stanowią zaląŜki wewnętrznego
systemu przywiązania, który kształtuje się na przestrzeni całego rozwoju(Bolwby, 1969). System ten
początkowo nie jest zorganizowany. Dziecko kieruje sygnały „zapraszające” do kontaktu do kaŜdego
człowieka ze swojego bliskiego otoczenia. Później system ten się organizuje i moŜna zaobserwować
wyraźne preferencje wobec osoby, która regularnie zaspokaja potrzeby dziecka. Zorganizowanie tego
systemu pozwala uzyskiwać poczucie bezpieczeństwa i jest ono zaleŜne od jakości relacji jako
powstanie w diadzie dziecko- opiekun. Aby bezpieczna relacja przywiązania powstała dziecko
powinno być wyposaŜone w neurobehawioralne zachowania, a opiekun powinien być wraŜliwy i
adekwatnie zaspakajający potrzeby dziecka.
Do neurobehawioralnego wyposaŜenia noworodka, które ma znaczenie dla budowania relacji
przywiązania Bolwby zaliczył: płacz, przywieranie, ssanie, zdolność skupienia wzroku na twarzy
ludzkiej i zdolność podąŜania wzrokiem za twarzą ludzką.
Obecnie moŜna wyróŜnić cztery podstawowe wzorce przywiązania. Badacze uwaŜają, Ŝe wzorce te
zaleŜą z jednej strony od jakości opieki rodziców we wczesnym dzieciństwie, a z drugiej strony od
temperamentu
dziecka.
Tabela 3.1. Wzorce przywiązania wg Ainsworth i Main, Solomon.
Wzorzec przywiązania
Charakterystyka
Wzór (B) bezpieczny
Wzór
(C)
ambiwalentny
Związany jest z doświadczaniem przez dziecko poczucia bezpieczeństwa w
relacji z matką. Źródłem owego bezpieczeństwa jest dostępność,
responsywność i przewidywalność opiekuna, we wczesnych miesiącach
Ŝycia, głównie matki. Dziecko doświadcza bezpieczeństwa gdy matka
zachowuje wraŜliwość na sygnały dziecka, odpowiada na sygnalizowane
przez nie potrzeby, szczególnie wtedy gdy oczekuje ono uspokojenia i
komfortu.
lękowo- Kształtuje się w przypadku gdy dziecko doświadcza niepewności co do
tego, czy opiekun będzie dostępny, responsywny i pomocny w sytuacji gdy
będzie go potrzebowało. Wskutek doznawanej niepewności dziecko
doświadcza lęku separacyjnego, wykazuje skłonność do przywierania,
aktywuje zachowania przywiązaniowe i porzuca aktywność związaną z
eksploracją otoczenia. Do uformowania tego typu wzorca przyczynia się
opiekun nieprzewidywalny, to znaczy w pewnych sytuacjach dostępny i
pomocny a w innych nie lub stosujący separację i groźby porzucenia jako
formę kontroli nad dzieckiem.
Wzór
(A)
unikający
lękowo- Formuje się w sytuacji, gdy dziecko nie ma zaufania, Ŝe gdy będzie
poszukiwało opieki to spotka się z pomocną odpowiedzią ze strony
opiekuna a wręcz spodziewa się odtrącenia.
Na skutek braku pomocnych odpowiedzi dziecko podejmuje wysiłek
poradzenia sobie bez wsparcia i buduje strategię zaradczą opartą na
emocjonalnej samowystarczalności.
Strategia zachowania: strategia obronna- tłumienie uczuć negatywnych lub
fałszywe okazywanie pozytywnych.
Wzór
(D) Charakterystyczny dla niego jest brak u dziecka spójnej strategii radzenia
zdezorganizowany
sobie ze stresem. Przejawia ono róŜne zachowania, często sprzeczne ze
sobą i dziwaczne. Wzorzec ten obserwowano u dzieci maltretowanych i
dzieci matek cierpiących na depresję. Opiekun stanowi wówczas
zagroŜenie dla dziecka.
Źródłem owych zachowań dziecka jest równoczesne doświadczanie przez
niego lęku i przywiązania oraz niemoŜność rozwiązania tego konfliktu.
Źródlo: Opracowanie K. Cholewa, L. Krzywicka, T. Jadczak-Szumiło na podstawie :Pisula (2003)
Tabela 2.1. Funkcje przywiązania
Sfera:
Funkcja:
Biologiczna
ochrona przed niebezpieczeństwem, zaspokojenie
biologicznych (pokarmu itp.), zapewnienie przeŜycia.
regulacja
potrzeb
Emocjonalna
modyfikacja pobudzenia fizjologicznego,
uzyskiwanie zdolności do samouspokajania
afektu
-
Poznawcza
uczenie się siebie, innych i świata, eksploracja otoczenia.
Społeczna
nabywanie kompetencji społecznych, interpersonalnych, budowanie
więzi z innymi.
Duchowa
kształtowanie bazowej postawy - ufności v nieufności, nadziei.
Źródło: Opracowanie K. Cholewa,L. Krzywicka, T. Jadczak-Szumiło na podstawie: Bowlby (1978),
Plopa (2005)
Głównym celem skali NBAS jest wspieranie wraŜliwego rodzicielstwa i pomoc rodzicom w stawaniu
się dobrymi obserwatorami, aby móc lepiej zaspokajać potrzeby dziecka. Skala Brazeltona nie tylko
pozwala ocenić zdolności dziecka w zakresie tego jak radzi sobie z wysyłaniem sygnałów, ale równieŜ
co znacznie waŜniejsze pozwala pomóc rodzicom w odkryciu tych sygnałów i właściwemu ich
zrozumieniu. To co kluczowe dla relacji przywiązania to z jednej strony właśnie responsywność
opiekunów, gdzie responsywność oznacza macierzyńską wraŜliwość dzięki której matka jest zdolna
do dostrzegania sygnałów jakie wysyła dziecko, ale równieŜ jest zdolna właściwie je interpretować
oraz adekwatnie na nie reagować( Czub, 2005).
Skala Brazeltona opiera się na kilku załoŜeniach:
Dzieci w chwili narodzin potrafią kontrolować swoje zachowanie tak, aby reagować na nowe
otoczenie
Potrafią uŜywać zmysłów wzroku, słuchu, smaku, węchu i dotyku
Niemowlęta potrafią swoim zachowaniem komunikować swoje potrzeby i podejmują kroki w celu
kontrolowania otoczenia – uŜywają płaczu, Ŝeby przywołać matkę
Niemowlęta są istotami społecznymi gotowymi na kształtowanie otoczenia i bycie kształtowanym
przez otoczenie
Trzeba pamiętać, Ŝe dziecko jest gotowe na interakcje społeczne wtedy gdy jego układ ruchowy,
autonomiczny i regulacja stanów pobudzenia działają prawidłowo. JeŜeli te systemy działają
prawidłowo dziecko moŜe odkrywać świat za pomocą wzroku i słuchu. Na podstawie: Skala NBAS.
Materiały szkoleniowe ( 2007).
Jak ocena tych zachowań moŜe pomóc rodzicom w kształtowaniu relacji przywiązania?
Wzrok
Od samego początku noworodek jest zdolny do odbioru bodźców wzrokowych. Kieruje wzrok na
określone obiekty i ma swoje preferencje. Noworodki wybierają obiekty charakteryzujące się jakimś
wzorem, wolą przedmioty mające wyraźne kontury, będące w ruchu, trójwymiarowe i
symetryczne.(Schaffer, 2005). Podczas czuwania potrafi przeszukiwać wzrokiem otoczenie i
zatrzymywać wzrok, gdy trafi na przedmiot o wyraźnych kształtach(ibidem). Jednak dla wszystkich
noworodków obiektem budzącym największe zainteresowanie jest twarz ludzka. Noworodek widzi ją
z odległości ok. 20 cm, a więc z odległości jaką zwykle ma przy ssaniu piersi do twarzy matki. A juŜ
po kilku tygodniach Ŝycia noworodek jest zdolny odróŜnić twarze osób jakie się nad nim pochylają.
Skupianie wzroku noworodka na twarzy ludzkiej i śledzenie wzrokiem osoby matki jest kluczowym
aspektem dla rozwoju przywiązania. Znane są wyniki badań nad dziećmi będącymi w ogromnej
deprywacji w zakresie dostępności powtarzalnego opiekuna np. dom małego dziecka, kiedy dzieci nie
mając dostępu do jednego wybranego opiekuna i nie mogąc tym samym skupiać wzroku na twarzy
ludzkiej „wytracają” tą umiejętność i nie są zdolne do skupienia wzroku na ludziach. Tak jest we
wzorcu przywiązania lękowo-unikającym, gdzie zaburzenia przywiązania są często początkowo
uznawane za autyzm.
Kiedy rodzice uczestniczą w badaniu skala NBAS mają okazję zobaczyć jak dziecko reaguje
na twarz ludzką, grzechotkę czy piłeczkę. Obserwowane procesy wodzenia za przedmiotami
wzbudzają nie tylko zachwyt, ale tez często zdziwienie, Ŝe tak małe dziecko potrafi wykonać takie
powaŜne zadanie. Rodzice dzięki tej informacji weryfikują swoje stereotypowe przekonanie, Ŝe
noworodek tylko powinien jeść i spać. Doświadczenie płynące z procesu badania pozwala im
wzbudzać podobne procesy w domu i intensyfikować bliski kontakt twarzą w twarz co jest korzystne
dla bliskich relacji.
Słuch
Słuch noworodka jest rozwinięty podobnie jak wzrok. ChociaŜ słuch noworodka nie jest
wraŜliwy na dźwięki ciche to bardzo dobrze reaguje na nieco głośniejsze. Natomiast mowa ludzka
obejmuje szerokie pasmo akustyczne bardzo dobrze słyszalne dla noworodka. Podczas badania
rodzice mają okazję zaobserwować nie tylko jak dziecko odwraca głowę na ich głos, ale równieŜ jak
moŜe wyciszyć płacz na dźwięk głosu ludzkiego. Ma to znaczenie dla jakości relacji przywiązania.
PoniewaŜ matka kiedy odkrywa tą moŜliwość dysponuje większym zasobem reakcji na płacz
noworodka, a tym samym jej odpowiedzi mogą być jakościowo bardziej adekwatne.
Płacz
Do wrodzonego wyposaŜenia noworodka naleŜy równieŜ płacz. Pozwala on noworodkowi uzyskać
bliskość opiekuna, a poprzez to zaspokoić potrzeby. Zwykle rodzice dąŜą do jak najszybszego
ukojenia płaczu noworodka, bądź to przez nakarmienie, bądź przez podanie smoczka. Dzięki badaniu
skalą Brazeltona rodzice mogą zobaczyć jak ich dziecko reaguje ukojeniem na całą gamę bodźców, a
nie tylko na ssanie. Uczą się, Ŝe dziecko jest wraŜliwe na głos, dotyk, głos i dotyk, podniesienie,
owijanie kocykiem, kołysanie. Schaffer(2005) opisał trzy wzorce płaczu noworodka.
Jeden występuje gdy dziecko jest głodne, drugi gdy dziecko się złości, trzeci jest reakcją na ból.
KaŜdy z tych wzorców krzyku niesie za sobą inne informacje na temat stanu noworodka i jeśli matka
jest empatyczna, moŜe w pełni zaspokoić potrzeby dziecka. Badanie skalą NBAS pozwala dodatkowo
zobaczyć pewną dojrzałość dziecka do samouspokajania. MoŜna zaobserwować poziom płaczliwości,
tempo pobudzenia, szczyt pobudzenia oraz łatwość z jaką moŜna ukoić dziecko. Obserwacja badania
pozwala rodzicom poszerzyć gamę zachowań kojących i dzięki temu w efekcie poprawić jakość opieki
nad dzieckiem. A właśnie od jakości opieki zaleŜy w tym okresie kształtowanie się wzorca
przywiązania.
Habituacja
Badanie habituacji pozwala ocenić umiejętność odcinania się od powtarzających się bodźców
zakłócających sen, a więc bodźców negatywnych. To, Ŝe dziecko wygasza reakcję oznacza, Ŝe stara
się przejąć kontrolę nad stanem i posiada do tego kompetencje rozwojowe. Jest to kluczowa
informacja dla jakości opieki rodzicielskiej.
Regulacja stanów
Regulacja stanów jaką posiada noworodek jest jedną z najbardziej przydatnych umiejętności dziecka.
Dziecko moŜe regulować swoje stany poprzez płacz, uspokajanie się, budzenie, czuwanie. Zdrowy
noworodek przechodzi z jednego stanu w drugi w sposób płynny. MoŜe teŜ prezentować pełną gamę
stanów. Pokazanie rodzicom tych przejść i moŜliwości sprawia, Ŝe opiekunowie lepiej rozumieją
swoje dziecko. Ponadto mogą oni słuŜyć pomocą noworodkowi w regulacji tych stanów co znacznie
zwiększa repertuar zachowań opiekuńczych wobec noworodka.
Wrodzone predyspozycje dziecka mogą ułatwiać , ale tez utrudniać właściwą interpretację
komunikatów jakie wysyła dziecko. Część badaczy zajmujących się przywiązaniem zwraca uwagę na
fakt, Ŝe do rozwoju relacji przywiązania moŜe teŜ przyczyniać się temperament dziecka. Do tzw.
trudnego temperamentu badacze zaliczyli: nieregularność cyklów biologicznych, wycofywanie się w
reakcji na nowe sytuacje, negatywne reakcje na zmiany, duŜa intensywność reakcji i przewaga
nastrojów negatywnych( Strelau, 2002). Jak pokazują badania D.van den Boom ( za: Czub, 2005)
edukacja matek w zakresie opieki i wraŜliwości na sygnały płynące od dziecka pozwala regulować
zachowania matek w opiece nad tak wymagającymi dziećmi w kierunku tworzenia bezpiecznego
wzorca przywiązania. Badacze wyselekcjonowali grupę stu noworodków w ciągu pierwszych
piętnastu dni po narodzinach. Dzieci te charakteryzowały się skłonnością do reagowania afektem
negatywnym. W sposób losowy podzielono dzieci na dwie grupy. Matki niemowląt naleŜących do
jednej z tych podgrup zostały poddane specjalnemu programowi oddziaływań, który miał na celu
podniesienie ich umiejętności opiekuńczych i poczucia kompetencji w roli matki. Program w sposób
istotny zmienił relacje matek z dziećmi co miało zasadniczy wpływ na rozkład wzorców przywiązania.
W grupie, która nie korzystała z programu opiekuńczego tylko 22% wytworzyło wzorzec bezpieczny,
a 78% wzorce pozabezpieczne. Tymczasem zwykle w populacji mamy 65-75% wzorców
bezpiecznych. W grupie gdzie matki korzystały z programu opiekuńczego 62% wytworzyło wzorzec
bezpieczny, a 38% wzorce pozabezpieczne.
Wszystkie zachowania związane ze zrozumieniem sygnałów płynących od dziecka przyczyniają się
do poprawy jakości relacji matka – dziecko, która jest kluczowa dla rozwoju w pierwszym roku Ŝycia.
Dziecko w okresie noworodkowym jest niezwykle wraŜliwe na reakcje opiekuna. To właśnie
stabilność, powtarzalność reakcji i zachowania obniŜające napięcie stają się podwalinami dla poczucia
bezpieczeństwa i stworzenia bezpiecznego stylu przywiązania.
Wczesne doświadczenia dziecka w relacji z opiekunem stanowią podwaliny rozwoju nie tylko
osobowości człowieka, ale równieŜ stają się dynamicznymi modelami operacyjnymi, które słuŜą do
regulacji, interpretacji i przewidywania zachowań, myśli, uczuć zarówno wobec innych jak i wobec
siebie. W duŜym stopniu determinują one zachowania dziecka jakich będzie ono uŜywało do osiągania
bliskości z innymi. Kształtują samoocenę, przekonania na własny temat i regulację własnych stanów
emocjonalnych. Tym samym przyczyniają się do powstania mechanizmów regulacji w sytuacjach
trudnych i radzenia sobie z pobudzeniem.(Sroufe, 1995)
Macierzyńska wraŜliwość jest kluczowym czynnikiem dla wytworzenia się bezpiecznego
wzorca przywiązania (Bolwby, 1969, Ainsworth, 1978) Termin ten obejmuje zespół cech
poznawczych, emocjonalnych i społecznych, które przynaleŜą do kompetencji opiekuna. Matki, które
cechował wysoki poziom aktywności tworzyły bezpieczny styl przywiązania ze swoimi dziećmi
(Ainsworth, 1978).Skala Brazeltona pozwala zwiększyć wraŜliwość matki i uczynić ją bardziej
uwaŜną na sygnały jakie wysyła dziecko. Dotyczy to zarówno matek biologicznych jak i zastępczych
czy adopcyjnych. ZauwaŜenie sygnałów i ich poprawna interpretacja stanowi bazę dla adekwatnej
odpowiedzi czyli uczynienia z matki opiekuna responsywnego, który jest gwarancją dla budowy
poczucia bezpieczeństwa.
Literatura
Ainsworth, M. (1978) Patterns of attachment. A Psychological Study of Strange sytuation. Hillsadale, NJ:
Lawrence Erlbaum Associates.
Bolwby, J. (1969). Attchment and loss.Vol.1 London: Penguin Books.
Brazelton, T(2007) Materiały szkoleniowe dla instruktorów
Cholewa, K, Jadczak-Szumiło, T., Krzywicka, L.(2008) Niepublikowane materiały warsztatowe dla rodziców
zastępczych pt. „Przywiązanie”.
Czub, T.(2005) Wiek niemowlęcy jak rozpoznać ryzyko i jak pomagać. W: Brzezińska, A. red. (2005)
Psychologiczne portrety człowieka. Praktyczna psychologia rozwojowa. Gdańska: GWP
Pisula(2003) Autyzm a przywiązanie. Warszawa: PWN
Plopa, M.(2005) Psychologia rodziny: teoria i badania. Kraków : Impuls.
Schaffer, S. (2005) Psychologia dziecka. Warszawa. PWN.
Sroufe, A(1995) Emotional development.. The organization of emotional life i the early years. Cambrigde:
Cambridge University Press.
Strelau, J.(2002) Psychologia temperamentu. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN