Streszczenie

Studia Śląskie, t. 71, R. 2012
I Studia
Aleksander Kwiatek, O antynomii Wschód-Zachód w II Rzeczypospolitej i jej
śląskim kontekście. Cz.1. od podziału Górnego Śląska do tzw. wyborów brzeskich
Antynomia Wschód – Zachód stanowiąca jeden z podstawowych determinantów myśli
polskiej, bądź „idei polskiej”, nabierała w warunkach II Rzeczypospolitej szczególnego
znaczenia i sensu. Dookreślana na różnych poziomach społecznej refleksji (np. w literaturze,
historiografii, publicystyce) staje się w sferze polityki ważnym elementem motywacyjnoinspiracyjnym w konceptualizowaniu wizji państwa. Można powiedzieć jeszcze inaczej, że
jest wyrazem publicznego dyskursu nad kształtem ówczesnej Polski, kierunkami jej rozwoju,
bliższymi i dalszymi celami, a jednocześnie przejawem społecznych obaw, lęków i
niepokojów związanych z jej geopolityką. Sama antynomia zatem to wyraz synonimicznego
układu sprzeczności, będących funkcją specyficznego położenia Polski między Wschodem a
Zachodem, na styku skonfrontowanych wobec siebie odmiennych cywilizacji i kultur,
ścierania się różnych wpływów i tendencji.
Studia nad antynomią posiadają szczególne znaczenie zwłaszcza w odniesieniu do
Śląska. Pozwalają szerzej spojrzeć na jego specyfikę warunkowaną skalą odstępstw od
ogólnonarodowych norm i standardów. Stwarzają możliwość redefinicji wielu tez i sądów w
zakresie tzw. problematyki integracyjnej.
Monika Choroś, Łucja Jarczak, Nazewnictwo miejscowe w polityce władz rejencji
opolskiej (spojrzenie onomasty)
Celem artykułu jest przedstawienie relacji polsko-niemieckich w nazewnictwie śląskim
w okresie funkcjonowania rejencji opolskiej (1816−1945). Od połowy XVIII w. zwiększa się
wpływ i nacisk czynnika urzędowego, administracyjnego na system nazewniczy. Wskutek
monopolistycznej pozycji państwa, tendencje do administracyjnej kodyfikacji nazewnictwa
przekształcają się w przymus prawny, nabierają akcentów politycznych i stają się narzędziem
świadomej asymilacji mniejszości etnicznych, rugowania ich języka oraz zacierania obrazu
przeszłości historycznej. Ten okres intencjonalnych i świadomych procesów
germanizacyjnych nasila się wyraźnie po plebiscycie i podziale Górnego Śląska, a później po
przejęciu władzy przez narodowych socjalistów. W pierwszej kolejności usuwano z nazw
człon etniczny Polnisch ‘polski’, a po 1933 r. zmieniano masowo nazwy o widocznym
rodowodzie słowiańskim i obcym brzmieniu. Tylko w 1936 r. zmieniono w rejencji opolskiej
1088 nazw miejscowych. Akcję i przebieg niemczenia toponimii w tej części Śląska
porównano w artykule z takimi samymi działaniami w innych regionach Rzeszy.
Adam Dziuba, Aktorzy i statyści. Relacje polityczne w powiecie niemodlińskim w l.
1945-1948
Leżący przed wojną w niemieckiej rejencji opolskiej powiat niemodliński został
opanowany przez Armię Czerwoną od końca stycznia do marca 1945 r. Tymczasową
władzę na jego terenach zaczęła sprawować radziecka komendantura wojenna. Grupa
urzędników mająca zorganizować na obszarach powiatu organy polskiej administracji
dotarła do Niemodlina 8 maja 1945 r. Dwa dni później komendant wojenny formalnie
przekazał obszar powiatu staroście. Lokalna administracja od początku silnie była
powiązana z Polską Partią Robotniczą. PPR mocno zakorzeniła się na ziemi
niemodlińskiej, wykorzystując trwający aż do października 1945 r. monopol
organizacyjny, kiedy to powstała w Niemodlinie miejscowa Polskiej Partii
Socjalistycznej. Mimo formalnego sojuszu łączącego partie robotnicze socjaliści szybko
2
znaleźli się z komunistami w konflikcie na tle ograniczenia dostępu do kluczowych
stanowisk we władzach powiatu. Marginalna rola na lokalnej scenie politycznej przypadła
pozostałym partiom politycznym, także opozycyjnemu Polskiemu Stronnictwu
Ludowemu. Hegemonię komunistów utwierdziły wybory parlamentarne przeprowadzone
w styczniu 1947 r. Wygrali je w efekcie zastosowania masowych represji, w wyniku
których rozbito PSL i złamano opór społeczny, choć wynik nie odzwierciedlał preferencji
wyborczych większości mieszkańców powiatu. W 1948 r. PPR podporządkowała, a
następnie wchłonęła PPS. Władza partii komunistycznej została w ten sposób
ugruntowana.
Piotr Pałys, Dyplomacja jugosłowiańska wobec polsko-czechosłowackich
kontrowersji granicznych z lat 1945-1947
W stosunkach Jugosławii z Polską i Czechosłowacją w pierwszych latach po
zakończeniu II wojny światowej priorytetem było zawarcie układów o przyjaźni i wzajemnej
pomocy. Dlatego spór terytorialny konfliktujący sojuszników był przez Belgrad uważnie
monitorowany. W tym kontekście pojawiła się także kwestia możliwego jugosłowiańskiego
pośrednictwa. Z nieoficjalną propozycją w tej sprawie wyszła jesienią 1945 r. strona polska.
Pomimo negatywnego stanowiska belgradzkiego MSZ Tito z taką propozycją wystąpił w
marcu 1946 r. Nie zamierzał jednak deklarować się po jakiejkolwiek stronie, a jego inicjatywa
miała wymiar propagandowy. Dyplomacja jugosłowiańska w dzielących oba kraje kwestiach
granicznych stała na stanowisku zachowania status quo. Dlatego zawarcie polsko–
czechosłowackiego układu przyjęto z satysfakcją, podkreślając jego rolę w budowaniu
systemu zabezpieczenia przed ewentualną agresją ze strony Niemiec. Jugosłowianie
przypisywali mu także spore znaczenie w budowaniu bloku państw słowiańskich i kreowaniu
tzw. „nowej polityki słowiańskiej”.
Barbara Techmańska, Młodzi zbuntowani – młodzież Zagłębia Miedziowego
przeciwko realiom stanu wojennego
W Zagłębiu Miedziowym, podobnie jak na terenie całego kraju, młodzież protestowała
przeciwko rzeczywistości stanu wojennego. Najczęściej występującymi formami protestu
było zakładanie tajnych organizacji, które zajmowały się kolportażem ulotek, malowaniem
symboli wolnościowych i haseł na ścianach budynków, wydawaniem broszur. Na terenie
Zagłębia Miedziowego, zwłaszcza w okresie pierwszych miesięcy, powstało kilka związków
o wspomnianym charakterze, m.in. Niezależny Związek Młodych Polaków „Przyszłość”,
Młodzieżowa Organizacja Wolnej Polski czy Tajne Stowarzyszenie Antykomunistyczne.
Młodzi ludzie manifestowali swoją niechęć do władzy podczas spotkań organizowanych w
szkołach z oficerami Wojska Polskiego, przedstawicielami partii czy specjalnymi agitatorami.
Mimo prób udowodnienia przez władzę, że wszelkie poczynania są wynikiem sterowania
przez działaczy NSZZ „Solidarność”, podejmowane inicjatywy były w pełni samodzielne,
wynikały z pobudek patriotycznych, z potrzeby włączenia się w ważne wydarzenia, od
których zależał los społeczeństwa polskiego.
II Miscellanea i materiały
Michał Jakubik, Stosunki polsko-niemieckie w latach 1934-1939 w świetle „Polski
Zbrojnej” i „Gazety Polskiej”
Jednym z efektów przejęcia władzy w Niemczech przez Adolfa Hitlera, była zmiana
niemieckiej polityki w stosunku do Polski. Od połowy 1933 r. do początków roku 1939
wrogie działania zastąpione zostały przez dążenie do osiągnięcia i ustabilizowania
dobrosąsiedzkich stosunków. Zgodnie z planami Hitlera, miało to m.in. ułatwić wyrwanie
3
Niemiec z międzynarodowej izolacji i wciągnięcie Polski do bloku antyradzieckiego. Polsce
porozumienie z Rzeszą dawało możliwość odsunięcia groźby rewizji granic i
niebezpieczeństwa poświęcenia jej interesów przez mocarstwa zachodnie dla własnych celów.
Artykuł stanowi omówienie stosunków polsko-niemieckich w tym okresie na podstawie
publikacji dwóch międzywojennych dzienników – Polski Zbrojnej i Gazety Polskiej. Oba
pisma były gazetami zależnymi od obozu rządzącego w Polsce po 1926 r. W związku z tym
wielokrotnie stawały się miejscem ogłaszania stanowiska władz, narzędziem w grze
dyplomatycznej oraz instrumentem mającym kształtować nastroje społeczeństwa. Z tego
względu obydwa dzienniki wspierały propagandowo linię politycznego zbliżenia z Niemcami,
a od wiosny 1939 r. mobilizowały społeczeństwo wobec możliwej konfrontacji.
Poddane analizie teksty prasowe obejmują zarówno sferę stosunków politycznych, jak i
kwestie gospodarcze, kulturalne oraz sport. Dają tym samym szeroki przegląd wydarzeń w
relacjach polsko-niemieckich widziany z perspektywy określonej grupy politycznej.
Ewa Dawidejt-Jastrzębska, Śląsk Opolski w polskiej literaturze pięknej okresu
międzywojennego – przyczynek do pamięci kulturowej nowych (powojennych)
mieszkańców regionu
Przedmiotem analizy są napisane w okresie międzywojennym przez polskich pisarzy
utwory literatury pięknej wraz z literaturą faktu (reportaże) dotyczące Śląska Opolskiego
rozumianego jako ta część Górnego Śląska, która po powstaniach i plebiscycie pozostała w
granicach Rzeszy. Uwzględniono zarówno te prace, których akcja toczy się w latach 1922–
1939, jak i dotyczące wcześniejszych wydarzeń historycznych na tym terenie. W układzie
chronologicznym omówiono utwory: Artura Gruszeckiego, Stefan Żeromskiego, prozę ze
zbioru Pisarze polscy Kresom Zachodnim, Gustawa Morcinka Stefana Brodowskiego, Poli
Gojawiczyńskiej, Zofii Kossak, Jana Wiktora, Stanisława Wasylewskiego i Kazimierza
Gołby.
Abstrahując od błahych w zdecydowanej większości utworów zamieszczonych w tomie
Pisarze polscy Kresom Zachodnim stwierdzić można, że do najczęściej poruszanych wątków
należały związki historyczne Śląska z Polską, trwanie ludu śląskiego w wierze i mowie
ojców, starania lokalnych działaczy narodowych o rozbudzenie i/lub podtrzymanie polskiej
świadomości narodowej, plebiscyt i powstania śląskie, ciężka dola Polaków za kordonem (w
państwie niemieckim), poddawanych germanizacji i represjom nasilającym się coraz bardziej
wraz z umacnianiem się władzy Hitlera. Przewija się też motyw wysokiego poziomu
cywilizacyjnego życia codziennego na Śląsku Opolskim.
ks. Andrzej Hanich, Losy ludności na Śląsku Opolskim w czasie działań wojennych i
po wejściu Armii Czerwonej w 1945 r.
Gehenna ludności cywilnej Śląska Opolskiego rozpoczęła się wraz ze spontaniczną
ucieczką, a następnie nakazaną przez władze nazistowskie ewakuacją w warunkach
surowej zimy tuż przed nadejściem Armii Czerwonej w styczniu 1945 r. Nie sposób
dokładnie ustalić, ilu cywilnych mieszkańców Śląska Opolskiego uciekło bądź zostało
wysiedlonych przed frontem oraz ilu zginęło bądź zaginęło bez wieści na szlakach
ewakuacyjnych. W rezultacie wiele miejscowości było opustoszałych w chwili zajęcia
przez Armię Czerwoną, a w tych, gdzie mieszkańcy pozostali na miejscu, doszło do
licznych zabójstw i gwałtów popełnionych przez żołnierzy radzieckich, którzy wkraczając
na obszar Rzeszy Niemieckiej, mścili się na Niemcach za cierpienia zaniesione przez
hitlerowską Rzeszę na obszary ZSRR. Straty poniesione przez ludność cywilną z rąk
żołnierzy Armii Czerwonej w okresie od stycznia do maja 1945 r. można jedynie
próbować określić w przybliżeniu. Według szacunków D. Tomczyka, ze Śląska
Opolskiego ewakuowano przed frontem ponad 250 000 osób, z czego zabito i zaginięło
4
ponad 66 000. Liczby te są jednak mocno zaniżone. Krótko po zakończeniu działań
wojennych, ale jeszcze przed objęciem tych terenów przez administrację polską, zgodnie z
ustaleniami aliantów w Jałcie nastąpiła deportacja wielu tysięcy Ślązaków (przeważnie
mężczyzn) do ZSRR. Do dnia dzisiejszego nie udało się jednak ustalić faktycznej liczby
wywiezionych do ZSRR ze Śląska Opolskiego. Musiało ich być z pewnością kilkadziesiąt
tysięcy, skoro według obliczeń H. Stańczyka z obszaru całego Górnego Śląska (tj. z
przedwojennego województwa śląskiego i obszaru Śląska Opolskiego) deportowano ok.
90 000 osób. Do domów powróciło ok. 20% ogółu deportowanych. Niewola i deportacje
do ZSRR oraz pozostanie części mężczyzn na Zachodzie jeszcze przez kilka lat stwarzały
poważny problem rodzin podzielonych, a w konsekwencji utrzymywanie się wśród
ludności miejscowej na Śląsku Opolskim po wojnie, niespotykanej wcześniej dużej
przewagi kobiet oraz nieproporcjonalnie dużego odsetka dzieci i starców. Ludność tę po
wojnie na dodatek dziesiątkowały choroby, głównie epidemia tyfusu.
Zbigniew Bereszyński, Śląsk Opolski i przełom polityczny lat 1970-1971
W niedzielę 13 grudnia 1970 władze PRL ogłosiły decyzję o podwyżce cen żywności i
innych artykułów konsumpcyjnych. Konsekwencją tego był wybuch narastającego już od
dłuższego czasu niezadowolenia społecznego na tle złych warunków materialnych życia.
Szczególnie dramatyczny przebieg miały wydarzenia na Wybrzeżu, gdzie milicja i wojsko
użyły przeciwko robotnikom broni. Do czołowych bohaterów ówczesnych wydarzeń należał
Stanisław Słodkowski, zamieszkały na stałe w województwie opolskim pracownik Styczni
Gdyńskiego, który stanął na czele tamtejszego komitetu strajkowego. Fala protestów nie
ominęła również Opolszczyzny. Doszło do strajku w Zakładach Urządzeń Przemysłowych w
Nysie. W licznych miejscowościach województwa opolskiego pojawiały się ulotki i napisy,
wyrażające sprzeciw wobec podwyżki. Służba Bezpieczeństwa i Milicja Obywatelska
przeprowadziły ogółem 1770 rozmów profilaktyczno-ostrzegawczych. 337 osoby zostały
prewencyjnie „izolowane”.
Po raz pierwszy w historii bloku komunistycznego protesty robotnicze doprowadziły do
zmian personalnych w najwyższych władzach partyjno-państwowych. Dalsze protesty i inne
przejawy niepokojów społecznych, mnożące się również w województwie opolskim,
spowodowały odwołanie decyzji o podwyżce cen. Przełomowe wydarzenia z lat 1970-1971
zaowocowały trwałym przeobrażeniem społecznej rzeczywistości. Nastąpiła przejściowa
poprawa materialnych warunków bytu społeczeństwa. Zakończył się okres otwartej
konfrontacji między władzami komunistycznymi a Kościołem katolickim. Nowe władze
partyjno-państwowe nie zamierzały liberalizować stosunków politycznych. Zostały jednak z
czasem do tego zmuszone przez względy natury ekonomicznej i rosnącą aktywność
środowisk opozycyjnych w kraju.
III Przeglądy
Brygida Solga, Miejsce i znaczenie migracji zagranicznych w rozwoju regionalny założenia, cele i wstępne ustalenia projektu habilitacyjnego
Celem artykułu jest przedstawienie podstawowych celów, założeń i metodologii badań
prowadzonych w ramach projektu habilitacyjnego pt. Miejsce i znaczenie migracji
zagranicznych w rozwoju regionalnym. W warstwie teoretycznej praca rozwija koncepcję
regionu migracyjnego na określenie obszaru, w którym migracje są zjawiskiem na tyle
istotnym, iż w sposób wyraźny (pozytywny bądź negatywny) wpływają na procesy rozwoju
regionalnego. Na tym poziomie dokonano ponadto próby połączenia teorii rozwoju
regionalnego i teorii migracyjnych pod kątem ich wykorzystania do wyjaśniania zjawisk
mobilności w regionie migracyjnym.
5
W obszarze ustaleń empirycznych i utylitarnych dokonano rozpoznania migracji
zagranicznych w województwie opolskim i innych regionach kraju pod kątem ich przyczyn,
skali, charakteru oraz wpływu na rozwój regionalny. W pracy odniesiono się także do
tworzonego w Polsce systemu polityki migracyjnej. Wykorzystano ponadto przykłady
wybranych krajów i ich regionów w Europie i poza nią, które posiadają długie tradycje
emigracyjne, a skutki tych przemieszczeń są widoczne zarówno w skali ogólnokrajowej, jak i
na poziomie struktur regionalnych.
Jakub Balawajder, Kilka uwag o książce Mariusza Patelskiego poświęconej
niezależnemu ruchowi studenckiemu w Opolu
Książka Mariusza Patelskiego „Niezależne Zrzeszenie Studentów w Opolu 1980-1990”
jest monografią działań studenckiego środowiska opozycyjnego na Opolszczyźnie w
kluczowych latach dla schyłku PRL i w okresie transformacji ustrojowej. W szerokim
kontekście społeczno-politycznym i gospodarczym zaprezentowana została geneza
organizacji, jej wielowymiarowe funkcjonowanie oraz dylematy organizacyjne.
Przedstawiona została rola tego środowiska w kształtowaniu świadomości społecznopolitycznej młodzieży akademickiej w Opolu oraz wkład, jaki jej członkowie wnieśli
w proces liberalizacji systemu politycznego PRL.
Ewa Golec, Bibliografia zawartości „Studiów Śląskich” t. 61: 2002-t.70: 2011
Bibliografia zawartości „Studiów Śląskich”, przygotowana za lata 2002-2011, została
podzielona na osiem działów: historia; zagadnienia gospodarcze, urbanizacja; zagadnienia
społeczno-polityczne, prawne; kultura, nauka, oświata; językoznawstwo; czytelnictwo,
czasopisma, wydawnictwa; osoby, stan badań.
Do zawierającego ogółem 184 pozycji zestawienia dołączono również indeks autorów.