pobierz artykuł

Teresa Bal-Woźniak
Politechnika Rzeszowska im. Ignacego Łukasiewicza
Przesłanki i konsekwencje
uznania innowacyjności
za kryterium sprawności systemu
ekonomicznego
1. Wprowadzenie
Przemiany cywilizacyjne z początku XXI w. dokonujące się w praktyce pod
wpływem technologii informacyjno-telekomunikacyjnych, rozprzestrzeniających
się dzięki procesom globalizacji, wymuszają również modyfikację podejść teoretycznych. Dotyczy to także sprawności systemów ekonomicznych, która była
przedmiotem szczególnego zainteresowania Profesora Edwarda Łukawera. Jednakże od czasu, kiedy problematyką tą zajmował się E. Łukawer, dokonała się
wielka transformacja w Europie Środkowo-Wschodniej, natomiast w skali globalnej pod wpływem rewolucji informacyjno-telekomunikacyjnej wyłania się
nowa gospodarka. W związku z tym pojawiają się również pytania odnoszące się
do kryteriów sprawności systemów ekonomicznych. Stąd celem opracowania
jest uzasadnienie hipotezy o konieczności wzbogacenia o innowacyjność kryteriów sprawności systemu ekonomicznego.
Problematyka kryteriów wartościujących poszczególne systemy ekonomiczne była przedmiotem gorącej polemiki na Zachodzie w okresie międzywojen-

Opracowanie przygotowane w ramach „Pracy naukowej finansowanej ze środków na naukę
w latach 2007–2009 jako projekt badawczy”.
150
Teresa Bal-Woźniak
nym, w Polsce zaś popularyzował ją począwszy od 1956 r. E. Łukawer1. Obecna
dyskusja ma nieco inny charakter, nie chodzi bowiem o wykazywanie przewagi
jednego systemu nad innym, lecz konieczność podnoszenia sprawności działania
warunkującego zrównoważony rozwój społeczno-gospodarczy przy optymalnym
wykorzystywaniu zasobów. „Kapitalizm – choć paskudny to ustrój, zmuszający
do ciężkiej pracy – jest bardziej racjonalny niż jakikolwiek inny system gospodarczy. (...) Jednakże nie był i nadal nie jest racjonalny w kategoriach czysto
prakseologicznych”2. Teza ta stała się jedną z przesłanek ukazania prakseologicznego aspektu sprawności, ponieważ takie jest pochodzenie kategorii sprawności3, niezmiennie zestawianej z systemem ekonomicznym 4.
Sprawność systemu ekonomicznego rozumiana jest przez ekonomistów jako
zdolność mechanizmów regulacji gospodarki krajowej, bądź jakiegokolwiek
składnika tej gospodarki (przedsiębiorstw, gospodarstw domowych, poszczególnych rynków), do realizowania w sposób efektywny ekonomicznie pożądanych
celów5. Takie podejście skłania do rozwinięcia prakseologicznego aspektu sprawności w dwóch kierunkach: w kierunku skuteczności identyfikowanej ze stopniem realizacji celów oraz w kierunku efektywności utożsamianej ze stopniem
wykorzystania zasobów. Jednak wiele zaleceń prakseologicznych dotyczących
sprawności jest tak oczywistych, zdroworozsądkowych, szeroko znanych i odnoszących się nie tylko do wielu dziedzin zawodowych, ale również do życia
prywatnego, i to zarówno w zakresie spraw codziennych, jak i przyszłościowych, że naraża je na zarzut banalności, choć należy zauważyć, że znajomość
ich w szerszych kręgach przedstawicieli nauk szczegółowych jest ciągle zbyt
mała. Po wielu latach niedoceniania tej dziedziny nauki szersze rozpowszechnienie prakseologicznego myślenia, mającego powszechne zastosowanie tak teoretyczne jak i praktyczne6, może przynieść korzyści także dla lepszego rozumie-
1
E. Łukawer, Spór o racjonalność gospodarki socjalistycznej. Z historii problemu, AE w Krakowie i PTE, Kraków 2005 (pierwsze wydanie ukazało się w serii Ekonomia XX wieku, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1985).
2
G.W. Kołodko, Wędrujący świat, Prószyński i S-ka, Warszawa 2008, s. 291.
3
T. Kotarbiński, Traktat o dobrej robocie, wyd. 7, Ossolineum, Wrocław–Warszawa–Kraków–
Gdańsk–Łódź 1982, s. 7 (pierwsze wydanie ukazało się w serii Wydziału I Łódzkiego Towarzystwa Naukowego 1955, nr 18).
4
Na temat związków ekonomii i prakseologii zob.: T. Kotarbiński, op. cit., s. 350–364, a także w dostępnej już w języku polskim książce: L. von Mises, Ludzkie działanie, Fundacja Instytut
Ludwiga von Misesa, Warszawa 2007.
5
M.G. Woźniak, Kierowanie. Rynek. Transformacja. Bariery stabilizacji, Instytut Badań Rynkowych, Kraków 1993, s. 40.
6
Szeroko na ten temat zob. w: A. Szpaderski, Postulat prakseologii jako teorii podstawowej dla nauk organizacji i zarządzania. Przykłady zastosowań, „Organizacja i Kierowanie” 2006,
nr 2, s. 3–32.
Przesłanki i konsekwencje uznania innowacyjności…
151
nia i stosowania innowacyjności w formie kryterium sprawności systemu ekonomicznego, traktowanego jako makroorganizacja7.
2. Prakseologiczne aspekty sprawności
Metateoretyczną podstawą dociekań dotyczących wszystkich organizacji nie
tylko w skali mikro (rodzina, przedsiębiorstwo), ale i makro (gospodarka, państwo) jest prakseologia jako nauka o sprawnym działaniu8. Nosiła ona pierwotnie nazwę „metodologia ogólna”, co miało wskazywać, że nie ma służyć rozwiązywaniu konkretnych problemów, ale ukierunkowywać podejście do nich,
dostarczając aparatury pojęciowej do wyjaśniania zachowań. W kontekście realizowanego tematu przedmiotem zainteresowań są zachowania w procesie gospodarowania, utożsamiane z behawioralnym aspektem postaw innowacyjnych.
Trwałe już powiązanie systemu ekonomicznego z kryteriami sprawności
skłania do stawiania pytań o istotę sprawności w ujęciu prakseologicznym.
Przydatność podejścia prakseologicznego, szczególnie we współczesnych warunkach działalności gospodarczej, polega na jego otwartości, elastyczności relacji między celami a środkami i stosownym dobieraniem środków do celów,
częściej jednak na podstawie metaforycznych, a nie analitycznych sposobów9.
W praktyce okazuje się bowiem, że złożone problemy społeczne, organizacyjne,
polityczne, ale także ekonomiczne nie zawsze dają się wyrazić za pomocą technik analitycznych i wówczas z pomocą przychodzą wyjaśnienia metaforyczne
przez analogie10. Tego typu podejście pozostaje w opozycji do zamkniętych problemów, poddawanych optymalizacji, co nawiązuje do opisu wad modelu pełnej
racjonalności, opartej na możliwościach decydenta co do rozważenia wszystkich
wchodzących w rachubę sytuacji, pełnego dostępu do (darmowej) informacji,
7
Każda organizacja, pisał Jerzy Kurnal w 1963 r., jeśli interpretować ją w kategoriach prakseologicznych, jest całokształtem relacji, jakie wiążą jej części składowe w całość. Relacje te zachodzą zarówno pomiędzy poszczególnymi częściami, jak i tymi częściami a organizacją, co warunkuje możliwość realizacji celu organizacji. Stopień zorganizowania zależy od spójności
spajającej części organizacji. Zob. W. Gasparski, Prakseologia Jerzego Kurnala – od procesów
integracyjnych do procesów decyzyjnych, „Master of Business Administration” 2005, nr 4, s. 6.
8
Twórcą polskiej szkoły prakseologicznej jest Tadeusz Kotarbiński, pionier i współtwórca
prakseologii. Inicjatorem jej jest Alfred Espinas, profesor psychologii w Bordeaux, który w 1890 r.
ogłosił artykuł pt. Les origines de la technologie, zawierający zadania nowej postulowanej przez
siebie dyscypliny badawczej i podał jej nazwę (zob. T. Kotarbiński, op. cit., s. 419).
9
G. Morgan, Obrazy organizacji, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1997.
10
L. Krzyżanowski, O podstawach kierowania organizacjami inaczej, Wydawnictwo Naukowe
PWN, Warszawa 1999.
152
Teresa Bal-Woźniak
uporządkowania wszystkich rozwiązań i wyboru rozwiązania w najwyższym
stopniu odpowiadającego preferencjom.
Ujęcie prakseologiczne odnoszące się do celowo i świadomie działającego
człowieka pozwala ukazywać sposoby podchodzenia do rozwiązywania problemów (w tym konstrukcje logiczne działalności ludzkiej) oraz czerpania z procesu
„uczenia się uczenia” poprzez doskonalenie działań jednostkowych i zbiorowych,
najpierw w ramach podsystemów (gospodarstw, przedsiębiorstw) i przechodzenia do systemów i metasystemów. Dwadzieścia lat temu, w czasie dyskusji redakcyjnej w „Prakseologii” prof. Zbigniew Pietrasiński głosił tezę, że „stosowanie zasad dobrej roboty natrafia u nas na przeszkody systemowe, zniechęcające
do innowacji i usprawnień”11. Pogląd ten zachował aktualność, pomimo że uwarunkowania systemowe uległy przełomowej przemianie. Problem „dobrej roboty” w kontekście innowacyjności pozostał i powraca przy różnych okazjach, nie
zostały bowiem wprowadzone dostatecznie skuteczne instrumenty proinnowacyjne, w tym te o charakterze instytucjonalnym. Prakseologiczny aspekt sprawności, przybierający postać różnorodnych walorów12, w kontekście podjętego
tematu odnoszony jest do realizacji celów (kryterium skuteczności) oraz do wykorzystywania zasobów (kryterium efektywności).
Skuteczność na gruncie teorii organizacji i zarządzania kojarzona jest z czterema podejściami13. Akcentują one znaczenie wiązania skuteczności z umiejętnością osiągania celów, zapewnianiem niezbędnych zasobów, integrowaniem
wszystkich jednostek organizacji wokół wykonywanych zadań oraz z umiejętnością zaspokajania oczekiwań wszystkich grup interesariuszy. Podejścia te prowadzą do różnych rozwiązań modelowych, ale nie są sprzeczne ani alternatywne, lecz mają komplementarny charakter, uzupełniają się wzajemnie, skłaniając
do patrzenia na system ekonomiczny (gospodarkę krajową) w „integrującej perspektywie”.
Skuteczność w ujęciu prakseologicznym oznacza działania wywołujące oczekiwane skutki, tj. dające pozytywne, pożądane wyniki. Skuteczność odnoszona
do systemu ekonomicznego kojarzona jest z jego zdolnością do realizowania
celów gospodarowania społeczeństwa, grup i jednostek. To proste stwierdzenie
rodzi różnorodne konsekwencje, gdyż zarówno pojęcie „gospodarowanie” nie
11
Co dała i co dać może prakseologia innym dyscyplinom naukowym oraz praktyce, rozmowa
redakcyjna, „Prakseologia” 1989, nr 3(104), s. 17.
12
Według T. Kotarbińskiego w sensie uniwersalnym termin „sprawność” jest nazwą ogólną
każdego z walorów praktycznych, których podstawowymi postaciami są skuteczność i ekonomiczność (zob. rozdz. 8: Walory praktyczne działania [w:] T. Kotarbiński, op. cit., s. 104–130);
walory praktyczne nazywane są też ocenami prakseologicznymi (zob. aneks 6: Przegląd ocen
praktycznych działania [w:] ibidem, s. 365–378).
13
R.W. Griffin, Podstawy zarządzania organizacjami, wyd. 2, Wydawnictwo Naukowe PWN,
Warszawa 2008, s. 129–130.
Przesłanki i konsekwencje uznania innowacyjności…
153
jest jednorodne, jak i cele definiowane są odmiennie przez poszczególnych
uczestników procesu gospodarowania. Niezależnie od dylematów metodologicznych, skuteczność w tym przypadku jest miarą sprawności systemu ekonomicznego, z czego wynika, że system ekonomiczny jest tym bardziej sprawny
z punktu widzenia określonego układu, im w większym stopniu umożliwia realizację celów.
Efektywność jest kategorią nieodłącznie związaną z procesem gospodarowania i stanowi wyznacznik jego racjonalności. Efektywność najczęściej ujmowana jest w wymiarze ekonomicznym, co wynika z interpretowania jej jako relacji efektów do nakładów. Współczesne warunki gospodarowania, w tym
wzrost społecznej odpowiedzialności podmiotów gospodarujących za wpływ na
otoczenie, przemawiają za rozpatrywaniem efektywności także w wymiarze ekologicznym, społecznym, a nawet psychologicznym z racji ubocznych efektów
osobotwórczych. W praktyce oznacza to konieczność korygowania nakładów
i efektów o skutki oddziaływań zewnętrznych, zwłaszcza negatywnych i rodzi
trudności z wyrażeniem tego wpływu w postaci liczbowej. W skali mikro użyteczne są ujęcia ilościowe (techniczne) umożliwiające mierzenie produktywności. Ostatecznie jednak i tak konieczne jest pieniężne wyrażanie i nakładów,
i efektów. Dzięki temu w skali makro zapewnia się porównywalność poziomu
produktywności.
Z punktu widzenia integracji indywidualnych i społecznych celów gospodarczych, zwłaszcza długoterminowych, fundamentalne znaczenie ma poprawa
efektywności, możliwa do osiągania dzięki stosowaniu zasady racjonalnego gospodarowania. Współcześnie podstawowym jej wyznacznikiem jest zdolność
innowacyjna systemu ekonomicznego. Wyłania się stąd pytanie o innowacyjność
jako kryterium jego sprawności.
3. Argumentacja za innowacyjnością w roli kryterium
sprawności
Główna przesłanka przydatności kategorii innowacyjności w zapewnianiu
sprawności systemu ekonomicznego wynika z roli, jaką na początku XXI w. odgrywa ta kategoria w procesie budowania i utrzymywania przewagi konkurencyjnej przedsiębiorstw i gospodarek. Innowacyjność wysuwana jest przed inne
czynniki konkurencyjności z racji jej dynamicznego i twórczego charakteru,
powiązania z innymi czynnikami, pozytywnego oddziaływania na nie i wywoływania w związku z tym synergicznych efektów. Bez dostosowanej do wymagań otwartych rynków globalnego kapitalizmu innowacyjności – owocującej
innowacjami produktowymi, technologicznymi i organizacyjno-zarządczymi –
154
Teresa Bal-Woźniak
nie jest możliwe uplasowanie się gospodarki na wyższych pozycjach list rankingowych.
Już od początków pierwszej rewolucji przemysłowej rola innowacyjności
jako czynnika konkurencyjności stopniowo wzrastała. Szczególnego znaczenia
nabrała jednak na etapie modernizacji technokratycznej 14, wspartej w jej następstwie rewolucją informatyczno-telekomunikacyjną. Skutkiem tej modernizacji
jest przyspieszony rozwój gospodarki opartej na wiedzy i kapitale ludzkim.
Innowacyjność postrzegana jest jako zdolność do urzeczywistniania innowacji. Innowacje pomimo utrwalonego miejsca w ekonomii wymagają nowego
spojrzenia, chociażby z racji tego, że z jednego z wielu czynników rozwoju społeczno-gospodarczego stały się fundamentalną jego determinantą. Za prekursora
teorii innowacji uznawany jest ekonomista austriacki Joseph Schumpeter. Prowadząc badania nad rozwojem gospodarczym, wyłonił przypadki wprowadzania
istotnych zmian w produkcji, „nowych kombinacji” czynników produkcji, występujących w sposób nieciągły. Przypadki te, nazwane później innowacjami, są
„zjawiskiem charakterystycznym dla rozwoju”, są rozwojem w rozumieniu
Schumpetera15. Innowacje umożliwiają postęp techniczny16, którego wpływ na
wzrost gospodarczy wyodrębnił już Robert Solow17.
W warunkach polskich w okresie gospodarki centralnie planowanej zagadnienie innowacyjności odnajdujemy w problematyce postępu technicznego i jego
związku ze wzrostem gospodarczym. „Na przełomie lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych (…) uwaga ekonomistów zaczyna się koncentrować nie tak jak
przedtem na typach i tendencjach postępu technicznego, wyborze metod wytwarzania czy roli czynników pozainwestycyjnych, ale na zagadnieniu związków
między gospodarką a sferą badań naukowych oraz między importem technologii
a dynamiką i charakterem wzrostu”18. E. Łukawer dostrzegał ten problem, przyłączając się do stanowiska M. Perczyńskiego i J. Sołdaczuka, że punkt ciężkości
konkurencji międzynarodowej przesunął się wyraźnie na sferę rywalizacji technologicznej, a w związku z tym należy dążyć do takich zmian w strukturze produkcji i eksportu, aby następowało stopniowe zwiększanie udziału wyrobów
„technologicznie intensywnych”, tj. o małej zawartości surowców, natomiast
dużej zawartości myśli technicznej i kwalifikowanej pracy19. Zdawał sobie jed14
U. Beck, A. Giddens, S. Lash, Reflective Modernisation, Polity Press, Cambridge 1994.
J. Schumpeter, Teoria rozwoju gospodarczego, PWN, Warszawa 1960.
16
E. Mansfield, The Economics of Technological Innovation, Norton, New York 1968.
17
R.M. Solow, Technical Change and the Aggregate Production Function, „Review of Economics and Statistics” 1956, vol. 39, s. 312–320.
18
E. Łukawer, Spór o racjonalność…, s. 26.
19
E. Łukawer, Między naszymi dążeniami a rzeczywistością [w:] Nierówności społeczne
a wzrost gospodarczy. Zarys problematyki, pod red. M.G. Woźniaka, z. 1, Uniwersytet Rzeszowski,
Rzeszów 2003, s. 507.
15
Przesłanki i konsekwencje uznania innowacyjności…
155
nak sprawę z odziedziczonych cech struktury działowo-gałęziowo-produktowej
naszej gospodarki (z niedorozwojem sektora usług oraz przewagą towarów surowcowo- i pracochłonnych w eksporcie), ze zbyt zróżnicowanej struktury przestrzennej i regionalnej. Rozumiał, że wadliwa struktura może nawet udaremnić
pokonanie dystansu cywilizacyjnego dzielącego nas od Wspólnot Europejskich.
Na pytanie o kryteria wyboru kierunków nieodzownej restrukturyzacji naszej
gospodarki, jednoznacznie odpowiadał, że trzeba bazować na tendencjach rynku
światowego, ponieważ rynek ten jest jedynym w ostatecznej konsekwencji weryfikatorem, który działa obiektywnie20.
Na rynkach światowych kapitalizm ukazuje swoje nowe oblicze w postaci
kapitalizmu globalnego, z którego wynikają nowe wyzwania, a sprostanie im
wyklucza ograniczanie innowacji do sfery produkcji. Postęp techniczny dokonuje się w wyniku innowacji technicznych i one głównie stanowią podstawę rozwoju
przemysłów wysokiej techniki. Równocześnie jednak przez upowszechnianie się
standardów technologicznych, organizacyjnych, konsumpcyjnych i stylów życia
w skali globalnej obejmują inne dziedziny aktywności: społeczną, polityczną,
duchową, zdrowia, konsumpcji oraz wiedzy. W takim świecie innowacyjność
jawi się jako potrzeba wyższej konieczności, zarówno ze względu na pozycję
kraju, cele biznesowe przedsiębiorców, jak i sukces jednostki, możliwe do osiągnięcia dzięki innowacjom w zakresie wiedzy.
Racje techniczne wzmacniane są więc przemianami dokonującymi się w systemie wartości społeczeństwa i pogłębiającej się świadomości w zakresie konieczności ochrony środowiska. Prowadzi to do wyłaniania się nowych problemów badawczych, w tym związanych z koniecznością holistycznego ujmowania
uwarunkowań, nie tylko od strony przedmiotowej, które to ujęcie dominuje ciągle
w teorii i praktyce, ale z dowartościowaniem podejścia podmiotowego, z dostrzeganiem człowieka podejmującego decyzje w ramach odgrywanych ról społecznych i pełnionych funkcji zawodowych (przedsiębiorcy, pracownika, naukowca,
doradcy, przedstawiciela administracji rządowej, samorządowej).
4. Skutki występowania innowacyjności w roli kryterium
sprawności
Sprawność systemu gospodarczego danego kraju przesądza o jego międzynarodowej pozycji. Stąd poszukiwanie kryteriów, których respektowanie sprzyjałoby
budowaniu tej pozycji. Można przyjąć, że zróżnicowane kryteria stosowane dotychczas w ocenie sprawności systemów gospodarczych, w postaci efektywności,
20
Ibidem, s. 508.
156
Teresa Bal-Woźniak
równowagi, stabilizacji i wzrostu produktu per capita oraz równości21, stanowią
warunki konieczne do formułowania diagnoz i wniosków pod adresem polityki
społeczno-gospodarczej. Dopiero jednak uzupełnienie tego zestawu kryteriów
o innowacyjność może sprawić, że będziemy mieć do czynienia z zestawem koniecznych i wystarczających kryteriów oceny systemów gospodarczych.
Wprowadzenie innowacyjności do podstaw oceny sprawności systemu ekonomicznego mogłoby się przyczynić do przyspieszenia procesów korzystnych
dla odrobienia dystansu rozwojowego. Przydatność innowacyjności w porównaniu z innymi czynnikami kształtowania konkurencyjności wynika z możliwości
jej oddziaływania, zarówno od strony podażowej jak i popytowej, w sposób bezpośredni i pośrednio, poprzez wpływ na inne czynniki wzrostu konkurencyjności. Oznacza to ich wzmocnienie przez uzupełnienie o aspekty efektywnościowe
związane z nowymi technologiami, innowacjami produktowymi i organizacyjno-zarządczymi, które są podstawą przewagi konkurencyjnej we współczesnej gospodarce. Niesprawności w którymkolwiek z obszarów innowacyjności muszą
w długim okresie negatywnie wpływać na poziom efektywności ekonomicznej,
stopę wzrostu gospodarczego, a w konsekwencji prowadzić do presji na nierównowagę zewnętrzną i wewnętrzną. Należy przy tym podkreślić, że wraz z rozwojem technologii informacyjno-komunikacyjnych możliwe jest przyspieszenie
procesu powszechnego stosowania wiedzy w różnych sferach ludzkiej aktywności. Stąd innowacyjność należy utożsamiać ze zdolnością korzystania z wiedzy
i stosowania wiedzy w praktyce, bez której nie jest możliwy rozwój gospodarki
opartej na wiedzy.
Upowszechnianie postulatu innowacyjności jako kryterium sprawności systemu ekonomicznego może być traktowane jako narządzie kształtowania postaw
innowacyjnych. Jest to jednak uwarunkowane przyjęciem podmiotowego rozumienia innowacyjności. Przyjęcie podmiotowej perspektywy analizy innowacyjności jako jednej z możliwości człowieka równoznaczne jest z założeniem, że
człowiek jest w stanie zrozumieć znaczenie jej dla niego samego. Biorąc pod
uwagę twierdzenie, że dla każdej sytuacji, w której człowiek się znajduje, określona jest aktywność podstawowa, można przyjąć, że w ramach budowy społeczeństwa informacyjnego właściwe byłoby traktowanie innowacyjności jako
powszechnie obowiązującej aktywności, niezależnie od pełnionej funkcji zawodowej i zajmowanej pozycji w strukturze społecznej. W warunkach wyjątkowej
zmienności otoczenia (nie tylko biznesowego) efektywnym sposobem przezwyciężania problemów tej zmienności mogłoby być wykazywanie się innowacyjnością (podejmowanie innowacyjnych zachowań). W tym kontekście innowacyjność musi być utożsamiana ze zdolnością do stałego generowania lub
poszukiwania nowych rozwiązań, przystosowywania do konkretnych warunków,
21
M.G. Woźniak, op. cit., s. 40–59.
Przesłanki i konsekwencje uznania innowacyjności…
157
wdrażania i upowszechniania innowacji. Takie podejście jest trudniejsze do pomiaru i wyrażania, ale lepiej odzwierciedla istotę innowacyjności. Pozwala na
sięganie w głębsze warstwy uwarunkowań, wskazując na sprawczy charakter
człowieka, jako nieodzownego uczestnika wszystkich procesów (choć w różnej
formie i różnych fazach). To ostatecznie od jednostek i zespołów, zdolnych do
robienia użytku z określonego zasobu wiedzy i dysponujących określonym kapitałem intelektualnym, zależy, czy ich innowacyjność przekładać się będzie na
innowacyjność przedsiębiorstw i gospodarek.
Upowszechnianie postaw innowacyjnych stwarza szansę, że instrumenty polityki społeczno-gospodarczej docierać będą do świadomości uczestników procesów gospodarowania (komponent świadomościowy postaw), będą zrozumiane
(komponent poznawczy postaw), akceptowane (komponent emocjonalny postaw) oraz doprowadzą do podejmowania i realizowania innowacji (komponent
behawioralny postaw).
Człowiek może zauważać i odbierać sygnały znamionujące innowacyjny
charakter sytuacji, której skutki (pozytywne czy negatywne) mogą ujawnić się
dopiero w przyszłości. W przypadku braku dyspozycji dostrzegania wyzwań
rozwojowych w kontekście innowacji ocenianych jako wartościowe, czyli braku
dostatecznej świadomości potrzeb innowacyjnych, nie zostaną odebrane bodźce
sygnalizujące potrzebę zastąpienia dotychczasowego stanu nowym, korzystniejszym w świetle różnorodnych kryteriów. Ma to bezpośredni i ścisły związek
z postawą przedsiębiorcy czy pracownika wykonawczego, przedstawiciela administracji rządowej czy samorządowej, naukowca itd. Od ukształtowanej świadomości innowacyjnej zależeć będzie stopień akceptacji i zaangażowania, czy
też siła oporu uczestników gospodarowania22. Sposobem oddziaływania na ten
fundamentalny składnik postawy jest podejmowanie i prowadzenie różnorodnych
działań uświadamiających. Chodzi w tym przede wszystkim o budzenie świadomości respektowania odmiennych uwarunkowań rozwijającej się dynamicznie
gospodarki opartej na wiedzy i tworzącego się społeczeństwa informacyjnego,
w których występują odmienne sposoby podejmowania decyzji. Potrzebujemy
więc innych dyspozycji do radzenia sobie z problemami w środowisku pracy, ale
też poza nim23.
Ukształtowanie poznawczego komponentu postawy umożliwia czynienie wiedzy użyteczną we wszystkich zakresach: nie tylko w rozumieniu sytuacji wymagającej aktywności innowacyjnej, ale także poszukiwaniu nowej wiedzy (ucze22
A. Francik, Sterowanie procesami innowacyjnymi w organizacji, Wydawnictwo AE w Krakowie, Kraków 2003, s. 100–107.
23
Przykładem działań sprzyjających budzeniu czy pobudzaniu świadomości innowacyjnej jest
ogłoszenie 2009 roku – Europejskim Rokiem Kreatywności i Innowacji, zob. Decision of the
European Parliament and of the Concil Concering the European Year of Creativity and Innovation
(2009), COM(2008) 159 final, Brussels, 28.03.2008.
158
Teresa Bal-Woźniak
nie uczenia się). Może się zdarzyć, że stan wrażliwości podmiotu pozwala na
odbiór sygnału (w ramach pierwszego stopnia kształtowania dojrzałości innowacyjnej), dzięki czemu nastąpi dalszy przyrost owej wrażliwości, czyli zmniejszenie stopnia obojętności, ale różnica może być na tyle nieznaczna, że nie doprowadzi do refleksji. Odebrany sygnał nie zostanie skonfrontowany z posiadanymi
(zakodowanymi w świadomości) wzorcami. Zatem pomimo istnienia świadomości sytuacji wymagającej wprowadzenia innowacji występuje brak dyspozycji
w zakresie jej zrozumienia, z racji niedostatecznej wiedzy, w tym wiedzy o konsekwencjach braku działania. Podstawowym sposobem nabywania dyspozycji
w tym zakresie jest edukacja na wszystkich poziomach, wspierana koncepcją
uczenia się przez całe życie. Kształtowanie tego wymiaru postawy wymaga nakierowania uwagi na zwiększanie uzbrojenia edukacyjnego, tj. na wyposażenie
ludzi w umiejętności zdobywania wiedzy oraz umiejętności życia w społeczeństwie informacyjnym, korzystania z produktów wiedzy i tworzenia produktów
wiedzy nie tylko dla dobra osobistego, ale również zawodowego, grupowego
i ogólnoludzkiego.
Efekty kompetencyjne zależą nie tylko od sprawności systemu edukacji, ale
od wielu innych czynników. W obszarze edukacji mechanizm rynkowy wymaga
różnokierunkowego wsparcia za pomocą wielorakich narzędzi, procedur, mechanizmów i instytucji odnoszących się do systemu bieżącej i perspektywicznej
koordynacji edukacji i rynku pracy, współpracy szkół z przedsiębiorstwami, elastycznych systemów kształcenia zdolności dostosowawczych, kreatywności
i przedsiębiorczości, kojarzenia nauczania z wychowaniem do współdziałania,
uczciwości i obywatelskości, ukierunkowania na elastyczne dostosowywanie do
nowych wyzwań (kreatywność, ustawiczne kształcenie, przedsiębiorczość), skłaniania do myślenia strategicznego, przygotowania do korzystania z wiedzy
i tworzenia dóbr opartych na wiedzy.
Emocjonalny komponent postaw związany jest z dyspozycjami wyzwalania
powinności co do poszukiwania nowych rozwiązań o dodatniej sumie korzyści
w oparciu o przekonania o naturze i właściwościach innowacji. Towarzyszące
temu odczucia (zadowolenia czy niezadowolenia, komfortu czy dyskomfortu)
wiążą się z poczuciem odpowiedzialności za podjęcie działania. Sposoby kształtowania tego komponentu postaw mieszczą się w oddziaływaniach na uczucia,
a ewentualne instrumenty powinny być nakierowane na zwiększenie uzbrojenia
motywacyjnego. W dzisiejszych warunkach, kiedy świat pędzi naprzód, już nie
wystarcza jedynie motywacja zewnętrzna. Coraz bardziej widać, że tym, co decyduje o autentycznym zaangażowaniu, o skutecznym i efektywnym działaniu,
jest motywacja wewnętrzna. Wynika ona z wewnętrznej potrzeby realizowania
się i rozwoju24. Charakter tej motywacji i jej siła są integralnie związane z pro24
B. Tracy, Oderwać się od ziemi, wywiad, „Personel i Zarządzanie” 2008, nr 10, s. 25.
Przesłanki i konsekwencje uznania innowacyjności…
159
cesami zachodzącymi w ramach kapitału społecznego. Oddolne siły proinnowacyjne mogą zostać wyzwolone po przekroczeniu pewnego jego krytycznego
poziomu. Osiągnięcie poziomu kapitału społecznego uzdalniającego do proinnowacyjnej kooperacji wymaga niestety wielu lat. Dochodzenie do tego poziomu
może jednak ulec przyspieszeniu dzięki instrumentom ukierunkowanym na: dbałość o realizację zasady równości szans jako podstawy motywacji, wzmacnianie
postaw etycznych, redukowanie i blokowanie ubóstwa, wykluczenia i marginalizacji, nagradzanie profesjonalizmu, upowszechnianie zdrowego stylu życia itd.
Proces nabywania określonych wyżej dyspozycji prowadzi w końcu do oczekiwanych zachowań innowacyjnych, jeżeli człowiek może podejmować działania w poczuciu wolności, możliwości samostanowienia i ponoszenia odpowiedzialności. Kształtowanie dyspozycji realizacyjnych (łącznie z umiejętnościami
współpracy i pracy zespołowej) potrzebuje w dzisiejszych warunkach wirtualizacji rzeczywistości, w tym swobody przepływu informacji i wiedzy. Wymaga to
przezwyciężenia wielu barier, zwłaszcza bariery internetowej 25. Tymczasem
w Europie tylko w Danii, Luksemburgu i Belgii dostęp do sieci szerokopasmowego internetu ma 100% mieszkańców. Średni jego wskaźnik w przeliczeniu na
100 mieszkańców w 2007 r. dla całej Unii Europejskiej wynosił zaledwie 2026.
Są jednak jej sygnatariusze zdecydowanie nienadążający za światowymi wskaźnikami internetyzacji. W odniesieniu do Polski, gdzie wskaźnik wynosi zaledwie
8,4, można mówić o internetowej klęsce, podobnie jak w przypadku Bułgarii
(7,6). Komisja Europejska zapowiada, że do 2010 r. szerokopasmowy dostęp do
sieci zostanie wpisany do unijnej dyrektywy o usługach powszechnych27. Bez
szybkiego przezwyciężenia bariery internetowej nie jest możliwe upowszechnienie kreatywnych i innowacyjnych zachowań. Obok składników infrastruktury
w tradycyjnym tego słowa znaczeniu (informacyjnej, w tym informatycznej,
telekomunikacyjnej, technicznej, ekonomicznej) zmianie behawioralnego komponentu postaw innowacyjnych służy infrastruktura systemów innowacyjnych
w postaci przedsiębiorczości, kompetencji i kreatywności, systemu prac zespołowych, wsparcia organizacyjnego, sieci powiązań zewnętrznych.
Działanie innowacyjne może oznaczać bezpośrednią samodzielną aktywność
lub też przyłączenie się do działań zespołowych. Strukturą, która oparta jest na
25
Na temat postępów w realizacji zamierzeń strategicznych w tym zakresie zob. Stenogram
z posiedzenia Komisji Infrastruktury (nr 43) z 27.05.2008 r., „Biuletyn Kancelarii Sejmu – Biura
Komisji Sejmowych” 2008, nr 678/VI kad.
26
Broadband Internet for All Europeans: Commission Launches Debate on Future of Universal Service, IP/08/1397, Brussels, 25 September 2008, s. 1 i 3.
27
„Szybki internet jest paszportem do społeczeństwa informacyjnego oraz niezbędnym warunkiem wzrostu gospodarczego. Dlatego też Komisja pragnie zagwarantować, aby do 2010 r.
wszyscy Europejczycy mieli dostęp do szerokopasmowego internetu” – wypowiedź komisarz ds.
telekomunikacji Viviene Reding, zob. Broadband Internet…, s. 1.
160
Teresa Bal-Woźniak
współdziałaniu (nawet rywali) są klastry, szeroko wspierane w ramach europejskiej koordynacji strategicznej właśnie ze względu na proinnowacyjne ukierunkowanie. W strukturach tych poziome przebiegi informacyjne oparte na zasobach kapitału społecznego sprzyjają procesom dzielenia się wiedzą i poprzez to
wzajemnemu uzupełnianiu, dopełnianiu i wzbogacaniu wiedzy.
Mechanizmy kształtujące innowacyjność od strony podmiotowej muszą być
wspierane przez mechanizmy wchodzące w zakres polityki gospodarczej ukierunkowanej na usprawnianie rynków, w szczególności chodzi o politykę strukturalną
przekształcającą zdolności technologiczne w celu uzyskania konkurencyjności
gospodarki, ułatwienia w rozwoju sektora badawczo-rozwojowego w kontekście
nakładów na B+R, wspieranie transferu wiedzy i technologii oraz napływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych czy tworzenie sieci usług doradczych dla
biznesu. „Ludziom potrzebny jest rozwój dokonujący się z nimi, a nie ponad
nimi, rozwój uruchamiający ludzką energię i tradycje współpracy, rozwój za
pomocą narzędzi i organizacyjnych systemów, które nie przytłaczają, lecz wydobywają i kształcą zdolności, rozwój skierowany przede wszystkim na zaspokajanie podstawowych potrzeb, wpisany w zasoby i kulturę danego regionu”28.
Bariery natury technicznej w postaci braku technologii, know-how czy finansów można rozstrzygać na wzór innych gospodarek, przyciągając kapitał zagraniczny.
Działalność badawczo-rozwojowa należała dotychczas do najmniej umiędzynarodowionych funkcji korporacji transnarodowych. Z raportu United Nations
Conference on Trade and Development dotyczącego światowych inwestycji wynika, że bezpośrednie inwestycje zagraniczne realizowane na świecie niosą ze sobą
postępującą globalizację badań i rozwoju29. Nowym zjawiskiem jest lokowanie
inwestycji B+R w krajach mniej rozwiniętych, a czynnikami liczącym się są:
ogólny klimat innowacyjny, sprzyjająca polityka państwa i poziom wykształcenia społeczeństwa. Konieczna jest więc odpowiednia polityka promowania postaw innowacyjnych.
5. Zakończenie
Dowartościowanie innowacyjności w formie nadawania jej roli kryterium
sprawności systemu ekonomicznego wymuszone zostało postępującą globalizacją i coraz bardziej zaawansowanym rozwojem gospodarki opartej na wiedzy.
28
E.F. Schumacher, Małe jest piękne. Spojrzenie na gospodarkę świata z założeniem, że człowiek coś znaczy, PIW, Warszawa 1981, s. 200.
29
World Investment Report 2005: Transnational Corporations and the Internationalization of
R&D, UNCTAD, Geneva 2005, s. 105–107.
Przesłanki i konsekwencje uznania innowacyjności…
161
Wiele przesłanek wskazuje, że we współczesnym etapie rozwoju cywilizacyjnego nadrzędnym kryterium sprawności systemu ekonomicznego winna być innowacyjność. Głoszony postulat uznania innowacyjności przynajmniej za równorzędne, jeżeli nie dominujące, kryterium sprawności systemu ekonomicznego
znajduje od dawna praktyczne potwierdzenie. Teza o instrumentalnym charakterze innowacyjności względem konkurencyjności jest powszechnie akceptowana
przez teoretyków i praktyków. Akceptują ją również politycy, co wyraża się
w różnych dokumentach o charakterze strategicznym, takich jak strategia lizbońska.
Konsekwencją podniesienia innowacyjności do roli kryterium sprawności
może być zapoczątkowanie stałego uwzględniania w procesach na różnych
szczeblach decyzyjnych szeroko rozumianych filarów innowacyjności, od zasobów kapitału ludzkiego, przez finansowe instrumenty kreowania wiedzy, instrumenty motywujące do przedsiębiorczości innowacyjnej, stosowania wiedzy
w praktyce, po aktywność wynalazczą i stopień ochrony praw własności intelektualnej30.
Obecne działania w zakresie innowacyjności, której poziom przesądza o międzynarodowej pozycji gospodarki, wydają się przebiegać równoległymi torami,
w wyniku czego brakuje odpowiednich warunków do podejmowania współpracy
i wzajemnego wzmacniania podejmowanych przedsięwzięć. W tej sytuacji nie
do przecenienia jest przydatność koncepcji prakseologicznych w kształtowaniu
procesu integrowania polityki (łącznie z europejską koordynacją strategiczną),
z biznesem, nauką, techniką i społeczeństwem oraz oczekiwaniami grup i jednostek na realizację ich celów. Osiągany w Polsce poziom innowacyjności plasujący naszą gospodarkę na końcu list rankingowych, pozwala na wyciąganie
niezbyt budujących wniosków co do jakości uwarunkowań instytucjonalnych
ukształtowanych w wyniku transformacji. Dotychczas instytucje o charakterze
stymulującym innowacyjność nie są w stanie zrównoważyć działania sił i czynników spowalniających tempo wprowadzania innowacji.
Literatura
Beck U., Giddens A., Lash S., Reflective Modernisation, Polity Press, Cambridge 1994.
Broadband Internet for All Europeans: Commission Launches Debate on Future of Universal Service, IP/08/1397, Brussels, 25 September 2008.
Co dała i co dać może prakseologia innym dyscyplinom naukowym oraz praktyce, rozmowa
redakcyjna, „Prakseologia” 1989, nr 3(104).
Decision of the European Parliament and of the Concil Concering the European Year of Creativity
and Innovation (2009), COM(2008) 159 final, Brussels, 28.03.2008.
30
EIS 2007. European Innovation Scoreboard 2007. Comparative Analysis of Innovation Performance, Pro Inno Europe. Inno Matrics, Brussels, February 2008, s. 6–8, 16, 30, 36.
162
Teresa Bal-Woźniak
EIS 2007. European Innovation Scoreboard 2007. Comparative Analysis of Innovation Performance,
Pro Inno Europe. Inno Matrics, Brussels, February 2008.
Francik A., Sterowanie procesami innowacyjnymi w organizacji, Wydawnictwo AE w Krakowie,
Kraków 2003.
Gasparski W., Prakseologia Jerzego Kurnala – od procesów integracyjnych do procesów decyzyjnych, „Master of Business Administration” 2005, nr 4.
Griffin R.W., Podstawy zarządzania organizacjami, wyd. 2, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008.
Kołodko G.W., Wędrujący świat, Prószyński i S-ka, Warszawa 2008.
Kotarbiński T., Traktat o dobrej robocie, wyd. 7, Ossolineum, Wrocław–Warszawa–Kraków–
Gdańsk–Łódź 1982.
Krzyżanowski L., O podstawach kierowania organizacjami inaczej, Wydawnictwo Naukowe
PWN, Warszawa 1999.
Łukawer E., Między naszymi dążeniami a rzeczywistością [w:] Nierówności społeczne a wzrost
gospodarczy. Zarys problematyki, pod red. M.G. Woźniaka, z. 1, Uniwersytet Rzeszowski,
Rzeszów 2003.
Łukawer E., Spór o racjonalność gospodarki socjalistycznej. Z historii problemu, AE w Krakowie
i PTE, Kraków 2005.
Mansfield E., The Economics of Technological Innovation, Norton, New York 1968.
Mises L. von, Ludzkie działanie, Fundacja Instytut Ludwiga von Misesa, Warszawa 2007.
Morgan G., Obrazy organizacji, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1997.
Schumacher E.F., Małe jest piękne. Spojrzenie na gospodarkę świata z założeniem, że człowiek coś
znaczy, PIW, Warszawa 1981.
Schumpeter J., Teoria rozwoju gospodarczego, PWN, Warszawa 1960.
Solow R.M., Technical Change and the Aggregate Production Function, „Review of Economics
and Statistics” 1956, vol. 39.
Stenogram z posiedzenia Komisji Infrastruktury (nr 43) z 27.05.2008 r., „Biuletyn Kancelarii Sejmu – Biura Komisji Sejmowych” 2008, nr 678/VI kad.
Szpaderski A., Postulat prakseologii jako teorii podstawowej dla nauk organizacji i zarządzania.
Przykłady zastosowań, „Organizacja i Kierowanie” 2006, nr 2.
Tracy B., Oderwać się do ziemi, wywiad, „Personel i Zarządzanie” 2008, nr 10.
World Investment Report 2005: Transnational Corporations and the Internationalization of R&D,
UNCTAD, Genewa 2005.
Woźniak M.G., Kierowanie. Rynek. Transformacja. Bariery stabilizacji, Instytut Badań Rynkowych, Kraków 1993.
The Reasons for and Consequences of Recognising Innovativeness
as a Criterion of the Economic System’s Efficiency
The paper attempts to prove that the progressing globalization and the on-going process of
developing the knowledge-based economy necessitate a re-defining of innovativeness by incorporating it into the traditional set of the criteria for assessing the economic system’s efficiency. The
innovative potential of the national economy determines the post-industrial economy’s effectiveness and competitiveness. Also, it is an indication of the quality of life in all the areas of human
existence. There is a need for institutional reforms in Poland which would remove the existing
barriers to the economy’s innovativeness.
Przesłanki i konsekwencje uznania innowacyjności…
163
Teresa Bal-Woźniak – doktor, adiunkt w Katedrze Przedsiębiorczości, Zarządzania i Ekoinnowacyjności na Wydziale Zarządzania i Marketingu Politechniki Rzeszowskiej im. Ignacego Łukaszewicza.
Zainteresowania naukowo-badawcze: zarządzanie aktywnymi czynnikami rozwoju przedsiębiorczości, kształtowanie innowacyjności w powiązaniu z kapitałem intelektualnym.
e-mail: [email protected]