Środka i Ostrówek w dziejach Poznania

JACEK WIESIO¸OWSKI
Instytut Historii PAN
Âródka i Ostrówek w dziejach Poznania
Poczàtki osady na Âródce, tak jak wszystkich osad wokó∏ ksià˝´cego palatium i katedry, ginà w pomroce dziejów. Konkretnych danych dostarczajà jedynie archeolodzy, dokumenty historyczne sà nazbyt póêne. Odkryte przed kilkunastu laty cmentarzysko
na Âródce datowane jest na czas mi´dzy po∏owà XI a po∏owà (ewentualnie koƒcem)
XII wieku, czyli by∏o czynne za króla Boles∏awa Âmia∏ego do czasów ksi´cia Mieszka Starego. Informacje historyków pochodzà dopiero z drugiej çwierci XIII wieku, czyli czasów
ksi´cia W∏adys∏awa Odonica. Czy Êródeckie cmentarzysko by∏o zwiàzane z ludnoÊcià tu
mieszkajàcà, czy z mieszkaƒcami podgrodzia na Zagórzu, nie wiadomo. Byç mo˝e towarzyszy∏a mu jakaÊ kaplica czy koÊció∏ek, o Êródeckim koÊciele Êw. Ma∏gorzaty mamy informacje dopiero z 1231 roku.
Ubóstwo êróde∏ mo˝na nieco zredukowaç, wykorzystujàc ogólne za∏o˝enia budowy
oÊrodków miejskich. Po∏o˝one na wyspie tumskiej palatium królewskie i ksià˝´ce, dalej
katedra z budowlami kanoników oraz podgrodzie na Zagórzu przy koÊciele Êw. Miko∏aja
znajdowa∏y si´ na szlaku handlowym, majàcym udokumentowane mi´dzynarodowe znaczenie. Na obu kraƒcach przeprawy przez rozlewiska Warty i Cybiny powinny znajdowaç
si´ osady, w których przygotowywano si´ do przeprawy przez rzek´. Na lewym brzegu pe∏ni∏a t´ rol´ osada Êw. Gotarda, na prawym zapewne osada Êródecka, gdy˝ o Ostrówku brak
wiadomoÊci z XIII i XIV wieku. Obie osady, Êródecka i gotardowa, odegra∏y du˝à rol´
w urbanizacji aglomeracji poznaƒskiej w XIII wieku.
W po∏owie XIII wieku wzmianki o Âródce w dokumentach i êród∏ach historiograficznych (Kronika wielkopolska, Rocznik kapitu∏y poznaƒskiej) stajà si´ coraz cz´stsze, co
wi´cej potwierdzajà miejski charakter osady. Cives (mieszczanie) ze Âródki wymienieni
sà po raz pierwszy w 1245 roku. W dokumencie lokacyjnym Poznania z 1253 roku
wzmiankowany jest marginalnie Henryk, dawny so∏tys Êródecki, co pozwoli∏o ks. Henrykowi Likowskiemu na interesujàcà tez´ o mieÊcie Âródka, starszym od lokacyjnego Poznania. Wzmianki kronikarskie i rocznikarskie z koƒca XIII wieku wr´cz mówià o antiqua civitas Posnaniensis (Starym MieÊcie Poznaƒskim). Z tego starego miasta ksià˝´
Przemys∏ I przeniós∏ mieszczan (cives) do nowego lewobrze˝nego miasta Poznania.
Na miejski charakter Âródki wskazuje te˝ ulokowanie tam pierwotnego klasztoru Dominikanów, ju˝ przed 1238 rokiem (Êmierç Odonica). Nieznane sà z terenu Polski przypadki lokowania klasztoru braci ˝ebrzàcych w oÊrodkach o nieuregulowanym bàdê niejasnym
statusie prawnym. Decyzja kapitu∏y prowincjonalnej dominikanów znacznie ∏atwiejsza
by∏a w przypadku osady, która ju˝ rozpocz´∏a swà przebudow´, przyjmujàc prawo niemieckie. Dominikanie szybko zareagowali na nieco póêniejsze plany lokacji nowego
45
Âródka i Ostrówek w dziejach Poznania
46
Poznania na lewym brzegu Warty i ju˝ w 1244 roku przenieÊli si´ do osady Êw. Gotarda,
na 9 lat przed rzeczywistà lokacjà miasta.
Rozproszone informacje ze êróde∏ z XIII wieku pozwalajà na poznanie pierwotnego
Starego Miasta Poznania, czyli Âródki. Mia∏o ono sta∏y termin jarmarków na Êw. Dominika i znacznie starsze prawo do targu. Dysponowa∏o przywilejem na handel suknem
– zupe∏nie nowym rodzajem tkaniny, nieznanym tradycyjnej kulturze polskiej. Mia∏o jatki rzeênicze, piekarskie, szewskie, dalej tawerny piwne oraz prawo do uprawiania wszelkich rzemios∏. Mówià o tym przywileje z 1288 i 1293 roku. Mimo infrastruktury prawnej
Âródka nie rozwin´∏a si´ w nowoczesne miasto. Uznaç trzeba, ˝e win´ za to ponosi∏a niefachowo przeprowadzona lokacja miasta. Zamiast Êmia∏o wykreÊlonej sieci ulic z rynkiem, powsta∏o miasto z nieforemnym placem rynkowym zdominowanym przez koÊció∏
Êw. Ma∏gorzaty. Ulice nie krzy˝owa∏y si´ pod kàtem prostym, lecz zachowywa∏y osie starszych dróg, nie ingerujàc zapewne w ich wczeÊniejszà, przedlokacyjnà zabudow´. Miasto
by∏o niewielkie. Inwentarz dóbr biskupich z 1564 roku wylicza 22 domy w rynku i zaledwie 61 domów przy ulicach. W ca∏ym miasteczku by∏o mniej domów ni˝ przy wielkim rynku poznaƒskim wraz z jakàkolwiek ulicà bramnà. Lewobrze˝ny Poznaƒ zajmowa∏ 21 ha,
jego dwuhektarowy rynek w ca∏oÊci przeznaczony by∏ na handel. Âródka by∏a dwa i pó∏ razy mniejsza od Poznania, zajmujàc nieca∏e 9 ha. Poza tym wciÊni´ta mi´dzy brzegi rzek
i nadbrze˝ne wzgórza nie mia∏a ˝adnych rezerw na przysz∏e przedmieÊcia ani ˝adnych
b∏oƒ dla byd∏a. Ksià˝´ca, a od 1288 roku biskupia, Âródka otoczona by∏a przez dobra komandorii joannitów, od Ostrowa Tumskiego oddziela∏ jà Ostrówek stanowiàcy w∏asnoÊç
kapitu∏y, a nie biskupa. Ka˝da próba poszerzenia przestrzeni Êródeckiej wymaga∏a – co dobitnie ukazujà dzieje reformatów – ˝mudnego negocjowania z komandorem maltaƒskim.
Niepowodzenie lokacji Âródki, próby stworzenia nowego miasta Poznania na prawym
brzegu Warty, mia∏y wp∏yw na pe∏nà rozmachu lokacj´ Poznania w 1253 roku, z miastem
„idealnym”, otoczonym przez rozleg∏e przedmieÊcia, z kilkunastoma wsiami i osadami
podporzàdkowanymi miastu. W tej lokacji lewobrze˝nego Poznania rola biskupa Boguchwa∏a II, znajàcego ze studiów francuskie miasta i obserwujàcego z Ostrowa Tumskiego niedorozwój tego miasta nad Wartà i Cybinà, pozostaje wcià˝ niedoceniona. Dzi´ki
Âródce unikni´to b∏´dów, które zacià˝y∏yby niewàtpliwie na rozwoju Poznania.
W 1288 roku ksià˝´ Przemys∏ II przekaza∏ Âródk´ biskupowi poznaƒskiemu. Zapewne nie by∏o to miasteczko opustosza∏e, na co wskazuje, prócz wzmianek w przywileju
ksi´cia, zachowana sieç ulic z czasów wczeÊniejszej lokacji. W r´kach biskupów miasteczko uzyska∏o nowà funkcj´, stajàc si´ zapleczem gospodarczym kr´gu katedralnego
oraz dóbr kapitulnych i biskupich na prawym brzegu Warty. Taka funkcja cz´Êciowo
uniezale˝nia∏a Âródk´ od Poznania i zabezpiecza∏a na czasy kryzysu.
Brak êróde∏ nie pozwala na szczegó∏owsze przedstawienie dziejów Âródki w XIV i poczàtkach XV wieku. Zapewne na jej rozwoju zacià˝y∏ kryzys gospodarczy Poznania, przezwyci´˝ony dopiero w poczàtkach panowania W∏adys∏awa Jagie∏∏y. Jagie∏∏o otworzy∏ Litw´ dla kupców, których g∏ównym szlakiem làdowym by∏a droga wiodàca przez Poznaƒ
na lewym i Âródk´ na prawym brzegu Warty. Wyraênym tego Êladem jest urbanizacja wyspy Ostrówek, w∏asnoÊci kapitu∏y poznaƒskiej. Zwieƒczeniem jej by∏o uzyskanie przywileju na prawa miejskie dla Ostrówka – a tak˝e dla Chwaliszewa, czyli Grobli Kapitulnej
– u króla W∏adys∏awa Warneƒczyka w czasie jego pobytu na W´grzech. Urbanistycznie
Ostrówek by∏ doÊç prymitywnà ulicówkà, liczy∏ zaledwie oko∏o 16–20 gospodarstw, jak
wskazujà dok∏adne spisy podatkowe z XVI i XVII stulecia. Mimo to mia∏ pe∏ne prawa
miejskie i targ sobotni. RzemieÊlnicy z Ostrówka, tak samo jak ze Âródki, pracowali – cz´Êciej Êwiadczàc us∏ugi ni˝ produkujàc towary – na potrzeby ni˝szego kleru kapitulnego
i s∏ug kanoników i pra∏atów. Ci ostatni, panowie kapitulni, korzystali z dro˝szych, lecz
lepszych rzemieÊlników z Poznania. Ostrówek, mimo pe∏nych praw miejskich, by∏ w∏aÊciwie przedmieÊciem Âródki. Po∏àczeniu
z nià przeszkadza∏y sprawy w∏asnoÊciowe:
Âródka by∏a w∏asnoÊcià biskupa, a Ostrówek
– kapitu∏y. Kana∏ odgradzajàcy oba miasteczka uleg∏ zasypaniu dopiero w XVIII wieku,
co wkrótce poskutkowa∏o wch∏oni´ciem
Ostrówka przez Âródk´.
Rozwój Poznania w XV i XVI wieku odbija∏ si´ na dziejach Âródki. Ekspansja przestrzenna Poznania, urbanizujàca stale nowe
partie przedmieÊç, wp∏ywa∏a na ludnoÊç
Âródki, Ostrówka i Chwaliszewa. Na Âródce
pierwsze cechy pojawiajà si´ dopiero w poczàtkach XVI wieku. By∏ tam wspólny cech
krawców i szewców oraz osobny piwowarów.
Porównanie statutów cechów Êródeckich
i poznaƒskich wskazuje, ˝e by∏y one zbli˝one w ca∏ej warstwie zwyczajów. Istotnà ró˝nic´ przynosi∏y tylko te paragrafy, które
mówi∏y o kwalifikacjach, o sztukach czeladniczych i mistrzowskich. By∏y mniej precyzyjne, stawia∏y mniejsze wymagania. Wydaje si´, ˝e skargi mistrzów poznaƒskich
na mistrzów Êródeckich czy chwaliszewskich
mia∏y pewne, jakoÊciowe uzasadnienie. Nie
by∏o takich ró˝nic w uczcie cechowej fundowanej przez nowego mistrza. „Dwie beczki
piwa ciemnego, za dnia çwierç mi´sa wo∏owego, flak(ów) na dwie misie, pó∏ ciel´cia, cztery
g´si, cztery kap∏ony, funt ry˝u, pó∏ funta pieprzu, ∏ut szafranu, pó∏miarek soli, pó∏miarek cebuli, chleba r˝anego za 15 gr, chleba bialego
za 9 gr, gomó∏ek (sera) dobrych par´, szklenic
za 24 gr, wóz drzewa, pi´knà muzyk´”.
Model organizacyjny miasta Poznania
wp∏ywa∏ niewàtpliwie na wszystkich mieszkaƒców Âródki. Widoczny jest w dzia∏alnoÊci takich samych bractw z koÊcio∏a Êw. Ma∏gorzaty, jak w koÊcio∏ach Poznania. Bractwo
literackie na Âródce, gromadzàce jego piÊmiennych mieszkaƒców, zatwierdzi∏ biskup ¸ukasz KoÊcielecki w 1596 roku, bractwo Êw. Barbary dla wspomo˝enia dusz
czyÊçcowych – biskup Wojciech Tolibowski
KoÊció∏ Êw. Ma∏gorzaty Panny i M´czenniczki na Âródce,
fot. D. Krakowiak.
Âródka i Ostrówek w dziejach Poznania
Panorama Âródki, fot. K. FryÊ.
48
w 1659 oku. Tolibowskiemu Âródka zawdzi´cza sprowadzenie zakonu reformatów, który
rozpowszechni∏ bractwo tercjarskie Êw. Franciszka wÊród mieszczan Âródki, Chwaliszewa, Ostrówka oraz okolicznych wsi. Podobne bractwa by∏y przy klasztorach franciszkaƒskich w Poznaniu.
Podobnie jak mieszczanie poznaƒscy, mieszkaƒcy Âródki, a nawet Ostrówka, starali si´
znaleêç miejsce dla swych ambicji kulturalnych w koÊciele parafialnym. Pod ich patronatem znajdowa∏y si´ fundacje altaryjne w koÊciele Êw. Ma∏gorzaty, które tworzyli i uposa˝ali prywatni, braccy czy cechowi fundatorzy. Fundatorzy niejednokrotnie rezerwowali
sobie prawo mianowania altarystów wy∏àcznie spoÊród ksi´˝y pochodzàcych ze Âródki.
Przej´cie patronatu fary Êródeckej przez ksi´˝y oratorian (filipinów) w 1671 roku przerwa∏o te praktyki. S∏abo uposa˝eni filipini przejmowali na rzecz swego zgromadzenia nawet drobne fundusze, nie liczàc si´ z uprawnieniami mieszczan.
Szko∏a na Âródce mia∏a jeszcze Êredniowiecznà genez´. Wspomo˝ona zosta∏a w 1705
roku przez jednego z mieszczan Êródeckich, który wzniós∏ budynek dla rektora szko∏y.
Zosta∏ on zniszczony przez wojska moskiewskie i szko∏a upad∏a w koƒcu XVIII wieku, co
napi´tnowa∏ w swej wizytacji z 1780 roku ks. Józef Rogaliƒski. Szpital Êw. Ma∏gorzaty
równie˝ ufundowali mieszczanie w 1596 roku. Ekonomami jego byli mieszczanie wybrani przez burmistrza i wójta miasta Âródki. Równie˝ w tym przypadku oratorianie
w XVIII wieku przej´li kontrol´ i nadzór nad niewielkimi funduszami szpitala. Oratorianie, ze wzgl´du na kiepskie uposa˝enie, nie spe∏nili oczekiwaƒ fundatorów. Mimo swej
regu∏y zakonu szkolnego nie zaj´li si´ sprawami diecezjalnego seminarium duchownego
i nie rozwin´li na Âródce szerszej dzia∏alnoÊci. Zresztà nigdy nie osiàgn´li pe∏nego, dwunastoosobowego sk∏adu zgromadzenia, nie osiàgn´li samodzielnoÊci w swej kongregacji.
Wy˝szà pozycj´ w swym zakonie mieli reformaci. Klasztor na wzgórzu mia∏ stale pe∏nà
obsad´ zakonników. Jednak˝e osadzeni za miastem mieli mniejszy wp∏yw na mieszkaƒców (jedynie poprzez tercjarzy i swe dobre kaznodziejstwo).
Âwiat staropolskiej Âródki wraz z Ostrówkiem zakoƒczy∏ II rozbiór Polski. Akcja kasat
klasztorów usun´∏a ostatnich reformatów – po wojnach napoleoƒskich, a filipinów ju˝
w 1805 roku. Ostrówek, Âródk´ oraz Chwaliszewo przy∏àczono do Poznania w 1800 roku,
pozbawiajàc je samorzàdnoÊci. Cechy rzemieÊlnicze rozwiàzano, rzemieÊlników wcielono
do poznaƒskich cechów. W klasztorze Reformatów za∏o˝ono najpierw seminarium nauczycielskie, potem s∏ynny w Wielkopolce zak∏ad dla g∏uchoniemych. Nawet fara Êródecka
utraci∏a samodzielnoÊç i zosta∏a w∏àczona do katedry. Trudno si´ dziwiç, ˝e w pierwszej
po∏owie XIX wieku ˝ycie na Âródce zamiera∏o. Dynamiczny rozwój Poznania po 1870
roku uczyni∏ Âródk´ z Ostrówkiem (który
w∏àczony do Âródki zatraci∏ swój wyspiarski
charakter i sta∏ si´ Êródeckà ulicà) atrakcyjnym suburbium Poznania. Miasteczko zacz´∏o przyjmowaç migrantów zmierzajàcych do Poznania. Powstawa∏y zachowane
do dziÊ kamienice. Cechà charakterystycznà poznaƒskich suburbiów by∏ polski charakter jego mieszkaƒców i zasilanie ich migrantami z polskich wsi czy miasteczek,
pracujàcymi w fabrykach i niewielkich zak∏adach produkcyjnych. Skutkowa∏o to dyskretnà dyskryminacjà mieszkaƒców przez
w∏adze miejskie i policyjne pruskie. Inwestycje miejskie zwykle nie si´ga∏y dawnej
Âródki. Stan sanitarny a˝ do 1893 roku by∏
kiepski. Chodniki by∏y z kocich ∏bów, oÊwietlenie gazowe za∏o˝ono wiele lat póêniej,
ni˝ we w∏aÊciwym Poznaniu. Po rzàd dusz
si´gn´∏y polskie organizacje z Poznania.
Wszelkie formy dzia∏alnoÊci organicznikowskiej – spó∏ki zarobkowe, kasy samopomocowe, chóry i biblioteki TCL – znalaz∏y
swe miejsce na Âródce. Ponadto, organizacje ze Âródki wp∏ywa∏y na polskà ludnoÊç
wsi na ca∏ym prawym brzegu Warty. Dawne
tradycje samorzàdowe od˝y∏y w tych organizacjach, a Êródczanie stali si´ nieformalnymi koordynatorami dzia∏alnoÊci polskich
organizacji na prawym brzegu rzeki. Zachowali swà dum´ z miejskoÊci Âródki.
Odzyskanie niepodleg∏oÊci w 1918 roku
niewiele zmieni∏o w ˝yciu Êródczan. Najwa˝niejsze by∏o – nieoczekiwanie – odzyskanie parafii, która sta∏a si´ centrum miasteczka. Wybudowanie Domu Katolickiego
w 1927 roku sta∏o si´ demonstracjà tej pozycji, stworzy∏o zaplecze dla lokalnego patriotyzmu i baz´ dla kilkudziesi´ciu dzia∏ajàcych wówczas lokalnych organizacji.
Odziedziczone po czasie zaborów organicznikostwo rozwija∏o si´ na Âródce, gdzie
prawie w ka˝dym domu mieszka∏ jakiÊ prezes czy sekretarz. Âródka pozostawa∏a zwartà, ma∏omiasteczkowà enklawà w wielkim
Poznaniu.
Dawny klasztor Filipinów na Âródce,
fot. K. FryÊ.
Detal architektoniczny, dawny klasztor Filipinów na Âródce,
fot. K. FryÊ.
Po 1945 roku zmiany nabra∏y tempa. Ograniczono wp∏ywy KoÊcio∏a, rozwiàzano organizacje skupiajàce si´ w Domu Katolickim. Bitwa o handel usun´∏a ze sklepów ich w∏aÊcicieli. Warsztaty rzemieÊlnicze zacz´∏y zanikaç, nie wytrzymujàc sta∏ych kontroli. Bez
swego rzemios∏a i handlu Âródka przekszta∏ci∏a si´ w jednà z „sypialƒ” dla poznaƒskich
robotników. Utworzenie spó∏dzielni mieszkaniowych na obrze˝ach Poznania odj´∏o jej
tak˝e t´ rol´. Droga szybkiego ruchu – trasa warszawska, wesz∏a na obrze˝a miasteczka,
niszczàc domy i ich zaplecza. Przerwano po∏àczenie mostowe z Ostrowem Tumskim.
WciÊni´ta mi´dzy tory a tras´ warszawskà zacz´∏a si´ starzeç i degradowaç. W ostatnich
kilkunastu latach Âródka zacz´∏a poszukiwaç swego miejsca w substancji Poznania. Trafny wybór b´dzie szansà dla jej rozwoju.
BIBLIOGRAFIA
Pe∏nà bibliografi´ prac i wzmianek dokumentowych o Âródce i Ostrówku do 1937 roku podaje
A. Wojtkowski, Bibliografia historii Wielkopolski, t. 2, Poznaƒ 1937, s. 133-134 (reprint: Poznaƒ 1995).
Z prac powojennych najwi´cej tekstów przyniós∏ tom Âródka, Ostrówek, Âwi´ty Roch, „Kronika Miasta
Poznania”, 1997.