Wolność gospodarcza jako przesłanka podejmowania działalności

Wolność gospodarcza jako przesłanka podejmowania działalności gospodarczej
1. Pojęcie wolności gospodarczej
1.1. Aktywność przejawianą w wielu formach i realizowaną w różnych sferach życia
społecznego człowiek opiera na naturalnym, przypisanym mu podłożu jego bytu w
postaci wolności osobistej. Z wolności osobistej człowieka czerpią powołane przez
niego różnego rodzaju instytucje i organizacje gospodarcze, polityczne i prawne,
których substratem jest zawsze człowiek (lub grupa ludzi) i majątek związany z
człowiekiem. To wolność osobista umożliwia postępowanie zgodne z wolą danej
jednostki, zajmowanie różnego rodzaju postaw i pełnienie wielu ról społecznych,
gromadzenie majątku i dysponowanie nim, prezentowanie poglądów, dążenie
do
wytyczonych sobie celów1. Wolność osobista człowieka nie może być jednak
absolutyzowana ponieważ oznaczałoby to w efekcie zaprzeczenie wolności.
Bezwzględna, niczym nie związana pełna wolność jednostki ludzkiej prowadziłaby
bowiem do negacji wolności innych ludzi. Wolność o takim charakterze nie jest
możliwa do realizacji w jakimkolwiek społeczeństwie, a więc wszędzie tam, gdzie
występuje wielość powiązań międzyludzkich, a każdy z ludzi dąży do realizacji
własnych atrybutów wolnościowych. Dla każdego człowieka granicą jego wolności
jest sfera wolności innych ludzi, a zatem – jak to zaznaczono trafnie w Deklaracji
Praw Człowieka i Obywatela z 1789 r. (art. 40) – „wolność polega na czynieniu tego
wszystkiego, co nie szkodzi drugiemu”. Jeśli zatem człowiek swoim zachowaniem
zarówno czynnym jak i biernym nie wkracza w sferę wolności innych ludzi to – jak
należy rozumieć – nie szkodzi innym, pozwalając tym samym innym ludziom
zachowywać się w sposób zbliżony.
Ustalenie granic wolności człowieka, jak i określenie które działania mogą
szkodzić innym ludziom wiąże się z ocenami natury subiektywnej. Ujawniać się może
przede wszystkim – właściwa zresztą ludziom - postawa egocentryczna sprowadzająca
się
1
do
przypisywania
sobie
przez
danego
człowieka
Zob. na ten temat B.Banaszak, Prawo konstytucyjne, Warszawa 2001, s. 425 i n.
większego
obszaru
wolnościowego niż ten, który dany człowiek skłonny byłby przypisać innym.
Subiektywne wytyczenie granic wolności może łączyć się nadto z uświadamianiem
przez człowieka istnienia wielorakich, skomplikowanych stosunków społecznych i
wynikających z nich różnorodnych interesów, co rodzić może (choć nie musi) postawy
‘prospołeczne”: akceptujące samoograniczanie się.
1.2. Na tym tle dostrzegać trzeba rolę prawa i jego norm, które kategorię wolności
starają
się
zobiektywizować
poprzez
choćby
wytyczenie
granic
wolności.
Dokonywane jest to przez wskazanie na zakazane – z punktu widzenia prawa –
zachowania się ludzi. W konsekwencji wolność w aspekcie prawnym polega na
czynieniu przez człowieka zasadniczo wszystkiego, oprócz tego, co jest zakazane
przez normy prawne.
Oprócz wskazania przez prawo zakazów postępowania przyjęte jest także –
czego przykładem jest polski system prawa – określanie pozytywne sfer realizacji
wolności człowieka. Czyni to Konstytucja RP wskazująca na wolności osobiste (art.
38-56), wolności polityczne (art.57-63) oraz wolności ekonomiczne, socjalne i
kulturalne (art. 64-76).
Z punktu widzenia materialnych podstaw egzystencji ludzkiej i zaspokajania
najbardziej elementarnych potrzeb najistotniejsze wydają się wolności ekonomiczne
do których Konstytucja zalicza wolność w zakresie własności i innych praw
majątkowych, wolność dziedziczenia, a także wolność wyboru i wykonywania zawodu
oraz wyboru miejsca pracy (art. 64 i 65). Nie znaczy to oczywiście, by można było
deprecjonować pozostałe sfery wolnościowe, takie jak wolność twórczości, nauczania,
badań, korzystania z dóbr kultury (art. 73), jednak, co trzeba zauważyć mają one
związek z innymi potrzebami człowieka, jego samorealizacją i miejscem w strukturze
społecznej.
Wydaje się, że w ramach wolności ekonomicznych wymienionych przez
Konstytucję wyodrębnić można tzw. wolność gospodarczą. Ma ona węższy niż
wolności ekonomiczne zakres zarówno podmiotowy, jak i przedmiotowy ponieważ
można ją odnosić wyłącznie do tych, którzy jako pomioty uczestniczą w działalności
gospodarczej oraz wiązać z procesami tej działalności.
Wolność gospodarcza jest pojęciem zbiorczym obejmującym swoim zakresem
szereg swobód odnoszących się zarówno do tych, którzy zmierzają podjąć działalność
gospodarczą, jak i tych, którzy działalność taka już rozpoczęli2. Wskazane swobody
łączyć można zatem najpierw z podejmowaniem działalności gospodarczej, potem zaś
z prowadzeniem tej działalności. W ramach podejmowania działalności gospodarczej
wyróżnić można takie swobody jak:
1) swoboda wyboru przedmiotu działalności gospodarczej,
2) swoboda wyboru formy organizacyjnej działalności gospodarczej,
3) swoboda doboru środków majątkowych służących podjęciu działalności,
4) swoboda w kwestii podjęcia działalności gospodarczej osobiście lub przy
wykorzystaniu pracowników najemnych,
5) swoboda wyboru siedziby podmiotu działalności gospodarczej.
Z kolei prowadzenie działalności gospodarczej łączyć należy z następującymi
swobodami:
1) swobodą w zakresie nabywania i zbywania towarów usług,
2) swobodą umów,
3) swobodą ustalania cen na własne towary lub usługi,
4) swobodą rywalizacji z innymi podmiotami działalności gospodarczej,
5) swobodą wyboru koncepcji i programu gospodarowania,
6) swobodą wyboru miejsca prowadzenia działalności,
7) swobodą w zakresie zorganizowania przedsiębiorstwa3.
Dla potrzeb niniejszego opracowania warto zwrócić uwagę przede wszystkim
na swobody związane z podejmowaniem działalności gospodarczej. Na tym etapie
określony podmiot, który po spełnieniu szeregu warunków stanie się przedsiębiorcą
powinien potrafić zdefiniować swoją rolę i miejsce w sferze gospodarki, a następnie
realizować przyjęte zamierzenia. Niejako na wstępie winien on wskazać na obszar
2
Na temat wolności gospodarczej zob. C.Kosikowski, Wolność gospodarcza w prawie polskim, Warszawa
1995, s. 22 i n. Koncepcje wolności gospodarczej prezentuje także M.Zdyb, Prawo działalności gospodarczej,
Komentarz do ustawy z dnia 19 listopada 1999 r. Zakamycze 2000, s. 71-89.
3
Por. M.Zdyb, op. cit., s. 90-91: K.Pawłowicz, O wolności gospodarczej, w: Prawo i społeczeństwo
obywatelskie, Warszawa 1990, s. 103. Autorka stwierdza, że na pojęcie wolności gospodarczej składa się: prawo
własności, wolność osobista, wolność wyboru zajęcia i miejsca zamieszkania, prawo do przedsiębiorczości,
prawo do różności wobec prawa, prawo do konkurencji, wolność umów.
gospodarki, w którym będzie występował jako przedsiębiorca i prowadził działalność
gospodarczą. Chodzi zatem o określenie przedmiotu działalności gospodarczej. Jest to
niezbędne po to, by można było złożyć spełniający wymogi formalne wniosek o wpis
do ewidencji działalności gospodarczej lub do rejestru przedsiębiorców KRS. Nie
wskazanie
na
przedmiot
przyszłej
działalności
gospodarczej
skutkuje
nieuwzględnieniem wniosku o wpis i tym samym uniemożliwia to podjęcie
działalności gospodarczej. Określenie przedmiotu jest zasadniczo swobodne, chociaż
podmiot tej działalności powinien wskazać na taki rodzaj działalności, który
uwzględniony w Polskiej Klasyfikacji Działalności i zgodnie z u.s.dz.g. zaliczony być
może do działalności gospodarczej. Nadto – co jest możliwe – nie każdy
zainteresowany daną działalnością gospodarczą będzie w stanie spełnić określone
prawnie warunki podjęcia danej działalności. O występowaniu takich warunków
informują przepisy u.s.dz.g. (art. 6 ust 1).
Konieczne jest także wskazanie na formę organizacyjno-prawną podmiotu,
który zamierza podjąć działalność gospodarczą. Swobodny wybór tej formy odbywa
się jednak w ramach zamkniętego katalogu form wynikającego z przepisów prawa (np.
przepisów Kodeksu spółek handlowych), a poza tym w całym szeregu przypadków
przedmiot działalności gospodarczej wymusza zastosowanie określonej formy lub
ogranicza wybór w tym względzie.
Każdy, kto zamierza podjąć działalność gospodarczą ma nadto swobodę doboru
środków majątkowych, które służyć będą prowadzeniu działalności. Zaangażowany
może być tu zarówno majątek osobisty, jak i majątek osób trzecich (np. wspólników)
lub środki pochodzące z pożyczki lub kredytu. Swobodny jest także dobór środków w
zakresie formy
ich występowania (środki pieniężne, przedmioty ruchome,
nieruchomości, prawa) chociaż niejednokrotnie potrzeby doraźne związane z
działalnością
gospodarczą
zmuszają
do
zgromadzenia
przede
wszystkim
odpowiednich środków pieniężnych.
W sferze swobodnej decyzji leży także kwestia osobistego prowadzenia
działalności gospodarczej lub posłużenia się w tym celu odpowiednimi pracownikami,
ewentualnie osobami współpracującymi. Decyzję tę należy podjąć jeszcze przed
rozpoczęciem działalności, jako, że z przepisów prawa wynika, że na podmiocie
wpisanym do rejestru przedsiębiorców KRS lub do ewidencji działalności
gospodarczej spoczywa obowiązek wystąpienia ze stosownym wnioskiem do Zakładu
Ubezpieczeń Społecznych uwzględniającym każdego zatrudnionego, a także
zgłoszenie liczby pracowników do właściwego urzędu statystycznego obsługującego
REGON.
Istotne jak również zasadniczo swobodne określenie siedziby podmiotu
działalności gospodarczej. Siedziba wymaga wpisania jej do rejestru przedsiębiorców
KRS i ewidencji działalności gospodarczej, a wskazanie na siedzibę powinno być
dokonane z uwzględnieniem przepisów kodeksu cywilnego, z których wynika, że w
odniesieniu do osoby fizycznej – podmiotu działalności gospodarczej jest to miejsce
zamieszkania, a w odniesieniu do osoby prawnej i jednostki organizacyjnej bez
osobowości prawnej – jeśli właściwa ustawa lub oparty na niej statut nie stanowi
inaczej – siedzibą jest miejscowość, w której ma siedzibę organ zarządzający.
Na tle wyżej wskazanych swobód związanych z podejmowaniem
działalności gospodarczej należy skonstatować, że wyraźnie uwidoczniona została
zarówno porządkująca, jak i ograniczająca rola prawa wobec scharakteryzowanych
aspektów wolności gospodarczej, w konsekwencji czego wolność ta nie ma charakteru
bezwzględnego. Zatem jak wcześniej zauważono jest to wolność, jednak w granicach
wyznaczonych prawem.
W literaturze zwraca się uwagę na okoliczność, że wolność gospodarcza
ma trzy aspekty swego występowania, a mianowicie: ekonomiczny, polityczny i
jurydyczny, które to należy interpretować łącznie4. Wolność gospodarcza w aspekcie
ekonomicznym jest warunkiem funkcjonowania gospodarki rynkowej. Nie można z
niej czynić użytku zakładając jednocześnie ograniczenie funkcjonowania prawa
popytu i podaży, prawa wartości oraz konkurencji. Ograniczanie naturalnych
prawidłowości i mechanizmów gospodarczych prowadzi jednocześnie do ograniczenia
wolności gospodarczej w tym w wskazanym aspekcie.
Jednocześnie treści pozytywne wolności i zakres swobód wiążą się z wolnością
polityczną, która niejednokrotnie wręcz warunkuje wolność ekonomiczną5,choć
4
Tak C.Kosikowski, op. cit. s. 28.
Pogląd taki prezentuje K.Pawłowicz, Prawo człowieka do swobodnej działalności gospodarczej, w: Prawo
człowieka w społeczeństwie obywatelskim, red. A.Rzepliński, Warszawa 1994 r., s.69 i n.
5
można dostrzegać także zależność przeciwną, gdyż swobody w aspekcie
gospodarczym (ekonomicznym) mogą stać się bazą dla ukształtowania się
wolnościowego (demokratycznego) systemu politycznego.
Decydujący jest jednak dla wolności gospodarczej jej aspekt prawny. To
właśnie z norm prawa wynika jaki jest (lub powinien być) zakres wolności
gospodarczej oraz jej treść. W tej kwestii zadaniem prawa jest stworzenie konstrukcji
prawnej wolności gospodarczej poprzez wskazanie jej cech, granic, a także - co jest
szczególnie - istotne oznaczenie przyczyn i sytuacji, w których możliwe jest
ograniczanie wolności6.
2. Wolność gospodarcza jako zasada prawna i prawo podmiotowe
2.1.Z systemu obowiązującego prawa wynika, iż ustawodawstwo odnosi się do
kategorii wolności gospodarczej w sposób dwojaki. Po pierwsze wolność gospodarcza
określana jest ogólnie jako element społecznej gospodarki rynkowej, przy czym bez
odnoszenia się do jej cech pozytywnych wskazuje się na możliwość w zakresie
ograniczania wolności. Po drugie treść i zakres wolności gospodarczej ujmowane są w
ramach przepisów regulujących problem poszczególnych swobód w zakresie
podejmowania, a następnie prowadzenia działalności gospodarczej. Sposób pierwszy
znajduje odzwierciedlenie w przepisach Konstytucji RP, która w art. 20 stwierdza , że
podstawą ustroju gospodarczego Rzeczypospolitej Polskiej jest społeczna gospodarka
rynkowa oparta na wolności działalności gospodarczej, własności prywatnej oraz
solidarności, dialogu i współpracy partnerów społecznych. Z kolei w art. 22 zaznacza
się, że ograniczenie wolności gospodarowania może nastąpić tylko w drodze ustawy i
tylko z uwagi na ważny interes publiczny. Określona została zatem zarówno forma
ograniczania wolności gospodarczej, jak i przesłanki tego ograniczania.
Drugi sposób odniesienia się do wolności gospodarczej wynika z przepisów
ustawy o swobodzie działalności gospodarczej, której art. 6 ust 1 wskazuje, że
podejmowanie, wykonywanie i zakończenie działalności gospodarczej jest wolne dla
6
Na potrzebę taką zwraca uwagę K.Sobczak, Wolność gospodarcza w kręgu problemów konstytucyjnych, PUG
1996 nr 3.
każdego. Rozwinięcie tego stwierdzenia dokonane jest w ramach tejże ustawy, która
określa warunki podejmowania i prowadzenia działalności gospodarczej i zarazem
wytycza granice swobód w tym względzie. Dalsze uszczegółowienie swobód osób
podejmujących i prowadzących działalność wynika z ustaw szczegółowych
poświęconych różnym aspektom działalności gospodarczej, w tym swobodzie
konkurencji.
2.2. Na tle analizy norm dotyczących wolności gospodarczej uprawniona wydaje się
konstatacja, że wolność gospodarcza będąc konstrukcją prawną jest zarazem zasadą
prawa7. Z zasady tej wynika, jak się podkreśla, domniemanie swobody, co do
podejmowania i prowadzenia działalności gospodarczej, ale także (w szczególności na
tle przepisów Konstytucji RP) wolność od ingerencji państwa w sferę gospodarki.
Ograniczenia i ingerencja w swobody i wolność gospodarczą dopuszczalne są tylko na
mocy przepisów ustawowych8, a ustawodawca nadto powinien wskazać powody ich
wprowadzenia.
Walorem wolności gospodarczej jako zasady prawa jest - podobnie jak w
przypadku innych zasad – w szczególności to, że obliguje ona ustawodawcę do
podejmowania działań prawodawczych, a zatem tworzenia prawa w odpowiedniej
harmonii i przy respektowaniu zadeklarowanej w przepisach zasady wolności
gospodarczej. Nadto zasada ta ukierunkowywuje proces wykładni (interpretacji) oraz
stosowania prawa.
Realizacja zasady wolności gospodarczej znalazła wyraz w ustawodawstwie
dotyczącym podejmowania i wykonywania działalności gospodarczej – obecnie w
ustawie o swobodzie działalności gospodarczej, wcześniej zaś w ustawach o podobnej
treści: z 1988 r. o działalności gospodarczej i z 1999 r. – Prawo działalności
gospodarczej. U.s.dz.g. w odniesieniu do stosowania prawa zawiera przepis
skierowany do organów administracji publicznej (art. 8 ust 1) nakazujący tym
organom wspieranie rozwoju przedsiębiorczości i tworzenia korzystnych wyników do
podejmowania i wykonywania działalności gospodarczej.
7
Zob. J. Grabowski, Prawne granice wolności gospodarczej, Rozprawy z prawa cywilnego ochrony środowiska,
Prace Naukowe Uniwersytetu Śląskiego 1992, nr 1298, s. 65 oraz K.Kiczka, Jednostka wobec działalności
gospodarczej, Acta Universitatis Wratislavensis 1999, nr 2154, s. 136 (w tej pracy wskazuje się na normatywne
oraz faktyczne ograniczenia zasady wolności gospodarczej).
8
Zob. C.Kosikowski, op. cit., s.30.
Wolność gospodarcza może być także pojmowana jako prawo podmiotowe o
charakterze publicznym. Prawu temu odpowiada, jak się zaznacza, ogólny obowiązek
państwa w kwestii nienaruszania swobody podmiotów działalności gospodarczej9.
Wydaje się ,że na prawo to składa się również ogół uprawnień i obowiązków tych
podmiotów, które podejmują i prowadzą działalność gospodarczą. W szczególności do
uprawnień takich należy swoboda do podejmowania działalności gospodarczej, a do
obowiązków przestrzegania wynikających z prawa warunków związanych z
podejmowaniem działalności.
Należy sądzić, że obydwa ujęcia wolności gospodarczej jako zasady prawa i
prawa podmiotowego nie pozostają wobec siebie w opozycji, lecz przeciwnie,
stanowią o całościowym ujmowaniu kwestii wolności. Wolność jako zasada jest
wytyczną kierunkową głównie dla organów państwa, wolność jako prawo podmiotowe
wytycza sferę swobód podmiotów działalności gospodarczej oraz związanych z nimi
obowiązków.
Niezależnie jednak od ujmowania wolności gospodarczej problemem – jak się
wydaje najistotniejszym – jest sprawa ustalenia granic wolności i sposobu ich
wytyczenia.
3. Granice wolności gospodarczej
3.1. Zasada wolności gospodarczej nie ma charakteru bezwzględnego. Z Konstytucji
RP (art. 22) wynika możliwość wprowadzenia ograniczeń tej zasady z zastrzeżeniem
jednak uczynienia tego w drodze ustawowej i wyłącznie z uwagi na ważny interes
publiczny.
Pojęcie ważnego interesu publicznego należące do kategorii klauzul
generalnych nie ma wyrazistego, precyzyjnego znaczenia. Tym samym odwołanie się
do niego w kontekście ustalenia zakresu i treści dopuszczalnych ograniczeń wolności
gospodarczej może nastręczać wątpliwości interpretacyjnych sprowadzających się
9
Pogląd taki prezentuje A.Walaszek-Pyzioł, Swoboda działalności gospodarczej, Kraków 1994, s.12 oraz
W.Jakimowicz, O publicznych prawach podmiotowych, PiP 1999, nr 1, s. 36-50, W większości europejskich
systemów prawa – wolność gospodarcza traktowana jest jako prawo podstawowe wywodzące się z dwóch
innych praw podstawowych: wolności osobistej i własności prywatnej; zob. S.Biernat, A.Wasilewski, Wolność
gospodarcza w Europie, Zakamycze 2000, s.177.
przede wszystkim do tego, czy w danej sytuacji ważny interes publiczny rzeczywiście
zaistniał, a nadto jeżeli jego istnienie nie budzi zastrzeżeń, to w jakim stopniu
upoważnia on do wprowadzenia ograniczeń10.
Na gruncie przepisów Konstytucji RP pewnych wskazówek dostarcza treść art.
31 odnosząca się do obszarów ochrony sprawowanej przez państwo. Są nimi
bezpieczeństwo, porządek publiczny, środowisko, zdrowie, moralność publiczna oraz
wolności i prawa innych osób. Ochrona tych sfer uzasadnia wprawdzie ograniczenia
wolności osobistej ludzi, lecz jeśli przyjąć, że wolność gospodarcza wywodzi się z
wolności osobistej, to uprawnione staje się twierdzenie, iż wystąpienie zagrożeń w
wymienionych obszarach może być przesłanką wprowadzenia ograniczeń także
wolności gospodarczej i stanowi realizację interesu publicznego11.
Wydaje się przy tym, że można byłoby wskazać także inne przesłanki działania
ustawodawcy w interesie publicznym, jak choćby: podstawowe założenia polityki
gospodarczej, zbiorowe interesy konsumentów, ochrona praw autorskich i własności
intelektualnej, ochrona konkurencji, a także szereg dalszych w ramach otwartego
katalogu konstruowanego dla realizacji doraźnych potrzeb, ważnych z punktu
widzenia władzy publicznej i traktowanych przez te władze jako uzasadnienie
działania w interesie publicznym. Można zresztą przyjąć, że wszelkie działania władzy
(ustawodawcy) motywowane powinny być interesem publicznym i w ten sposób dojść
do przekonania, że rezultat procesu ustawodawczego ma swe źródło w interesie
publicznym.
Jednak jak słusznie zauważył Sąd Najwyższy w jednym ze swych orzeczeń12 w
państwie prawa nie powinno się zakładać w sposób jednoznaczny, że interes ogólny
(publiczny) jest nadrzędny w stosunku do interesu indywidualnego. W konsekwencji
zatem odpowiedni organ administracji publicznej w każdym przypadku ma obowiązek
wskazać o jaki interes publiczny chodzi i udowodnić, że jest on na tyle ważny i
10
Por. H.Izdebski, M.Kulesza, Administracja publiczna, Zagadnienia ogólne, Warszawa 1998. Autorzy
stwierdzają, że pojęcie interesu publicznego jest wprawdzie nieostre to jednak precyzyjnie wyznacza ono pole
dopuszczalnej ingerencji ustawodawczej w stosunki społeczne i gospodarcze (s.95).
11
Na temat pojęcia interesu publicznego w kontekście prawa administracyjnego wypowiada się J.Lang, Z
rozważań nad pojęciem interesu w prawie administracyjnym, Acta Universitatis Wratislavensis 1997, nr 2018
oraz A.Wróbel, Interes publiczny w postępowaniu administracyjnym, w: Administracja publiczna u progu XXI
wieku, Przemyśl 2000.
12
Wyrok SN z dnia 18 listopada 1993 r., OSNIC 1994, poz. 181.
znaczący, że wymaga dokonania z jego przyczyny ograniczenia uprawnień
indywidualnych.
3.2.Odnosząc powyższe do kwestii ograniczenia wolności gospodarczej trzeba
zauważyć, iż istota sprawy, dotyczy nie tylko samego interesu publicznego i
przesłanek jego realizacji, ile zasygnalizowanego wcześniej zakresu ingerencji
państwa w sferę wolności. Przyjmuje się tu, iż zakres ten, powinien być wyznaczany
zgodnie z tzw. zasadą proporcjonalności, a więc ograniczenia wolności gospodarczej
powinny być z jednej strony najmniejsze, z drugiej zaś wystarczające dla realizacji
określonego celu.
Zasada proporcjonalności określona została w art. 5 Traktatu o Wspólnocie
Europejskiej. Składają się na nią trzy wymagania, a mianowicie:
1) podejmowane środki ograniczające powinny być przydatne dla realizacji
zamierzonego celu,
2) podjęcie danego środka powinno być konieczne,
3) następstwa zastosowania danego środka powinny być jak najmniej uciążliwe.
Zasada ta znalazła odzwierciedlenie w orzecznictwie Europejskiego Trybunału
Sprawiedliwości. Według ugruntowanego już stanowiska ETS – wolność
gospodarcza nie jest prawem absolutnym; ograniczenia wolności są dopuszczalne,
gdy wiążą się z ogólnym interesem Wspólnoty13, ograniczenia nie powinny
stanowić nieproporcjonalnego i niedopuszczalnego wkroczenia w prawa innych
podmiotów: ograniczenia nie powinny naruszać istoty prawa podstawowego jakim
jest wolność gospodarcza14.
Na gruncie prawa polskiego w literaturze wypowiadany jest także pogląd,
zgodnie z którym wprowadzanie ograniczeń wolności gospodarczej powinno być
związane ze skutecznością regulacji prawnej i stworzeniem możliwości osiągnięcia
zamierzonych celów. Wprowadzane ograniczenia powinny być niezbędne z punktu
13
Ogólny interes Wspólnoty oznaczać może zgodnie z orzecznictwem ETS np. stabilizację ryku mleka,
ograniczenie strukturalnych nadwyżek, jakości win, ochrony konsumentów, źródła importu bananów,
zapobiegania chorobom zwierząt, doprowadzenia do zakończenia wojen i łamania praw człowieka; zob.
S.Biernat, A.Wasilewski, op. cit., s.204-205; zob. także A.Cieśliński, Wspólnotowe prawo gospodarcze,
Warszawa 2003, s. 188 i nast.
14
Podaję za S.Biernat, A.Wasilwski, op. cit., s.203.
widzenia ochrony interesu publicznego, a nadto efekty ograniczeń powinny być
proporcjonalne do nałożonych ciężarów15.
Niekiedy zauważa się tak jak to uczynił w swoim wyroku Trybunał
Konstytucyjny16, że wolność gospodarcza jest wolnością osobistą „drugiej
kategorii” a to z uwagi na okoliczność, że sfera wolności gospodarczej danego
podmiotu pozostaje w ścisłym związku ze sferą wolności gospodarczej i interesami
innych podmiotów. Wobec tego – zdaniem TK - wolność gospodarcza może
podlegać ograniczeniom większym niż np. prawa i wolności osobiste i polityczne.
Prezentowane jest również stanowisko zgodnie z którym ograniczenie wolności
gospodarczej powinno wynikać z samej istoty działalności gospodarczej, która to
działalność podlega naturalnym ograniczeniom w związku z funkcjonowaniem
praw ekonomicznych, ale także wobec występującego w gospodarce zjawiska
konkurencji. Gospodarka, by mieć charakter wolnorynkowy w sposób oczywisty,
dla zachowania tego charakteru musi wytwarzać różnego rodzaju ograniczenia
swobody poszczególnych podmiotów. Przybierają one postać np. reguł etycznych,
dobrych
obyczajów
itp.
Wymaga
tego
przede
wszystkim
utrzymanie
odpowiedniego stanu konkurencji i stosunków konkurencyjnych, przy czym
mechanizmy „samoograniczenia się” gospodarki i jej podmiotów mogą okazać się
niewystarczające i wobec tego konieczne staje się wsparcie tych mechanizmów
normami prawa i działaniami odpowiednich organów17. Zarówno normy prawne,
jak i działania organów powinny być ukierunkowane na wytworzenie sytuacji, w
której wolność gospodarcza będąc jednym z elementów społecznej gospodarki
rynkowej (obok własności prywatnej, solidarności, dialogu i współpracy) będzie
pozostawać w harmonijnym układzie z elementami pozostałymi i jednocześnie
będzie ona odpowiednim filarem gospodarki o takim charakterze.
15
Zob. A.Walaszek-Pyzioł, Zasada proporcjonalności w orzecznictwie trybunału Konstytucyjnego , PUG 1995,
nr 1, Autorka podaje szerszy katalog przesłanek wprowadzania ograniczeń wolności gospodarczej (s.15-6); zob.
także R.W.Kaszubski, R.Radzikowski, Wolność gospodarcza i warunki dopuszczalności jej ograniczeń, Glosa
2000 nr 3, s.1.
16
Wyrok TK z dnia 26 kwietnia 1995 r., sygn. akt K/11/94/ OTK 19876-95, t. 5, 1995, nr 4, poz. 24.
17
Zob. K.Strzyczkowski, Kilka uwag o istocie i granicach wolności gospodarczej, w: Granice wolności
gospodarczej w systemie społecznej gospodarki rynkowej, księga jubileuszowa z okazji 40-lecia pracy naukowej
prof. dr hab. Jana Grabowskiego, Katowice 2004, s. 299 i n.
Wydaje się przy tym, że respektowanie zasady wolności w gospodarce zależne
jest przede wszystkim w pierwszym rzędzie od założeń ustrojowych, praktyki
sprawowania władzy, a w szczególności wykonywania administracji gospodarczej,
w mniejszym natomiast stopniu od tego, czy w danym systemie gospodarczym
dominuje własność prywatna. Niewątpliwie prywatna własność środków produkcji
obiektywnie wpływa na samodzielność podmiotów gospodarczych jednak
samodzielności tej w pełni nie gwarantuje. Tym samym dominacja własności
prywatnej nie oznacza „automatycznego” zapewnienia istnienia „mechanizmu”
wolnościowego w gospodarce, choć jest dla niego podstawą.
3.3.Przy ujmowaniu wolności gospodarczej jako prawa podmiotowego istotne jest
przede wszystkim ustalenie zakresu swobód poszczególnych podmiotów
działalności gospodarczej, ale także zaakcentowanie możliwości ich ochrony
prawnej przed zewnętrzną ingerencją. Oczywiście w odniesieniu od tak
pojmowanej wolności gospodarczej aktualne jest również twierdzenie o braku jej
absolutnego charakteru z uwagi na granice wolności wytyczone prawami innych
podmiotów, a nadto zakresem kompetencji organów państwa. Jednak to, co ze
sfery wolności pozostaje i co jest poniekąd autonomicznie związane z danym
podmiotem powinno podlegać ochronie prawnej sprowadzającej się w znacznej
mierze do stosowania właściwych procedur prawnych, ale również z wytyczeniem
przez prawo poszczególnych obszarów ochronnych.