Zobacz więcej

Recenzja rozprawy doktorskiej pani mgr Moniki Błaśkiewicz
pt. Commentary on Cynegetica by Oppian of Apamea: Book II.
Przedmiotem pracy doktorskiej pani Moniki Błaśkiewicz jest analiza drugiej księgi
poematu Oppiana z Apamei, szczególny zaś nacisk został położony na zbadanie zamysłu
kompozycyjnego, który zdecydował o doborze motywów i pozostałych elementów
zajmujących określone miejsce w strukturze utworu. Już na wstępie należy zaznaczyć, że
podjęte przez Doktorantkę badania mają charakter pionierski, bowiem analizowana przez nią
część Kynegetika, jak i w ogóle cały poemat, nie doczekały się dotąd tak szczegółowego i
wnikliwego opracowania. Trzeba też podkreślić, iż pani Błaśkiewicz wyznacza sobie zadanie
ambitne i godne uwagi. Trudność zamierzenia wiąże się zarówno ze wspomnianym już
faktem, iż przedmiot rozprawy nie został ujęty całościowo w dotychczasowej literaturze
przedmiotu, jak i z formą, jaką nadaje swojej pracy, mianowicie komentarzem rzeczowym.
Autorka zaznacza co prawda we Wstępie (Modern Research in the Cynegetica, s. 12), iż w
swoim komentarzu koncentruje się na objaśnieniach dotyczących motywów, postaci
mitologicznych oraz gatunków zwierząt, jednak w uzasadnionych przypadkach jej uwagi
odnoszą się również do kwestii filologicznych oraz zagadnień krytyki tekstu. Jak podkreśla
pani Monika Błaśkiewicz (s. 13), opracowany przez nią komentarz do drugiej księgi
Kynegetika jest pierwszą tego rodzaju pracą, a dotychczasowe próby interpretacyjne
podejmowane przez badaczy ograniczały się do analizy warstwy semantyczno-językowej
utworu lub przybierały formę uwag zamieszczonych w przypisach do tekstu. Już sama
świadomość zmierzenia się z obszarem, który do tej pory nie został należycie zbadany,
stanowi nie lada wyzwanie dla Autorki pracy, która wobec braku odpowiednich wzorów
pozostaje niejednokrotnie zdana na własną intuicję badawczą.
Jak już zostało powiedziane, zasadniczy trzon rozprawy stanowi komentarz,
poprzedzony został uwagami wstępnymi, w których Doktorantka przybliża przedmiot swoich
badań, przedstawia status quaestionis oraz określa cel pracy i przyjętą metodę.
Ze względu na specyfikę pracy, zaprezentowanej w formie komentarza, pani
Błaśkiewicz zrezygnowała z tradycyjnego podziału całości na rozdziały. W celu
uporządkowania poddanego analizie materiału zdecydowała się jednak wyodrębnić sześć
paneli tematycznych („thematic panels”), które odpowiadają zamysłowi kompozycyjnemu
autora poematu. Każdy panel zaopatrzony został w krótkie wprowadzenie, w którym autorka
informuje o jego treści i strukturze. Pierwszy z paneli rozpoczyna się od inwokacji do
Artemidy i zawiera katalog wynalazców różnego rodzaju sztuk łowieckich, kolejne natomiast
1
poświęcone są przedstawieniu wyglądu, zachowań, w tym także tych związanych ze sferą
seksualną ich życia, wzajemnych relacji pomiędzy odmiennymi gatunkami, które zwykle
przybierają formę wrogości bądź przyjaźni, oraz wszelkiego rodzaju osobliwości związanych
z
poszczególnymi gatunkami dzikich zwierząt, głównie rogatych – byków, zwierząt
„jeleniopodobnych”, dzikich owiec i kóz, wreszcie miłości pomiędzy zwierzętami
reprezentującymi różne gatunki, która została zaklasyfikowana przez poetę jako q£mboj
¢q◊sfaton, oraz małym zwierzętom, którym, jak stwierdza Autorka (s. 142), Oppian
poświęca znacznie mniej uwagi ze względu na to, iż nie są łupem godnym mitycznych
myśliwych należących do łowieckiej „elity”.
Pracę wieńczy Zakończenie („Conclusions”), w którym zestawiono najważniejsze
wnioski z przeprowadzonej analizy.
Podstawę komentarza stanowi tekst opublikowany w najnowszej edycji Manolisa A.
Papathomopulosa (2003), zaopatrzony w aparat krytyczny. Ze względów zrozumiałych dla
recenzentki tekst drugiej księgi Kynegetika nie został włączony do dysertacji, tym niemniej
trzeba przyznać, iż takie rozwiązanie znacznie usprawniłoby lekturę komentarza.
Niezwykle bogata jest literatura przedmiotu, uwzględniona przez Doktorantkę. Dla
porządku trzeba w tym miejscu odnotować, iż dokonanie wyboru ułatwiła jej z pewnością
opracowana w ostatnim czasie przez Martine Cuypers bibliografia (A Hellenistic
Bibliography (Imperial Poets, Oppiani), 2012). Sporządzone przez nią zestawienie pozwala
również dostrzec, iż poemat Oppiana nie został dotąd potraktowany z należytą atencją przez
polskich badaczy. Jedyną próbą przybliżenia go polskiemu czytelnikowi jest tłumaczenie
wybranych fragmentów sporządzone przez Stanisława Gzellę (Polowanie u Greków i
Rzymian, „Filomata” 1979, nr 324, s. 183-203). Mgr Monika Błaśkiewicz imponuje
znakomitą orientacją w literaturze przedmiotu, umiejętnie korzysta z ustaleń badaczy,
nierzadko zajmując wobec nich stanowisko polemiczne lub krytyczne. Ze względu na
pokrewieństwo tematyki i techniki dyskursu niejednokrotnie wskazuje na oczywiste analogie
do poematu Halieutika autorstwa Oppiana z Cylicji czy traktatu Ksenofonta Kynegetikos, a
niekiedy podkreśla istotne różnice w ujęciu tego samego motywu. Trzeba jednak odnotować,
iż liczne odniesienia intertekstualne, które dowodzą erudycji Doktorantki, znacznie
wykraczają poza interesujący ją obszar tematyczny i chronologiczny. Skrupulatnie korzysta
też z ustaleń starożytnych znawców problematyki „zwierzęcej”: Arystotelesa, Eliana i
Pliniusza, przybliżając w ten sposób współczesnemu odbiorcy sposób postrzegania świata
zwierząt w antyku. Należy podkreślić, iż analiza, której poddane zostają poszczególne panele
2
tematyczne, prowadzona jest z uwzględnieniem aspektu historycznego, biograficznego oraz
ideologicznego.
Wypada w tym miejscu przytoczyć kilka przykładów zamieszczonych w komentarzu
omówień, dających wyobrażenie o metodzie badawczej zastosowanej przez panią
Błaśkiewicz. Niezwykle wartościowy jest wywód na temat katalogu wynalazców sztuki
łowieckiej (s. 25-29), w którym Autorka, wychodząc od propozycji interpretacji epitetu
œpidÒrpion opisującego polowanie, stawia interesującą tezę, iż dwudzielna struktura katalogu
odzwierciedla
kontrast
pomiędzy
reprezentowaną
przez
Centaury
dziką
naturą
niecywilizowanego świata, w którym powszechną praktyką jest polowanie w celu
zaspokojenia podstawowych potrzeb życiowych oraz spożywanie surowego mięsa, a
„wysoką” kulturą świata bogów i herosów, których udziałem jest „szlachetna” odmiana
polowania i spożywanie mięsa poddanego obróbce kulinarnej. Przypomnijmy jedynie, iż
oprócz Centaurów, utrwalonym w literaturze greckiej symbolem owego barbarzyńskiego
świata jest Cyklop Polifem, pożerający żywcem towarzyszy Odysa, który jednak z czasem
staje się reprezentantem „cywilizowanego” kanibalizmu, jako „kucharz Hadesu”, ekspert
sztuki kulinarnej w sztuce Eurypidesa. Dodam też, iż na rzecz popieranego przez Bartleya
odczytania œpidÒrpion jako „to be organized after a feast”, co oznaczałoby, iż polowanie
należy pojmować w tym przypadku w kategoriach przyjemności, mogłoby przemawiać
określenie przez Pindara (fr. 124 ab Snell-Maehler) przymiotnikiem metadÒrpion pieśni
pochwalnej, która ma być wykonana po głównym posiłku jako sprawiająca przyjemność
„słodka podnieta” dla biesiadników. Interpretacja zaproponowana przez panią Monikę
Błaśkiewicz pozwala jej dostrzec pewną konsekwencję w doborze kryteriów, jakimi kieruje
się poeta porządkując materiał zarówno w katalogu jak i w następującej po nim pochwale
łowiectwa – w pierwszym przypadku za owo kryterium należy uznać porę dnia, w drugim
natomiast porę roku.
Interesujące są również uwagi, które mają na celu uzasadnienie przedstawienia przez
Oppiana ludzkich „afektów” okazywanych przez niektóre gatunki zwierząt w relacjach
dorosłych osobników z ich potomstwem, jego osobistą postawą, która przejawia się w
okazywaniu szacunku wobec dbałości o utrzymanie więzi rodzinnych w świecie zwierząt.
Ciekawa jest też interpretacja odbiegającej od tradycyjnego ujęcia koncepcji Erosa, która
odzwierciedla ambiwalentną naturę boga. Rzeczowo przeprowadzona została analiza
osadzonego w tradycji lokalnej mitologicznego ekskursu o Heraklesie i rzece Orontes, ze
wskazaniem na obecność w nim mniej lub bardziej czytelnych elementów enkomiastycznych
3
pod adresem władcy, cesarza Karakalli, któremu dedykowany był poemat, oraz jego matki
Julii Domny.
Doktorantka dotyka też pewnych zagadnień istotnych z punktu widzenia
światopoglądu Greków, na przykład gdy zauważa (s. 109), iż poeta stara się nie przedstawiać
bogów w złym świetle, by nie okazać wobec nich hybris.
Niektóre z zaprezentowanych wywodów wymagają jednak uzupełnień. Przyjęta przez
Autorkę formuła komentarza rzadko bowiem pozwala uznać rezultat badań za ostateczny,
wręcz przeciwnie, na ogół inspiruje czy wręcz prowokuje czytelnika do sugerowania innych
rozwiązań, podpowiadania analogii czy dostarczania dodatkowych informacji, a niekiedy
nawet do zaproponowania odmiennej interpretacji.
We wstępnej części pracy zostało zawarte krótkie omówienie źródeł, z których Oppian
mógł czerpać „fachową” wiedzę. Przedstawiona przez panią Monikę Błaśkiewicz
klasyfikacja owych źródeł, reprezentujących podstawowe kategorie „narzędzi badawczych”,
do których należą: poznanie poprzez autopsję, uzyskanie wiedzy od autorytetów w danej
dziedzinie, zdobycie informacji poprzez zasłyszenie, i wreszcie sięganie do źródeł literackich,
pozwala dostrzec w obranej przez Oppiana metodzie badawczej podobieństwo do technik
pozyskiwania (zdobywania) informacji stosowanych przez Herodota. Czerpanie inspiracji z
dzieła Herodota nie jest zjawiskiem wyjątkowym w poezji dydaktycznej, o czym świadczy
poemat gastronomiczny Archestratosa z Geli (ok. poł. IV w. p.n.e.), w którym poeta
deklarując, iż celem jego jest przedstawienie wyników prowadzonych badań w dziedzinie
sztuki kulinarnej, wyraźnie nawiązuje do metody pracy Herodota określonej na początku
Dziejów. Dodatkowym argumentem przemawiającym na korzyść wspomnianej analogii byłby
fakt, iż obaj autorzy – Oppian i Herodot – posługują się zdobytą w ten sposób wiedzą
zwłaszcza opisując qaÚmata, czyli wszystko to, co budzi podziw lub zdumienie.
Wyjaśniając, dlaczego Oppian tak wiele miejsca poświęca w swoim dziele opisom
dotyczącym jelenia i podobnych do niego gatunków (s. 142), Doktorantka wskazuje na
przynależność tej grupy zwierząt do kategorii „szlachetnej” zwierzyny, na którą polował
przywołany w poemacie Perseusz. Sądzę jednak, iż tak silne wyeksponowanie tego właśnie
gatunku zwierząt można uzasadnić również szczególną więzią łączącą go z Artemidą, do
której poeta zwraca się zarówno w umieszczonej na początku drugiej księgi inwokacji, jak i w
prooimionie poematu, gdzie bogini poucza go, co powinno być tematem utworu.
Na marginesie rozważań na temat symboliki jelenia (s. 73-74), powszechnie
kojarzonego z płochliwością, można dodać, iż obraz strwożonego jelonka, do którego
przyrównuje się onieśmieloną dziewczynę, został utrwalony w poezji Anakreonta, a na
4
gruncie rzymskim naśladował go Horacy (Carm. I 23). Z kolei do literackich exempla
ilustrujących cechy, jakie Oppian przypisuje małpie, dodałabym Pindarową gnomę z Ody
Pytyjskiej II, w której pod postacią małpki, będącej ulubieńcem nieświadomych jej sztuczek
dzieci, kryje się przebiegły oszczerca.
W moim odczuciu nieco więcej uwagi należałoby poświęcić funkcji, jaką poeta nadał
katalogowi, którego tematem są prîtoi eØreta∂ sztuki łowieckiej. Bez wątpienia
umieszczając go w strukturze poematu Oppian – jak podkreśla Autorka (s. 21) – nawiązuje do
sięgającej Homerowej Iliady tradycji katalogów epickich. Warto byłoby jednak zastanowić
się, czy oprócz właściwego dla tego rodzaju wyliczenia waloru porządkującego oraz
informacyjnego, nie można przypisać mu także innej funkcji, zwłaszcza jeśli za sprawą
świadomych zabiegów poety niektóre jego partie w sposób szczególny oddziałują na zmysły i
wyobraźnię odbiorcy, co także nie uchodzi czujności pani Błaśkiewicz. (s. 30). Ważne byłoby
też ustalenie, w jakim stopniu główne motywy kompozycyjne drugiej księgi poematu, zawarte
w katalogu wynalazców i pochwale łowiectwa, stają się wyznacznikiem jej treści.
Pod względem redakcyjnym praca jest na ogół bez zarzutu, choć zdarzają się drobne
mankamenty. We wstępnej części pracy, w podrozdziale poświęconym omówieniu struktury
dysertacji, zabrakło zdania informującego o zakresie tematycznym piątego z wyodrębnionych
paneli (s. 15). Po wzmiance o gatunku zwierząt zwanym subus, należącym do kategorii
„dzikich owiec i kóz”, pani Monika Błaśkiewicz od razu przechodzi do zarysowania tematyki
trzech poszczególnych części kolejnego panelu, nie sygnalizując jednak, że motywem
przewodnim jest w nim alien desires, miłość pomiędzy odmiennymi gatunkami zwierząt. W
spisie treści nie uwzględniono tytułów podrozdziałów, na które podzielony został Wstęp
rozprawy („Introduction”). Ułatwiłyby one czytelnikowi orientację w przedstawionych w tej
części pracy zagadnieniach wprowadzających. Przypisy na ogół zostały zredagowane bardzo
zwięźle; w większości przypadków ograniczają się do podawania referencji przywoływanych
autorów, co z pewnością podyktowane jest wyborem formy komentarza, który z natury
rzeczy nie wymaga już dodatkowych objaśnień. Korekty wymagają jedynie literówki,
widoczne już na pierwszych stronach rozprawy, np. obseravation (s. 9), pf zamiast of (s. 10),
A Hellinistic Bibliography (s. 10 i 149), yincluded (s. 13).
Pomimo przedstawionych wyżej uwag, które nie mają charakteru zastrzeżeń, a raczej
zachęty do ponownego, bardziej wnikliwego przyjrzenia się pewnym kwestiom, stwierdzam,
iż Autorce z powodzeniem udało się zrealizować cel wyznaczony we Wstępie pracy.
Rozprawa pani Moniki Błaśkiewicz dowodzi jej umiejętności samodzielnego formułowania
hipotez i wniosków oraz kompetentnej i konsekwentnej obrony własnego stanowiska, nawet
5
jeśli
wielość
sugerowanych
przez
uczonych
możliwych
rozwiązań
nie
sprzyja
jednoznacznemu rozstrzygnięciu analizowanego problemu. Sposób argumentacji został
skonstruowany w oparciu o wyczerpujący materiał egzemplifikacyjny. Przeprowadzone przez
nią analizy pozwalają dostrzec daleko posuniętą konsekwencję w konstruowaniu warstwy
strukturalnej poematu i w rezultacie stwierdzić, iż kompozycja pracy została starannie
zaplanowana, a dobór poszczególnych elementów jest nieprzypadkowy.
W moim przekonaniu zaprezentowane przez Doktorantkę wyniki jej dociekań w pełni
zasługują na udostępnienie ich szerszemu odbiorcy w formie publikacji książkowej, po
wprowadzeniu drobnych korekt i uzupełnień.
Pozostaje mieć nadzieję, że zwieńczeniem dalszych badań pani Moniki Błaśkiewicz –
zgodnie ze sformułowaną w końcowej części zapowiedzią (s. 143) – będzie opracowanie
komentarza uwzględniającego pozostałe księgi Kynegetika, który pozwoli jej uzupełnić
dotychczasowe ustalenia o prześledzenie powiązań i zależności pomiędzy poszczególnymi
motywami i elementami kompozycyjnymi i w obrębie całego poematu.
Wspomniane przez mnie przede wszystkim formalne (drobne) niedoskonałości pracy
nie wpływają na moją wysoką jej ocenę. Stwierdzam, że przedłożona do oceny praca spełnia
wymagania stawiane rozprawom doktorskim i wnioskuję o dopuszczenie mgr Moniki
Błaśkiewicz do dalszych etapów przewodu doktorskiego.
dr hab. Magdalena Stuligrosz
Poznań, dnia 3 czerwca 2015 r.
6