Losy świata według Konstantego Leontjewa: Przeciętny

Losy świata według Konstantego Leontjewa: Przeciętny

ROCZNIKI KULTUROZNAWCZE
Tom VI, numer 1
–
2015
DOI: http://dx.doi.org/10.18290/rkult.2015.6.1-6
MAGORZATA ABASSY *
LOSY WIATA WEDUG KONSTANTEGO LEONTJEWA:
PRZECI\TNY EUROPEJCZYK JAKO IDEA] I NARZ\DZIE
OGÓLNOWIATOWEJ DESTRUKCJI
Celem prezentowanych w artykule rozwaa jest namys nad jednym
z centralnych symboli rosyjskiej kultury – imperium. Dogbna analiza treci
kadego symbolu kultury, a tym bardziej – jednego z fundamentalnych –
wymaga podejcia interdyscyplinarnego i odwoania si do wielu kontekstów: spoecznego, politycznego, biograficznego, jzykowego, literackiego,
historycznego, religijno-filozoficznego. W niniejszym artykule stawiamy
pytanie dotyczce teorii kultury i jednego z mechanizmów jej rozwoju:
tendencji do umacniania konserwatywnych elementów kultury kosztem jej
rozwoju w sytuacji, gdy zostaje zagroona tosamo kultury. Na przykadzie pism Konstantego Leontjewa, tworzonych w cisym zwizku z zachodzcymi wydarzeniami i burzliwym charakterem epoki, mona zaobserwowa mechanizm dziaania systemów zabezpieczajcych stabilno kultury.
Biografia myliciela bez wtpienia odegraa istotn rol w sposobie postrzegania i interpretowania zachodzcych wydarze. Sdzimy jednak, e w perspektywie rozwaa o mechanizmach rozwoju rosyjskiej kultury w niniejszym artykule mona potraktowa j marginalnie, poniewa myl Leontjewa
traktujemy tutaj jako wyraz pewnej tendencji w kulturze – nurtu przeciwstawionego temu, co uznano za niszczce, a co przez mylicieli prozachodnich mogoby zosta uznane za sprzyjajce postpowi i rozwojowi. Ewolucja
idei imperium w perspektywie rozwoju historycznego i cierania si rónych
pozycji wiatopogldowych sama w sobie jest zagadnieniem zasugujcym
Dr hab. MAGORZATA ABASSY – kierownik Zakadu Nowoytnej Kultury Rosyjskiej w Instytucie Rosji i Europy Wschodniej na Wydziale Studiów Midzynarodowych i Politycznych Uniwersytetu Jagielloskiego; adres do korespondencji: ul. Gobia 24, 31-007 Kraków; e-mail:
[email protected]
112
MAGORZATA ABASSY
na obszerne studium. Ponisze rozwaania stanowi niewielki wycinek tego
tematu.
W 1853 r. car Mikoaj I podj decyzj o odebraniu Turkom Konstantynopola. Chcia w ten sposób umocni swoj pozycj jako przyszego cara
caej Sowiaszczyzny, prawosawnego wadcy, który w myl przesania
Filoteusza uchroni wiat przed nadejciem Antychrysta, stajc na czele
Moskwy-Trzeciego Rzymu. Decyzja okazaa si fatalna w skutkach, gdy
przegrana wojna nie tylko odsonia sabo polityczn i militarn rosyjskiego imperium, lecz take zachwiaa wizerunkiem cara jako tego, który
jest zdolny do zrealizowania misji naoonej na przez Opatrzno. W. Kluczewski stwierdzi, e „nieudolne samowadztwo przestaje by legalne”1,
majc na myli kult siy. Korzenie delegitymizacji sigay jednak o wiele
gbiej, a zaistniaa sytuacja spowodowaa, e wielu przedstawicieli elity
intelektualnej przystpio do tworzenia rozbudowanych koncepcji, które zawieray poczenie prawosawia i samodzierawia, wzbogacone o rozbudowan wizj misji Rosji. Nieodzownym elementem tworzonych projektów by
Zachód, postrzegany jako cywilizacja obca, niebezpieczna i degenerujca
si. Nadawanie sensu i znaczenia rosyjskiej kulturze, a zwaszcza jej elementowi imperialnemu odbywao si poprzez przeciwstawienie Rosji Zachodowi i krytyk tego drugiego. Wród gonych tekstów epoki, podejmujcych problem rosyjskiej kultury i cywilizacji jako opozycyjnej do zachodniej znalazy si Mikoaja Danilewskiego Rosja i Europa. Pogld na kulturowe i polityczne relacje wiata sowiaskiego do germano-romaskiego
(^'&&74 7 _*$'`". {|;X45 +" >}X~#}$+! 7 `'X7#7[!&>7! '#+'€!+74
&X"*4+&>';' %7$" > ;!$%"+'-$'%"+&>'%}, 1869)2, Konstantego Leontjewa
Bizantynizm i Sowiaszczyzna (Š >\_ —  –ž>‡˜\–_‡†, 1875)3, a take
niektóre pogldy Fiodora Dostojewskiego i innych ideologów poczwienniczestwa – idei powrotu do gleby, symbolizowanej przez rosyjski lud,
zawarte w Dzienniku pisarza (+!*+7> `7&"#!X4) oraz czasopismach „Wriemia” («Š|{—˜») i „Epocha” («¡‚†¢>»), a take zbiór artykuów Moskowskij
1
Š. š'“£$Š=š¤<. ‚7#!$"#}$+! `'$#$!#. ¥†–^‡>: =†‡|{—{\\^ 1994, s. 435.
Tekst powstawa w latach 1865-67, po raz pierwszy zosta opublikowany w formie kilku
artykuów w czasopimie „Zaria”, natomiast w formie ksiki wyszed w 1871 r. Por. Š.=.
=•¦`¤§ (red.). ƒ'*"4 „7X'&'„&>"4 †+‡7>X'`!574 * 4 #'%"‰. ¥†–^‡>: ¥¨–ž© 2001 – haso:
^'&&74 7 _*$'`", http://dic.academic.ru/dic.nsf/enc_philosophy (dostp: 10.12.2012).
3
Wikszo artykuów Konstantego Leontjewa mona znale na stronie: http://knleontiev.
narod.ru/articles.htm (dostp: 10.12.2012). Zob. take: š. '$”§•ª$Š. Š|=$"++! `7&~%" 1854-1891.
=>\^_-`{_{|}~|: `~¬^\–^› ­†\™ 1993, http://imwerden.de/pdf/leontjev_izbrannye_pisma_
1993.pdf (dostp: 10.12.2012). Por. ". ‹§”Š. $7 }#'`77 (‘. ’">}+7+, “. '&#'!*&>7@ 7 6. ‚!'+#~!*). •{ž©-"‡‡ 1978, http://imwerden.de/pdf/yanov_tri_utopii_1978.pdf (dostp: 10.12.2012).
2
LOSY WIATA WEDUG KONSTANTEGO LEONTJEWA
113
sbornik (‘'&>'*&>7@ &='$+7>, 1896)4 oberprokuratora witego Synodu,
Konstantego Pobiedonoscewa.
Przypomnijmy, e wzmocnienie idei imperium oraz samodzierawia na
fundamencie Cerkwi odbywao si atmosferze narastajcych nastrojów
rewolucyjnych wród rosyjskiej inteligencji. Po reformie uwaszczeniowej,
która staa si faktem po podpisaniu przez cara edyktu 19 lutego 1861 r., do
centrum kultury z obszaru peryferyjnego przesuna si dua grupa ludzi
z niszych warstw spoecznych: urzdników rónych rang (tzw. raznoczyców), synów duchowiestwa oraz zuboaej szlachty – odtd to oni mieli tworzy nowe paradygmaty kultury i wzory rzeczywistoci. Ponadto po
reformie uwaszczeniowej lud zaistnia jako realna grupa odbiorców idei,
a nie jedynie jako pewne wyobraenie, symbol, „fetysz”5 w wiadomoci
inteligencji pochodzenia szlacheckiego. Przepa midzy now inteligencj
pochodzenia raznoczyskiego a ludem bya zdecydowanie mniejsza ni midzy inteligencj o proweniencji szlacheckiej a ludem. Pod koniec lat 60.
XIX wieku stao si jasne, e szlachta ju nie ksztatuje oblicza kulturowego
Rosji, poniewa nie ma odbiorców swoich idei i nie zdoaa przekaza swojego dorobku modszemu pokoleniu. Semiosfera rozpada si na sfer k u l t u r o w , gdzie dokonuje si refleksja nad ideami i wartociami oraz
definiowanie i redefiniowanie sensów, oraz na sfer s p o e c z n , która ma
wymiar czysto praktyczny, skupia si na osigniciu celów materialnych,
zmian w zakresie struktury spoecznej 6. Chocia podzia taki jest, w wikszym lub mniejszym stopniu, charakterystyczny dla kadej kultury, patologiczny stan rosyjskiej kultury drugiej poowy XIX wieku przejawia si
w fakcie, e midzy sfer kultury a sfer spoeczn nie toczy si dialog;
jego miejsce zaja krytyka przeciwnika. Brak de do stworzenia wspólnej
przestrzeni znacze i okrelenia tosamoci kulturowej skutkowa przyrostem opozycyjnych par poj i dezintegracj jzykowego obrazu rzeczywistoci. Zagroenie, jakie powstao wskutek przecienia informacyjnego,
dotyczyo makroskali – imperium jako idei i organizmu politycznego, oraz
mikroskali – kondycji czowieka w obliczu pytania o sens ycia.
4
š. `”#$®”§”=¯$Š. ‘'&>'*&>7@ &='$+7>. ¥†–^‡> 2005, http://www.wco.ru/biblio/books/
pobedonoscev1/Main.htm (dostp: 10.12.2012).
5
Por. <. ®$¯ (J. DIEC). «ƒ"$'5» >"> „!#7€ 7 "+#7#!|" $}&&>'@ 7+#!XX7;!+‡77. W:
H. KOWALSKA-STUS (red.). Inteligencja. Tradycja i nowe czasy. Kraków: Wyd. Uniwersytetu
Jagielloskiego 2001 s. 63.
6
¤. š”§®"š”Š. 6}X~#}$" ^'&&77: >$"#>7@ '[!$> 7&#'$77 7 #!'$77. ¥†–^‡>: š\°\¨›
®†— «±\‡{|–_{_» 1999 s. 14.
114
MAGORZATA ABASSY
Koncepcje monadyczne, czyli takie, których autorzy postrzegali kultury
jako zamknite systemy, nie bez powodu zaczy powstawa w okresie
nasilenia si nastrojów rewolucyjnych. W pismach Danilewskiego, Leontjewa, Pobiedonoscewa i Dostojewskiego opozycj porzdkujc cao rozwaa jest „Rosja” – „Zachód”. Znika jednak, charakterystyczna dla pierwszej poowy XIX wieku, para „swój” – „obcy”. W drugiej poowie wieku jest
ona odczytywana jako „zagroone” – „zagraajce”, „pene ywotnych si” –
„chylce si ku upadkowi”, „realizujce misj” – „potrzebujce ratunku”,
a take jako przeciwstawienie „ycie” – „mier”. To ostatnia binarna para
wskazuje na czowieka jako probierz kondycji kultury. W makroskali Europa
Zachodnia jest definiowana jako odmienny typ cywilizacji; pod pojciem
Zachodu twórcy koncepcji monadycznych rozumiej take te wartoci europejskie, które przenikay do Rosji od czasów Piotra I, a w czasach Danilewskiego i Leontjewa przejawiay si w deniach do liberalizacji sfery
politycznej, a take w dziaaniach ruchów rewolucyjnych.
Zarówno u Danilewskiego, jak te u Leontjewa, który w duej mierze
kontynuowa myli swego poprzednika, pojawio si pojcie Sowiaszczyzny, które pozwalao w nowym kontekcie okreli cywilizacyjn
tosamo imperialnej Rosji.
Dla twórców koncepcji monadycznych pojcie „Rosja” czyo si z prawosawiem, imperium i misj. „Zachód” kojarzony by z sekularyzacj, liberalizmem i indywidualizmem, które to wartoci traktowano jako czynniki destrukcyjne. Oceniajc dystans emocjonalny wspomnianych wyej mylicieli
wobec Zachodu, zauwaamy, e traktowany by on nie jako obcy-inny, lecz
jako obcy-wrogi. Jest to pewien paradoks, wyraajcy si w fakcie, e
dystans wobec wartoci interpretowanych jako „zachodnie” wzrós, gdy owe
wartoci, w zmodyfikowanej formie, stay si nieodczn czci rosyjskiej
kultury.
Koncepcja Konstantego Leontjewa bya propozycj zamknicia rosyjskiej
kultury na wpywy zachodnioeuropejskie w celu ochrony jej tosamoci.
Nosia ona lady inspiracji teori typów kulturowo-historycznych Danilewskiego, Leontjew jednak zdecydowanie odegna si od panslawizmu autora
Rosji i Europy. W miejsce idei sowiaskiej, postawi on bizantyznim – zasad porzdkujc rosyjskiej historii, która przejawia si w postaci prawosawia i samodzierawia.
Ze wzgldu na niezwykle istotn dla myliciela opozycj „ycie” –
„mier”, porzdkujc jego rozwaania o kulturze, uzasadnione jest odwoanie si do niektórych faktów z jego biografii. Jak zauway Micha Bohun:
LOSY WIATA WEDUG KONSTANTEGO LEONTJEWA
115
[…] Myl filozoficzna Leontjewa bya mocno uwikana w jego osobiste problemy,
obawy i troski. Uwaam, e yciowe losy w decydujcy sposób wpyny na
ksztat i tre koncepcji myliciela. Podkrelam zwaszcza trzy wydarzenia: studia
lekarskie, sub dyplomatyczn w Europie rodkowo-Wschodniej oraz dramatyczny przeom religijny7.
Rozwój biologiczny i spoeczny oraz kondycj organizmu Leontjew diagnozowa poprzez stwierdzenie, w którym stadium rozwojowym dany organizm
si znajduje: pierwotnej rónorodnoci, wzrastajcej zoonoci czy wtórnego uproszczenia. Kady z etapów mia swoje apogeum. W przeciwiestwie jednak do ludzkiego organizmu, dla którego mier bya nieuchronna,
organizm spoeczny czy te, szerzej, kultura, moga uchroni si przed
rozpadem, zatrzymujc w odpowiednim momencie wewntrzne rónicowanie si. 8
Wyksztacenie medyczne sprawiao, e Leontjew interpretowa negatywne procesy, których by wiadkiem, w kategoriach choroby i adekwatnie do
diagnozy wysuwa propozycje leczenia organizmu spoecznego9; za skuteczne lekarstwo uznawa reakcyjn polityk caratu, polegajc na zahamowaniu
wpywów europejskich. Centralna dla jego myli idea bizantynizmu uksztatowaa si w rezultacie obserwacji ycia narodów w Grecji oraz Imperium
Otomaskim. Bya konsekwencj pragnienia ucieczki od nudy ycia, trywialnoci cywilizacji materialnego dobrobytu, obojtnoci na pikno. Na tle
idei utylitaryzmu i materializmu nowej inteligencji czu si wyobcowany.
Jak zauway Bohun:
Samotno, niezrozumienie, brak szacunku dla ideaów estetycznych ze strony
obozu „postpu” przyczyniy si do ostatecznego zerwania Leontjewa z resztkami liberalnych przekona. W 1862 roku myliciel wiadomie deklarowa si
ju jako konserwatysta. […] to „estetyka ycia” skonia go do odrzucenia iluzji
demokracji, postpu i dobrobytu. Doszed do wniosku, e niszcz one pikno w
wiecie, prowadz do uniformizacji ycia, monotonii i brzydoty10.
Leontjew wyrazi swoje idee w licie do jednego z ideologów poczwienniczestwa, Mikoaja Strachowa:
7
M. BOHUN. Kontrrewolucja i pesymizm. Filozofia spoeczna Konstantina Leontjewa. Kraków: Wyd. Uniwersytetu Jagielloskiego 2000 s. 9.
8
š. '$”§•ª$Š. {7|"+#7|% 7 &X"*4+&#*'. W: TEN
E. ”$'7|*!5!+74. http://knleontiev.
narod.ru/articles.htm
9
T cech wiatopogldu Leontjewa podkreli te Mikoaj Bierdiajew – §. #$’®‹$Š.
6'+&#"+#7+ ‚!'+#~!*. •[!$> 7| 7&#'$77 $!X7;7'|+'@ %&X7. Paris: YMCA-Press 1926 s. 85.
10
M. BOHUN. Kontrrewolucja i pesymizm s. 21.
116
MAGORZATA ABASSY
1. pikno waniejsze jest ni uyteczno; 2. szeroki rozwój waniejszy jest od
szczcia; 3. tylko na gruncie za wzrasta dobro i wielkie osoby; 4. lepsza jest
wojna, poetyckie zabobony i waleczne przesdy ni powszechna nijako; 5. ludowo (narodnost’) jest bardziej potrzebna ni demokratyczny humanizm11.
Opozycyjne pary poj: „pikno” – „uyteczno”, „nieograniczony rozwój” –
„szczcie”, „rónorodno i chaos” – „ujednolicenie i nijako”, a take
„prawosawie” i „hierarchiczno” przeciwstawione „humanizmowi” i „równoci” wyznaczay kategorie porzdkujce Leontjewowskie wyobraenie rzeczywistoci. Bya to równie polemika z ideaami inteligencji o proweniencji
zachodnioeuropejskiej; przetumaczonymi przez inteligencj raznoczysk,
w procesie przekadu kultur, jako pojcia „wolno”, „równo”, „postp”. Sdzimy, e przewodni myl Leontjewa s sowa zamieszczone przez myliciela
w artykule Biskup Nikanor o szkodliwoci kolei, pary i w ogóle o niebezpieczestwach zbyt szybkiego tempa ycia (_`7&>'` ƒ7>"+'$ ' *$!5! –!X!|+‰ 5'$';, `"$" 7 *''=—! '= '`"&+'&#4‰ &X7€>'% =&#$';' 5*7–!+74 –7|+7)12:
Nie mona budowa swojego, nie negujc i nie odrzucajc jednoczenie obcych
burzcych pierwiastków i sposobów13.
W artykule Przecitny Europejczyk jako idea i narzdzie ogólnowiatowej destrukcji (<$!5+7@ !*$'`!!‡ >"> 75!"X 7 '$}57! *&!%7$+';' $"|$}€!+74) Leontjew przewiduje narodziny wiata, w którym nie ma miejsca dla
realizacji twórczego potencjau, a poezja i sztuka skazane s na niebyt:
Jeli to, co w wieku XIX jest jego gówn charakterystyk: maszyny, nauczyciele, profesorowie i adwokaci, laboratoria chemiczne, buruazyjny zbytek
i buruazyjne zepsucie, buruazyjne umiarkowanie i buruazyjna moralno,
polka tremblante, surdut, cylinder i pantalony – tak mao natchnienia dostarczaj
artystom, to czego mona bdzie spodziewa si po sztuce wówczas […], gdy
nie bdzie ani carów, ani duchowiestwa, ani dowódców wojska, ani wybitnych
dziaaczy pastwowych... Wtedy, oczywicie, nie bdzie te artystów. O czym
maj wtedy piewa? Jak maj malowa obrazy? 14.
11
š. '$”§•ª$Š, Š|=$"++! `7&~%". (1854-1891).
š. '$”§•ª$Š. _`7&>'` ƒ7>"+'$ ' *$!5! –!X!|+‰ 5'$';, `"$" 7 *''=—! '= '`"&+'&#4‰
&X7€>'% =&#$';' 5*7–!+74 –7|+7. W: TEN
E. {'&#'>, ^'&&74 7 <X"*4+&#*'. ¥†–^‡>:
¥¨–ž© 1996 s. 396-399, http://az.lib.ru/l/leontxew_k_n/text_0370.shtml (dostp: 10.12.2012).
13
š. '$”§•ª$Š. _`7&>'` ƒ7>"+'$ ' *$!5! –!X!|+‰ 5'$';.
14
š. '$”§•ª$Š. <$!5+7@ !*$'`!!‡ >"> 75!"X 7 '$}57! *&!%7$+';' $"|$}€!+74. W: TEN
E.
{'&#'>, ^'&&74.
12
LOSY WIATA WEDUG KONSTANTEGO LEONTJEWA
117
Wtpi równie w moliwo zachowania ideaów wolnoci i równoci w obliczu niepohamowanego postpu technicznego. Oderwanie ludzkoci od natury i jej stopniowa demoralizacja w poczeniu z krachem ideaów demokratycznych bd skutkoway rewolucjami i krwawymi przewrotami. Wychodzc od wiary w sprawcz moc ludzkiego rozumu, przez panowanie nad
przyrod, destrukcj wizi, zbudowanych na fundamencie religii, ludzko
doprowadzi si do samozagady. Leontjew twierdzi, e dziea literackie
poetów zachodnich odzwierciedlaj symptomy strasznej choroby, która
toczy Europ, a nazywa si cywilizacja:
[…] czy nie moe zdarzy si tak, e wanie dalszy rozwój cywilizacji doprowadzi do tego, e pastwowa nauka, filozofia, psychologia i spoeczno-polityczna
praktyka uznaj za konieczne utrzymanie zaplanowanej wczeniej najwikszej nierównoci wiedzy w spoeczestwie? Przypuszczam, sdzc po destrukcyjnym
rozwoju dotychczasowej historii, e wanie wyszy rozum zostanie ostatecznie
zmuszony do wystpienia przeciwko temu, co dzi jest tak popularne; przeciwko
równoci i wolnoci (innymi sowy, przeciwko zmieszaniu si klas), przeciwko
powszechnej edukacji i demokratyzacji wiedzy”15.
Leontjew widzi sprzenie zwrotne midzy wynalazkami technicznymi i postpujcym uprzemysowieniem a redni klas, owym „przecitnym Europejczykiem”; uwaa, e mieszczanin jest wytworem tak rozumianego postpu i tylko on czerpie korzy z rozwoju techniki. Postp, którego celem jest
materialny dobrobyt; trywialnie pojmowane szczcie, jawi si mylicielowi
jako zagroenie dla istnienia pastwa i religii:
Wszystkie te wynalazki s niekorzystne: dla odrbnoci pastwowej, gdy agodz
zaraz poprzez cudzoziemskie cechy; dla religii, poniewa mami ludzi niewyksztaconych i sabo wyksztaconych kamliwymi nadziejami, pokadanymi w rozumie (w sensie jednostronnym i ograniczonym, nadziejami, które mog doprowadzi do cakiem odmiennych rezultatów); dla uprzywilejowanej szlachty, chociaby z tego powodu, e wzmacniaj pozycj i przewag klasy przemysowej
i kupców […]. S te niewygodne dla klasy robotników, która buntowaa si, gdy
maszyny pojawiy si po raz pierwszy i niewtpliwie zniszczy je i postara si,
prawdopodobnie, zakaza ich uywania […]16.
Z przytoczonych sów wynika, e Leontjew by przeciwnikiem postpu nie
tylko w jego ideowym aspekcie, w zachodnioeuropejskim rozumieniu, lecz
wystpowa te przeciwko modernizacji – wszelkim wynalazkom technicz15
16
Tame.
Tame.
118
MAGORZATA ABASSY
nym, rozwojowi przemysu. Zakada, e przedmiot wie si z ide, maszyny
pozwalaj czowiekowi gnunie, wyrczajc go w zmaganiach si z przyrod.
Nie jest to jednak najwiksze zagroenie. Leontjew przekonuje, e rozwój
techniki prowadzi do katastrofy w wymiarze kosmicznym: zwiksza si
tempo ycia, postpuje utrata ludzkich si, ulega zniszczeniu przyroda, w atmosferze gromadz si szkodliwe gazy i ostatecznym wynikiem de do
faszywie pojmowanego dobrobytu i szczcia bdzie zniszczenie ziemi.
Wyrana szkodliwo i potencjalne zagroenie ze strony kolei tkwi w tym, e
szybko yjemy i pieszymy si y. […] Nadmierna prdko jest niebezpieczna
zawsze i wszdzie. Wszelka prdko powoduje zmian siy w systemie wiata
i na powierzchni ziemi, a u czowieka powoduje utrat si. […] Czy to tempo ycia
i ruchu powoduje utrat siy moralnej, duchowej? Powiedzcie, czy dziki zwikszeniu tempa komunikacji, zwikszyo si wewntrzne zadowolenie ludzi? […] To
prawda, e koleje zaspokajaj potrzeby ludzi, ale zaspokajaj je, proporcjonalne
zwikszajc same potrzeby17.
Argumentacja Leontjewa prowadzi do wniosku, e rozwój cywilizacji wyobcowuje czowieka z przyrody i pozbawia go siy, równoznacznej z potencjaem duchowym, który – z kolei – jest czci porzdku kosmicznego. 18
Leontjew postuluje zamknicie „petersburskiego okresu”19 Rosji, zwizanego z kierunkiem reform wytyczonych przez Piotra I, powrót do symboli
i znaków, charakterystycznych dla Rosji, nieskaonej jeszcze obcymi wpywami:
Zewntrzne formy ycia, ubiór, obrzdy, obyczaje, moda – wszystko to s
niuanse i odcienie ywej estetyki spoecznej, nie tej, która jest estetyk naladownictwa albo cmentarza, której przyzwyczailicie si kania [...]. Wszystkie te zewntrzne formy to nie udawanie, bzdura, po prostu „zewntrzne rzeczy”, jak mówi gupcy; nie, s one nieuniknion konsekwencj, organicznie
wypywajc z przemian w naszym wiecie wewntrznym; to s nieuniknione,
plastyczne symbole ideaów, które dojrzewaj w gbi nas lub ju dojrzay...
Koniec Piotrowej Rusi jest bliski... I dziki Bogu. Trzeba jej postawi pomnik,
17
š. '$”§•ª$Š. _`7&>'` ƒ7>"+'$ ' *$!5! –!X!|+‰ 5'$';.
Warto zwróci uwag na fakt, e religijno Leontjewa bya róna od tej, któr postulowa
Aleksy Chomiakow. Por. A. WALICKI. Zarys myli rosyjskiej. Od Owiecenia do renesansu
religijno-filozoficznego. Kraków: Wyd. Uniwersytetu Jagielloskiego 2005 s. 348. Por. take
š. '$”§•ª$Š. ‘'4 X7#!$"#}$+"4 &}5~=". W: š. '$”§•ª$Š. ”'|5+44 '&!+~ ^'&&77. ¥†–^‡>
2000 – http://www.lib.ru/ FILOSOF/ LEONTIEV_K/autobio.txt (dostp: 10.12.2012).
19
Szerzej na temat specyfiki „okresu petersburskiego” zob. M. ABASSY. Miasto jako metafora kultury – Petersburg w twórczoci literackiej i publicystyce Fiodora Dostojewskiego. W: M.
BANASZKIEWICZ, F. CZECH, P. WINSKOWSKI (red.). Miasto. Midzy przestrzeni a koncepcj
przestrzeni. Kraków: Wyd. Uniwersytetu Jagielloskiego 2010 s. 255-268.
18
LOSY WIATA WEDUG KONSTANTEGO LEONTJEWA
119
który jest dzieem rk ludzkich20 i jeszcze szybciej od niego odej, strzepujc
romasko-germaski proch z naszych azjatyckich podeszew21.
Interpretuje wiek XVIII i pierwsz poow XIX jako okres „kwitncej
rónorodnoci” i nie waha si stwierdzi, e druga poowa XIX wieku to
czas, by zapanowa „despotyzm formy”; w przeciwnym razie kultur czeka
okres degeneracji i mier. Jest przekonany, e kady naród ma sobie
waciw unikaln form pastwowoci, która manifestuje si w okresie
najwikszego rozkwitu kultury. Jeli jednak pastwo ma przetrwa, struktura
polityczna musi zapanowa nad rónorodnoci kulturowych przejawów;
wie si to z odrzuceniem elementów, powodujcych jej rónicowanie:
Kady naród, kade spoeczestwo ma swoj form pastwowoci; fundamenty jej
s niezmienne, natomiast zmianie ulegaj niektóre elementy. Wypracowywana jest
ona nie nagle i pocztkowo odbywa si to w sposób niewiadomy; nie od razu jest
zrozumiaa; przybiera jasny ksztat dopiero w rodkowym okresie epoki
najwikszej zoonoci i najwyszej jednoci, a nastpnie przychodzi, wczeniej
czy póniej, czciowa degeneracja systemu, a nastpnie jego rozkad i mier22.
Analiza semantyki pojcia „forma” przez pryzmat otmanowskiej teorii
granic semiosfery pozwala stwierdzi, e w ujciu Leontjewa forma jest
granic; utrzymuje homeostaz systemu, pozwala zachowa jego tosamo
i reguluje stosunki z otoczeniem. Autor Bizantynizmu i Sowiaszczyzny
zaznacza, e koncepcja formy znajduje zastosowanie zarówno do ustroju
pastwowego, jak i do pojedynczego czowieka:
Rozwojowi pastwa towarzyszy nieustanne wyjanianie, precyzowanie waciwej mu formy politycznej, upadek wyraa si w zburzeniu owej formy, wikszym zmieszaniem z otoczeniem ('=—+'&#~˜ & '>$}–"˜—7%). Tak wic zadam sobie pytanie: «Czym jest forma?» Forma, ogólnie, jest wyraeniem idei,
zamknitej w materii (treci). Jest ona negatywnym momentem zjawiska, natomiast materia – pozytywnym. […] Forma to despotyzm wewntrznej idei, nie
dajcy materii rozpyn si. Zrywajc wizy tego naturalnego despotyzmu, zjawisko ginie23.
20
W oryginalnym tekcie wyrane jest nawizanie, poprzez antytez, do poematu A.S.
Puszkina i frazy „˜ ‚>—˜_\^ –{}{ ‡† ™‡ \{|~^†_‡†|\¨›”; Leontjew pisze „$› \>™† ‡† ™‡\~_© |~^†_‡†|\¨› ‚>—˜_\^”. Por. š. '$”§•ª$Š. _`7&>'` ƒ7>"+'$ ' *$!5! –!X!|+‰
5'$';.
21
Tame.
22
š. '$”§•ª$Š. {7|"+#7|% 7 &X"*4+&#*'.
23
Tame.
120
MAGORZATA ABASSY
Leontjew postrzega granice jako nieprzepuszczalne, suce utrzymaniu
spójnoci treci oraz stworzeniu warunków do „wyjanienia” jej istoty,
okrelenia tosamoci. Istnienie granicy lub jej brak przekadaj si na
mier lub ycie kultury. Jak zauway Wasilij Rozanow:
[…] zasada granicy podziau: staje si mocniejsza, nieprzepuszczalna dla tego, co
obejmuje – ycie wzrasta; zaciera si, nie utrzymuje zawartoci – ycie blaknie
i ginie. Granica to nie symbol ycia, ale jego kreator; nieokrelono, nieograniczono – oto znak mierci24.
Znaczenie trwaoci formy wzrasta, gdy treci kultury s na tyle zrónicowane, e gro jej rozsadzeniem. Nie znaczy to, oczywicie, e myliciel
sugeruje potrzeb wyciszenia konfliktów i ujednolicenia elementów, skadajcych si na tre, materi kultury. Wprost przeciwnie, zrónicowanie jest
konieczne i stanowi przejawi ycia kultury:
Wanie w tej widzialnej niesprawiedliwoci spoecznej kryje si niewidzialna
prawda (istina) spoeczna; gboka i tajemnicza prawda zdrowia spoecznego,
której bezkarnie nie mona negowa w imi wspóczucia, najlepszych uczu25.
Z tej pozycji Leontjew popiera istnienie uprzywilejowanej klasy spoecznej,
która bdzie wspieraa pastwo, i klas biednych; mona wrcz powiedzie,
e gloryfikuje on istnienie nierównoci spoecznych, walk przeciwiestw
oraz cierpienie jako nieodzowny warunek mobilizacji twórczego potencjau
i punkt wyjciowy dla twórczoci artystycznej. W próbach konceptualizacji
dobra i za, odbiega daleko od opozycji szczcie – cierpienie, gdy to
pierwsze, jak wynika z powyszych rozwaa, kojarzy z wpywami idei
indywidualizmu i liberalizmu. W ujciu Leontjewa dobrem jest wszystko to,
co sprzyja rozwojowi kultury; a zatem rónicowanie si i walka maj t
sam rang co „despotyczna” forma. Jak zauway Bohun:
Wypywa problem dobra i za, tego, co korzystne i zabójcze dla caej natury i
historii – kryterium niemajce nic wspólnego z przyjtymi w polityce i
moralnoci punktami widzenia. Wyrazisto barw, pikno (wszystko, co jest
przejawem podziaów) – nie s cenne same w sobie, lecz jako gwarant trwaoci
24
Š. ’”"§”Š. ™#7[!&>'! `'+7%"+7! 7&#'$77. W: š. '$”§•ª$Š. Pro et contra. š\.1.
=>\^_-`{_{|}~|: ¤ ™>_{ž©–_‡† ’~––^†† ²|–_>\–^†† ~—>\_>|\†† \–__~_> 1995
s. 40-41.
25
§.". #$’®‹$Š, 6'+&#"+#7+ ‚!'+#~!*. •[!$> 7| 7&#'$77 $}&&>'@ $!X7;7'|+'@ %&X7.
W: š. '$”§•ª$Š. Pro et contra. K\. 2. =>\^_-`{_{|}~|: ¤ ™>_{ž©–_‡† ’~––^†† ²|–_>\–^†† ~—>\_>|\†† \–__~_> 1993 s. 86.
LOSY WIATA WEDUG KONSTANTEGO LEONTJEWA
121
i dugowiecznoci – s miar, z któr mona podchodzi do kadego obiektu w
dziejach, do kadego zjawiska politycznego, spoecznego i artystycznego26.
Analiza pism Leontjewa pozwala stwierdzi, e pochwaa samodzierawia wpisywaa si w szerszy kontekst, tworzony nie tylko przez wydarzenia
spoeczno-polityczne, lecz take wynikajcy z yciowej filozofii samego
Leontjewa. W wietle wysnutego wniosku tylko czciowo mona zgodzi
si z Andrzejem Walickim, który pisze, e Leontjew idealizowa rosyjskie
samodzierawie
jako najwysze ucielenienie wszechmocnego pastwa, czyli suwerennej i nieograniczonej wadzy osobistej. Ich [grupy „prawicowych antylegalistów”, do
których Walicki zalicza Leontjewa – M.A.] lekcewaenie czy wrcz pogarda dla
prawa byy po prostu wyrazem ich szacunku dla siy i przewiadczenia, e jedynie
moliwie najsilniejszy rzd moe ocali Rosj od nadcigajcego nieszczcia27.
Myliciel gloryfikowa jedynowadztwo równie z pozycji czowieka, który
sens ycia postrzega w poszukiwaniu i tworzeniu pikna, zmaganiach z rzeczywistoci, a nie jedynie poruszaniu si w bezpiecznym, lecz nudnym,
przewidywalnym wiecie egalitaryzmu. Nie mona zaprzeczy, e narastanie
fali nastrojów rewolucyjnych skonio Leontjewa do postawienia pytania
o si, zdoln zapanowa nad siami odrodkowymi. Niemniej jednak, interpretujc kondycj kultury w terminologii choroby, dostrzega te chorob
duszy pojedynczego czowieka.
Teoria typów kulturowo-historycznych Danilewskiego oraz koncepcja
kultury Konstantego Leontjewa byy kolejnymi, po Chomiakowie, próbami
sformuowania odpowiedzi na najwaniejsze pytania, postawione przed rosyjsk elit przez epok modernizacji; dotyczyy one tosamoci rosyjskiej
kultury oraz jej podobiestwa/odmiennoci wobec cywilizacji europejskiej
i zasad rzdzcych rozwojem historycznym narodów. Idea sowiaszczyzny
Danilewskiego i bizantynizmu Leontjewa zostaa sformuowana jako rodzaj
odpowiedzi na pytanie o przynaleno Rosji do Zachodu. Obydwaj myliciele eksponuj w swoich pismach tez o relatywizmie kulturowym, wskazujc na imperium jako podstawowy element samoidentyfikacji Rosji.
Z ide imperium w tekstach Danilewskiego i Leontjewa wie si prawosawie – drugi z tradycyjnych elementów gbokiej struktury kultury. Podej26
M. BOHUN, Kontrrewolucja i pesymizm s. 112.
A. WALICKI. Filozofia prawa rosyjskiego liberalizmu. Warszawa: Instytut Studiów Politycznych PAN 1995 s. 53.
27
122
MAGORZATA ABASSY
mujc wtek prawosawia, naley pamita o jego wielowymiarowoci:
prawosawie to wiara, zespó dogmatów, ale take podstawowy pierwiastek
kulturotwórczy, co przekonujco wykaza w Pierwszym licie filozoficznym
Piotr Czaadajew. Naley równie mie na uwadze moliwo dwojakiej
interpretacji pojcia „Cerkiew” – jako wspólnoty wiernych oraz jako organizacji, wczonej w struktury pastwowe od czasów Piotra I. Warto zauway, e wanie na drug poow XIX wieku przypad okres wzmoonych
pielgrzymek rosyjskich inteligentów do starców w Pustelni Optyskiej. Korespondowa on z katastroficznymi nastrojami i przeczuciem apokalipsy –
utrat przez kultur sensu i jej kresu w znanym ksztacie.
BIBLIOGRAFIA
#$’®‹$Š §.: š†\–_>\_\ '{†\_©{‡. ”Ÿ{|^  –_†| |{ž† \†› —¨–ž. Paris: YMCA
Press 1926.
BOHUN M., Kontrrewolucja i pesymizm. Filozofia spoeczna Konstantina Leontjewa. Kraków:
Wyd. Uniwersytetu Jagielloskiego 2000.
®$¯ <.: «§>|†™» ^>^ ³{_¬  >\__{ > |~––^†› \_{žž{\´. W: KOWALSKA-STUS H.
(red.). Inteligencja. Tradycja i nowe czasy. Kraków: Wyd. Uniwersytetu Jagielloskiego 2001.
‹§”Š ".: •| ~_†‚ (¥. #>^~\\, ­. ®†–_†{‡–^›  š. '{†\_©{‡). •{ž©-"‡‡ 1978.
š'“£$Š=š¤< Š.: '_{|>_~|\¨{ ‚†|_|{_¨. ¥†–^‡>: =†‡|{—{\\^ 1994.
š”§®"š”Š ¤.: š~ž©_~|> ’†––. ¥†–^‡>: š\°\¨› ®†— «±\‡{|–_{_» 1999
'$”§•ª$Š š.: ¤ }|>\\¨{ ‚–©—> 1854-1891. =>\^_-`{_{|}~|: `~¬^\–^› ­†\™ 1993.
'$”§•ª$Š š.: Š†–_†^, ’†––˜  =ž>‡˜\–_‡†. ¥†–^‡>: ¥¨–ž© 1996 – http://az.lib.ru/l/
leontxew_k_n/text_0370.shtml (dostp: 10.12.2012)..
'$”§•ª$Š š.: `† ™\˜˜ †–{\© ’†––. ¥†–^‡> 2000 – http://www.lib.ru/FILOSOF/ LEONTIEV_K/
autobio.txt (dostp: 10.12.2012)..
'$”§•ª$Š š.: Pro et contra. š\.1-2. =>\^_-`{_{|}~|: ¤ ™>_{ž©–_‡† ’~––^†† ²|–_>\–^††
~—>\_>|\†† \–__~_> 1993-1995.
'$”§•ª$Š š.: `|† ‡{™{\˜, http://knleontiev.narod.ru/articles.htm (dostp: 23.04.2014).
`”#$®”§”=¯$Š š.: ¥†–^†‡–^› –}†|\^. ¥†–^‡> 2005 – http://www.wco.ru/biblio/books/
pobedonoscev1/Main.htm (dostp: 10.12.2012)..
=•¦`¤§ Š. =. (red.): §†‡>˜ ³ž†–†³–^>˜ µ\´^ž†‚{™˜ ‡ 4 _†—>¢. ¥†–^‡> 2001.
WALICKI A.: Zarys myli rosyjskiej. Od Owiecenia do renesansu religijno-filozoficznego. Kraków: Wyd. Uniwersytetu Jagielloskiego 2005.
WALICKI A.: Filozofia prawa rosyjskiego liberalizmu. Warszawa: Instytut Studiów Politycznych
PAN 1995
LOSY WIATA WEDUG KONSTANTEGO LEONTJEWA
123
LOSY WIATA WEDUG KONSTANTEGO LEONTJEWA:
PRZECIĉTNY EUROPEJCZYK JAKO IDEA] I NARZĉDZIE
OGÓLNOWIATOWEJ DESTRUKCJI
Streszczenie
Artyku stanowi analiz tekstów rosyjskiego konserwatywnego myliciela, Konstantego
Leontjewa, który w obliczu apokaliptycznych nastrojów rosyjskiej inteligencji 2 poowy XIX
wieku próbowa zdiagnozowa przyczyn „choroby” kultury i znale remedium na ów stan
rzeczy. Nie by odosobniony w swoim przekonaniu, e Rosja przestanie istnie jako samodzielna
kultura, jeli nie zahamuje napywu niszczcych, jego zdaniem, idei zachodnich. Podobne przekonanie gosili Fiodor Dostojewski i Konstanty Pobiedonoscew. W artykule PrzeciĊtny Europejczyk jako idea i narzĊdzie ogólnowiatowej destrukcji Leontjew stwierdza, e przedstawiciel
cywilizacji zachodniej jest obojtny na pikno, zafascynowany rozwojem technicznym, oderwany
od yciowych si natury, cechuje si moraln ambiwalencj, a jednoczenie jest niezwykle ekspansywny. Postp, którego celem jest materialny dobrobyt; trywialnie pojmowane szczcie,
jawiy si mylicielowi jako zagroenie dla istnienia pastwa i religii. Ratunek upatrywa w silnej
wadzy carskiej, który to typ rzdów nazywa „despotyzmem formy”. Myliciel gloryfikowa
jedynowadztwo równie z pozycji czowieka, który sens ycia postrzega w poszukiwaniu i tworzeniu pikna, zmaganiach z rzeczywistoci, a nie jedynie poruszaniu si w bezpiecznym, lecz
nudnym, przewidywalnym wiecie egalitaryzmu.
Strecia Magorzata Abassy
Sowa kluczowe: Rosja, imperium, Europa, Leontjew, prawosawie.
THE FUTURE OF THE WORLD BY KONSTANTY LEONTYEV:
AN ORDINARY EUROPEAN MAN AS AN IDEAL AND A DEVICE
FOR THE WORLWIDE DESTRUCTION
Summary
The paper includes the analysis of some texts of the Russian conservative thinker, Konstanty
Leontyev who was confronted with the apocalyptic moods of the Russian intelligentsia of the
second half of the 19th century. He made an effort to diagnose the “disease” and find a remedy.
He was not single with his conviction that Russia would cease to exist as an independent culture
unless stopped the influence of the Western ideas. Similar thoughts were expressed by Fyodor
Dostoevsky and Konstanty Pobiedonoscew. In the article An European Man as an ideal and
a device for the worldwide destruction Leontyev claimed that a representative of the Western
civilization is indifferent to beauty, fascinated by technical progress, morally ambivalent and, at
the same time, extremely expansive. The progress which is aimed at material prosperity and
crude happiness Leontyev recognized as a threat for the State and Religion. Strong Tsar’s power,
that he called a “despotism of form”, he regarded as remedy for the dangerous situation. He also
glorified the state power as the person who perceived the meaning of life in searching and
creating beauty, struggle with the real world. He contested the safe but boring and predictable
world of egalitarianism.
Summarised by Magorzata Abassy
Key words: Russia, empire, Europe, Leontyev, the Orthodox religion.