Alternatywne metody rozwiązywania sporów w sprawach

Katarzyna Gajda
Zakład Postępowania Cywilnego Uniwersytetu Jagiellońskiego
Alternatywne metody rozwiązywania
sporów w sprawach konsumenckich
(cz. I)
I. Uwagi wstępne
Klasyczny model procesu cywilnego w obliczu ciągłego wzrostu ilości sporów nie był
w stanie zapewnić konsumentom wymaganej przez Wspólnotę efektywnej ochrony
prawnej (effective legal protection)1. Struktura procesu często okazywała się nieadekwatna dla rozwiązania sporów konsumenckich. Dlatego wraz z nowymi koncepcjami
procesu cywilnego pojawiła się konieczność promowania i rozwoju alternatywnych
pozasądowych form rozwiązywania sporów cywilnych, które łącznie z sądowymi procedurami zapewniłyby konsumentom odpowiedni dostęp do sprawiedliwości2. Swoiste
cechy sporów konsumenckich, takie jak: dysproporcja pomiędzy niską wartością
przedmiotu sporu a wysokimi kosztami postępowań sądowych, faktyczna nierówność
1 Por. D. Curtin, Directives: The Effectiveness of Judicial Protection of Individual Rights, C.M.L. Rev.
1990, s. 726 i n.; M. Hoskins, Tilting the Balance: Supremacy and National Procedural Rules, E.L. Rev. 1996, s.
365 i n.; E. Szyszczak, Making Europe More Relevant To Its Citizens: Effective Judicial Process, E.L. Rev. 1996, s.
351 i n.; C.N. Kakouris, Do the Member States Possess Judicial Procedural Autonomy?, C.M.L. Rev. 1997, s.
1389 i n.; M. Ruffert, Rights and Remedies in European Community Law: A Comparative View, C.M.L. Rev.
1997, s. 307 i n.; G. Rodriguez Iglesias, Zu den Grenzen der verfahrensrechtlichen Autonomie der Mitgliedstaaten bei der Anwendung des Gemainschaftsrecht, Europeische Grundrechtzeitung 1997, s. 298 i n.; D. Curtin,
K. Mortelmans, Application and Enforcement of Community Law by the Member States: Actors in Search of a
Third Generation Script [w:] Institutional Dynamics of European Integration, vol. 2, Dordrecht–Boston–London 1994, s. 423 i n.
2 Por. L. Morawski, Proces sądowy a instytucje alternatywne (na przykładzie sporów cywilnych), PiP 1993,
z. 1, s. 14; A. Wach, Alternatywne formy rozwiązywania sporów sportowych, Warszawa 2005, s. 111–116; T.
Ereciński, O większą sprawność wymiaru sprawiedliwości, Biuletyn Centrum Europejskiego Uniwersytetu
Warszawskiego 2001, Nr 4–5, s. 6; Ł. Błaszczak, M. Ludwik, Sądownictwo polubowne. Arbitraż, Warszawa 2007,
s. 27–29.
stron (konsument jest zawsze stroną ekonomicznie słabszą3) w połączeniu z nieefektywnością i przewlekłością postępowań sądowych, spowodowały, że to właśnie na gruncie konfliktów i sporów konsumenckich nastąpił szczególny sektorowy rozwój pozasądowych alternatywnych metod rozwiązywania sporów.
Obszerność niniejszej tematyki spowodowała, że stanęłam przed koniecznością zakreślenia granic niniejszego artykułu. Z uwagi na fakt, że funkcjonowanie i wprowadzenie do naszego systemu prawnego alternatywnych metod rozwiązywania sporów konsumenckich w głównej mierze opiera się na modelu „implementacji rozwiązań typu
ADR”4, przedmiotem niniejszego opracowania będą rozwiązania przyjęte w Unii Europejskiej i próba odpowiedzi na pytanie, jakie jest miejsce ADR w sprawach konsumenckich w naszym systemie prawnym. Opracowanie zostało podzielone na trzy części. W
pierwszej omówiono historię alternatywnych metod rozwiązywania indywidualnych
sporów konsumenckich oraz dokonano analizy pojęcia alternatywnych metod rozwiązywania sporów ze szczególnym uwzględnieniem spraw konsumenckich. Podjęto także
próbę określenia alternatywnych metod rozwiązywania sporów konsumenckich w
aspekcie pojęcia access to justice, zasady sądowego wymiaru sprawiedliwości i konstytucyjnego prawa do sądu. Omówiono zagadnienie umiejscowienia alternatywnych metod
rozwiązywania sporów w systemie postępowania cywilnego. W części drugiej omówiono
natomiast instytucję mediacji w sprawach konsumenckich, zaś w części trzeciej – zagadnienie sądu polubownego w sprawach konsumenckich.
II. Geneza alternatywnych metod rozwiązywania sporów
konsumenckich
Przyczyny, powstanie i rozwój alternatywnych metod rozwiązywania sporów doczekały się już licznych opracowań w literaturze przedmiotu5. Ponieważ celem niniejszego
3 Por. orz. z 19.1.1993 r., sprawa C-89/91 (ECR 1-139), gdzie ETS stwierdził: „(…) derived from concern
to protect the consumer as the party to the contract who was considered to be economically weaker and less
experienced in the law then his contractor”.
4 Por. A. Jakubiak-Mirończuk, Alternatywne a sądowe rozstrzyganie sporów sądowych, Warszawa 2008, s.
22.
5 Ł. Błaszczak, M. Ludwik, op. cit., s. 27–30; L. Morawski, Proces sądowy..., s. 12–17; R. Morek, ADR w
sprawach gospodarczych, Warszawa 2004; A. Korybski, Alternatywne rozwiązywanie sporów w USA, Lublin
1993; Ł. Błaszczak, Alternatywne formy rozwiązywania sporów – analiza zjawiska na tle prawa polskiego [w:]
Czterdziestolecie Kodeksu cywilnego. Zjazd Katedr Postępowania Cywilnego w Zakopanem (7–9.10.2005 r.),
Kraków 2006, s. 331–332; A. Mól, Pojęcie i znaczenie alternatywnych metod rozstrzygania sporów (ADR),
PPH 2001, Nr 12, s. 30; A. Wach, op. cit., s. 109–121; E. Gmurzyńska, Mediacja w sprawach cywilnych w
amerykańskim systemie prawnym – zastosowanie w Europie i Polsce, Warszawa 2007, s. 4–10.
artykułu jest krótka charakterystyka alternatywnych metod rozwiązywania sporów w
odniesieniu do wybranej materii, jaką są spory konsumenckie, analizę tę ograniczyłam
do odtworzenia historii jedynie w tym zakresie. Na wstępie niniejszych rozważań należy
zauważyć, że rozwój alternatywnych metod rozwiązywania sporów można rozpatrywać
w trzech modelach:
– kulturowo uwarunkowanej preferencji6,
– ewolucji systemu prawa7,
– implementacji rozwiązań typu ADR z innych systemów prawnych8.
Przedmiotem rozważań będzie model implementacji rozwiązań typu ADR z
uwzględnieniem rozwiązań i tendencji występujących w Unii Europejskiej. Wdrożenie
alternatywnych metod rozwiązywania sporów konsumenckich do naszego systemu
prawnego następuje bowiem w głównej mierze w ramach harmonizacji naszego porządku prawnego z prawem wspólnotowym. Konieczność rozwoju alternatywnych metod rozwiązywania spraw jest sygnalizowana również przez doktrynę poszukującą nowego modelu postępowania cywilnego, odpowiadającego dynamicznym zmianom zachodzącym w życiu społecznym i gospodarczym. W naszym społeczeństwie niestety nie
funkcjonuje przekonanie, że dla załatwienia konkretnej sprawy sąd powinien być ostatecznością.
Jakkolwiek problematyka ochrony konsumenta została zauważona w obrębie Wspólnot już w Traktacie rzymskim z 25.3.1957 r., w którym w części ogólnej stwierdzono, że
jednym z celów EWG jest przyczynianie się do wzmacniania ochrony interesów konsumentów, to idea ta rozwinęła się i skonkretyzowała znacznie później. Ewolucja modelu
ochrony konsumenta w Unii Europejskiej prowadziła od ogólnej idei ochrony konsumenta do stwierdzenia, że sądowy wymiar sprawiedliwości w sprawach konsumenckich
powinien być wspomagany przez alternatywne w stosunku do drogi sądowej metody
rozwiązywania sporów. Wpływ na to miały następujące czynniki: zmiana podejścia do
umiejscowienia pojęcia „konsument” na wspólnym rynku, powstanie nowych koncepcji
procesu cywilnego, wzrost ilości spraw w sądach powszechnych (a co za tym idzie przeciążenie wymiaru sprawiedliwości), a także specyficzny charakter spraw o ochronę praw
konsumentów.
W początkowym okresie działalność Wspólnot polegała na określeniu alternatywnych metod rozwiązywania sporów i zachęcaniu Państw Członkowskich do ich stosowania. Wśród ważniejszych dokumentów dotyczących tej materii należy wymienić me-
6 Por. A. Jakubiak-Mirończuk, op. cit., s. 22.
7 Ibidem, s. 22–24.
8 Ibidem, s. 24–25.
morandum Komisji z 1985 r.9, gdzie wskazano, że zagwarantowanie konsumentom w
obrębie Wspólnoty zbliżonych standardów realizacji ich praw powinno nastąpić m.in.
poprzez rozbudowę pozasądowych procedur rozwiązywania sporów konsumenckich.
Kolejno w Rezolucji Rady z 1989 r.10 podkreślono, że z uwagi na konieczność zagwarantowania efektywnej ochrony zarówno indywidualnych, jak i zbiorowych interesów
konsumentów ci powinni mieć możliwość rozwiązywania sporów o małej wartości nie
tylko na drodze sądowej, ale również w ramach pozasądowych metod. Wśród priorytetów ochrony konsumentów ujętych w pierwszym trzyletnim planie działania Komisji
(lata 1990–199311) wskazano na konieczność uproszczenia i ułatwienia dochodzenia
roszczeń konsumenckich. W drugim trzyletnim planie działania Komisji (lata
1993–1995) na gruncie problematyki dostępu do sprawiedliwości zauważono, że konieczne jest podjęcie środków zaradczych wobec braku środków prawnych alternatywnych w stosunku do drogi sądowej (w szczególności w odniesieniu do sporów o skutku
transgranicznym).
Szczególnie istotnym aktem dla rozwoju alternatywnych metod rozwiązywania
sporów konsumenckich jest Zielona Księga z 1993 r., dotycząca dostępu konsumentów
do wymiaru sprawiedliwości i rozwiązywania sporów konsumenckich12. W oparciu o
analizę możliwości realizacji roszczeń konsumenckich w poszczególnych krajach
członkowskich w dokumencie tym usystematyzowano i przedstawiono możliwe sposoby rozwiązania problemów związanych z dostępem konsumentów do sprawiedliwości (access to justice)13. Co znamienne, przedmiotem analizy w ramach omówienia
zagadnienia dostępu konsumentów do sprawiedliwości były nie tylko procedury sądowe, ale również metody alternatywne wobec drogi sądowej, istniejące w poszczególnych
Państwach Członkowskich. Wprowadzono pojęcie pozasądowego rozwiązywania sporów konsumenckich (out-of-court procedures). Metody pozasądowego rozwiązywania
sporów konsumenckich obejmowały nie tylko koncyliację i mediację, ale również arbitraż. W ocenie autorów Zielonej Księgi rozwiązywanie sporów konsumenckich mogło
mieć wobec drogi sądowej bądź charakter alternatywny (arbitraż), bądź uzupełniający
9 Communication from the Commission on consumer redress, transmitted to the Council in the form of
a Memorandum on 4 January 1985 (COM (84) 692 final).
10 Council Resolution of 9 November 1989 on future priorities for relaunching consumer protection policy, OJ C 294, 22.11.1989, s. 1–3.
11 Action Plan (COM (90) 98 final).
12 Green Paper, Access of consumers to justice and the settlement of consumer disputes in the Single
Market (presented by the Commission) Brussels, 16.11.1993 (COM(93) 576 final).
13 Green Paper, Access of consumers to justice…, s. 5.
(mediacja i/lub koncyliacja).
Trzeci plan działania z 1996 r.14 oraz komunikat Komisji15 promowały pozasądowe procedury rozwiązywania sporów przy zaakcentowaniu ich dobrowolnego charakteru16. Zauważono, że w celu zapewnienia odpowiedniej jakości alternatywnych
metod rozwiązywania sporów konieczne jest opracowanie podstawowych zasad w tym
zakresie.
Kolejno, w Zielonej Księdze z 2002 r.17 zdefiniowano alternatywne metody rozwiązywania sporów jako: „pozasądowe procedury rozwiązywania sporów konsumenckich prowadzone przez neutralną trzecią stronę z wyłączeniem arbitrażu”18.
Wprowadzono akronim ADR (Alternative Dispute Resolution), który oznacza alternatywne wobec drogi sądowej metody rozwiązywania sporów. Zaakcentowano, że dla
prawidłowości funkcjonowania alternatywnych metod konieczne jest zagwarantowanie
minimalnych standardów jakości (m.in. poprzez uzależnienie zastosowania ADR od
zgody stron, zastosowanie zasady poufności, zapewnienie efektywności19 oraz określenie statusu i zasad odpowiedzialności strony trzeciej uczestniczącej w procedurze20).
W ramach dyskusji zapoczątkowanej Zieloną Księgą powstał projekt dyrektywy, dotyczący niektórych aspektów mediacji w sprawach cywilnych i handlowych21.
14 Action Plan on consumers access to justice and the settlement of consumer disputes in the internal
Market, 14.2.1996 (COM(96) 13 final).
15 Communication from the Commission on the out-of-court settlement of consumer disputes
(COM(98) 198 final) and Commission Recommendation on the principles applicable to the bodies responsible
for out-of-court settlement of consumer disputes.
16 Por. E. Łętowska, Europejskie prawo umów konsumenckich, Warszawa 2004, s. 374–376.
17 Green Paper on alternative dispute resolution in civil and commercial law (presented by the Commission) Brussels, 19.4.2002 (COM(02) 196 final).
18 Por. ibidem. Uzasadniając pogląd o wyłączeniu arbitrażu z alternatywnych metod rozwiązywania
sporów, wskazano, że arbitraż jest bliższy quasi-sądowym procedurom niż procedurom opartym na ADR.
19 Ibidem, s. 27–32.
20 Ibidem, s. 32–34.
21 Proposal for a Directive of the European Parliament and of the Council on the certain aspects of mediation in civil and commercial matters (COM(04) 718 final, 2004/0251 (COD). Szczegółowe omówienie
projektu tej dyrektywy: K. Gajda, Alternatywne metody rozwiązywania sporów – projekt dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie niektórych aspektów mediacji w sprawach cywilnych i handlowych,
Problemy Współczesnego Prawa Międzynarodowego, Europejskiego i Porównawczego 2006, vol. IV, s. 73–93.
Plan działania 2002–200622 jako główne zadania polityki konsumenckiej określił:
zapewnienie wysokich wspólnotowych standardów ochrony konsumenta we Wspólnocie, efektywne wyegzekwowanie zasad ochrony konsumenta oraz odpowiednie zaangażowanie organizacji konsumenckich. W obrębie tych celów szczególny nacisk, zdaniem
Komisji, powinien być położony na promowanie pozasądowych metod rozwiązywania
sporów. Również plan działania 2007–201323 akcentuje szczególne znaczenie alternatywnych metod rozwiązywania sporów.
Ostatnie lata przyniosły wzrost zainteresowania Unii Europejskiej alternatywnymi
metodami rozwiązywania sporów. Wśród ważniejszych inicjatyw legislacyjnych Unii
Europejskiej w tym zakresie należy wymienić złożenie przez Komisję 18.1.2002 r. wniosku dotyczącego dyrektywy w sprawie pomocy sądowej. Dyrektywa Rady 2003/8/WE z
27.1.2003 r. w celu usprawnienia dostępu do wymiaru sprawiedliwości w sporach transgranicznych poprzez ustanowienie minimalnych wspólnych zasad odnoszących się do
pomocy prawnej w sporach o tym charakterze24 przewiduje, że w przypadku spełnienia określonych warunków możliwość skorzystania z pomocy prawnej powinna obejmować również procedury pozasądowe. Zgodnie z art. 10 tej dyrektywy pomoc prawna
rozciąga się także na postępowania pozasądowe w warunkach określonych w niniejszej
dyrektywie, jeśli prawo wymaga od stron ich wykorzystania lub gdy sąd nakaże stronom
sporu taki tryb postępowania. Unormowanie to wprowadza zasadę równości przyznawania pomocy prawnej zarówno w odniesieniu do tradycyjnego procesu cywilnego, jak i
pozasądowych form postępowania. Reguła ta jest ograniczona tylko do przypadków, w
których skorzystanie z takiej metody jest wymagane przez prawo lub nakazane przez
sąd. Celem niniejszej regulacji jest zagwarantowanie osobom niezamożnym dostępu nie
tylko do sądowych procedur dochodzenia roszczeń, ale również dostępu do alternatywnych metod rozwiązywania sporów. Dyrektywa Rady 2003/8/WE z 27.1.2003 r. ma
charakter minimalny, co oznacza, że Państwa Członkowskie mogą wprowadzać regulacje dalej idące (przykładowo takie, które umożliwią skorzystanie z pomocy prawnej
także przy innych metodach ADR niż określone przez dyrektywę lub nie tylko w odniesieniu do spraw o skutku transgranicznym). Zaznaczyć należy, że jakkolwiek dyrektywa
ta ma mieć zastosowanie odnośnie do wszelkich rodzajów sporów, to ma szczególne
znaczenie w odniesieniu do spraw o ochronę praw konsumentów.
W odniesieniu do sporów konsumenckich dotyczących handlu elektronicznego rola
22 Council Resolution of 2 December 2002 on Community Consumer Policy Strategy 2002–2006,
Dz.Urz. C Nr 11 z 17.1.2003 r., s. 1–2.
23 Communication from the Commission to the Council the European Parliament and the European Parliament and the European Economic and Social Committee EU Consumer Policy Strategy 2007–2013 (COM(07) 99
final).
24 Dz.Urz. L Nr 026 z 31.1.2003 r., s. 41–47.
alternatywnych metod rozwiązywania sporów została podkreślona w dyrektywie
2000/31/WE z 8.6.2000 r. w sprawie niektórych aspektów prawnych usług społeczeństwa
informacyjnego, w szczególności handlu elektronicznego w ramach rynku wewnętrznego (dalej jako: dyrektywa o handlu elektronicznym)25 oraz we wspólnej deklaracji
Rady i Komisji, sporządzonej przy przyjęciu rozporządzenia w sprawie uznawania i
wykonywania orzeczeń sądowych. W szczególności zgodnie z art. 17 ust. 1 niniejszej
dyrektywy Państwa Członkowskie mają zagwarantować, żeby w przypadku sporu (między usługodawcą świadczącym usługi społeczeństwa informacyjnego i usługobiorcą)
ustawodawstwo nie stanowiło przeszkody w stosowaniu pozasądowej drogi rozstrzygania sporów, dostępnej na mocy prawa krajowego, łącznie z wykorzystaniem stosownych
środków elektronicznych. Ponadto w odniesieniu do sporów konsumenckich Państwa
Członkowskie mają zachęcać organy właściwe dla pozasądowego rozstrzygania sporów
do działania w sposób zapewniający stosowne gwarancje proceduralne dla zainteresowanych stron (czyli do stosowania określonych standardów jakościowych omówionych
poniżej).
Działalność Wspólnoty Europejskiej nie ograniczyła się jednak wyłącznie do zachęcania Państw Członkowskich do wprowadzania alternatywnych metod rozwiązywania
sporów konsumenckich. W celu zapewniania odpowiedniej jakości alternatywnych
metod rozwiązywania sporów w sprawach konsumenckich kolejno w dwóch aktach
prawnych (Zaleceniach Komisji z 30.3.1998 r. co do zasad mających zastosowanie do
organów odpowiedzialnych za pozasądowe rozstrzyganie sporów konsumenckich26
oraz w Zaleceniach Komisji z 4.4.2001 r. w sprawie zasad dotyczących organów pozasądowych uczestniczących w polubownym rozstrzyganiu sporów konsumenckich 27 )
opracowano podstawowe zasady w tym zakresie.
Zalecenie Komisji z 30.3.1998 r. co do zasad mających zastosowanie do organów
odpowiedzialnych za pozasądowe rozstrzyganie sporów konsumenckich ma zastosowanie do procedur, według których osoby trzecie rozwiązują spór oraz przekazują rozwiązanie stronom sporu. Zaznaczyć należy, że zakres podmiotowy rekomendacji obejmuje
również sądy polubowne rozstrzygające spory konsumenckie. Komisja sformułowała w
zaleceniu siedem podstawowych zasad: zasadę niezależności, przejrzystości, kontradyktoryjności, skuteczności, legalności, wolności i prawo do reprezentacji, które mają ujednolicić reguły funkcjonujące w poszczególnych Państwach Członkowskich i zapewnić
25 Dz.Urz. L Nr 178 z 17.7.2000 r., s. 339–414.
26 Commission Recommendation of 30 March 1998 on the principles applicable to the bodies responsible for out-of-court settlement of consumer disputes (Dz.Urz. L Nr 115 z 17.4.1998 r., s. 31).
27 Commission Recommendation of 4 April 2001 on the principles for out-of-court bodies involved in
the consensual resolution of consumer disputes (Dz.Urz. L Nr 109 z 19.4.2001 r., s. 56).
konsumentom dostęp do alternatywnych metod rozwiązywania sporów na odpowiednim poziomie. Uzupełnieniem zalecenia jest jednolity europejski formularz skargi
konsumenckiej, stanowiący załącznik do niniejszej rekomendacji. Formularz zawiera
ujednolicony schemat przewidujący najczęściej występujące przypadki skarg konsumenckich.
Zalecenie Komisji z 4.4.2001 r. w sprawie zasad dotyczących organów pozasądowych
uczestniczących w polubownym rozstrzyganiu sporów konsumenckich odnosi się do
procedur, w których strona trzecia jedynie pomaga stronom w zawarciu porozumienia,
przy czym nie zajmuje formalnego stanowiska w sprawie ewentualnego rozwiązania
sporu na korzyść którejś ze stron. Zalecenie to określa cztery zasady: bezstronność,
przejrzystość, skuteczność i sprawiedliwość.
Unia Europejska podjęła również inicjatywy mające zapewnić skuteczność funkcjonowania alternatywnych metod rozwiązywania sporów w odniesieniu do sporów konsumenckich. W szczególności utworzono dwie europejskie sieci organów krajowych, których
celem jest ułatwienie konsumentom dostępu do pozasądowych procedur służących rozwiązywaniu sporów o skutku transgranicznym w przypadku, gdy sprzedawca ma siedzibę
w innym Państwie Członkowskim: Europejską Sieć Pozasądową „EEJ-Net”28, a w zakresie usług finansowych uzupełniającą Sieć Pozasądowego Rozstrzygania Sporów
„FIN-Net”29.
Niezależnie od powyższych działań prawych Unia wspomaga rozwój alternatywnych
metod rozwiązywania sporów finansowych, w szczególności rozwiązywania sporów
konsumenckich on-line30.
Analiza aktywności legislacyjnej Unii Europejskiej w zakresie alternatywnych metod
rozwiązywania sporów konsumenckich pozwala na stwierdzenie, że spory konsumenc-
28 Por. Commission working document on the creation of a European extra – judicial network (EEJ-Net)
–
SEC
(2000)
405.
Zob.
strona
internetowa:
http://europa.eu.int/comm/consumers/policy/developments/acce_just06_en.pdf.
Zaznaczyć należy, że Europejska Sieć Pozasądowa „ECC-Net” w ramach punktów kontaktowych zapewnia pomoc i konsultacje konsumentom w poszczególnych Państwach Członkowskich oraz w Norwegii i Islandii.
Lista
punktów
konsultacyjnych
jest
dostępna
na
stronie:
http://europa.eu.int/comm/consumers/redress/out_of_court/eej_net/acce_just14_en.htm. Każdy z punktów
kontaktowych został uznany przez Państwa Członkowskie za spełniający wymogi obu zaleceń opisanych
powyżej.
29 Sieć pozasądowego rozstrzygania sporów konsumenckich łączy organy krajowe właściwe do pozasądowego rozstrzygania sporów, które spełniają wymogi określone w Zaleceniach Komisji z 30.3.1998 r. co do
zasad mających zastosowanie do organów odpowiedzialnych za pozasądowe rozstrzyganie sporów konsumenckich.
30 W ten sposób Unia Europejska uczestniczyła finansowo we wprowadzaniu w życie projektu ECODIR
(Electronic Consumer Dispute Resolution Platform).
kie są obszarem, w którym następuje gwałtowny rozwój alternatywnych metod rozwiązywania sporów.
Znamienne jest, że początkowo kształtowały się one w ramach europejskiego prawa
konsumenckiego, dopiero zaś od czasu Traktatu amsterdamskiego i Zielonej Księgi z
2002 r. w sprawie alternatywnych metod rozwiązywania sporów w sprawach cywilnych i
handlowych stają się częścią europejskiego prawa procesowego cywilnego.
III. Pojęcie ADR w sprawach konsumenckich
Pojęcie alternatywnych metod rozwiązywania sporów może być rozumiane w różnorodny sposób31. Najczęściej termin jest używany w znaczeniu wszelkich alternatywnych w stosunku do postępowania sądowego form rozwiązywania sporów32. Niewątpliwie pojęcie ADR jest pojęciem dynamicznym i zróżnicowanym pod względem geograficznym. Ewoluuje i przekształca się, dostosowując się do ciągłych zmian w życiu
społeczno-gospodarczym. Brak jest ciągle zgody co do tego, jakie metody wchodzą w
skład alternatywnych metod rozwiązywania sporów. Wydaje się, że praktycznie niemożliwe jest skonstruowanie na obecnym etapie rozwoju uniwersalnej definicji alternatywnych metod rozwiązywania sporów. Dlatego istotę alternatywnych metod rozwiązywania sporów konsumenckich najlepiej oddaje teoria kontinuum ADR33, zgodnie z którą
mianem alternatywnych metod rozwiązywania sporów konsumenckich w najszerszym
znaczeniu można określić całe spektrum środków zmierzających do rozwiązania lub
rozstrzygnięcia sporu (czy konfliktu), od negocjacji toczących się pomiędzy przedsiębiorcą a konsumentem, poprzez korzystanie z różnego rodzaju technik i postępowań
ADR z udziałem podmiotów trzecich, aż do rozstrzygnięcia sprawy w postępowaniu
przed sądem. Powyższe obrazuje rysunek poniżej.
Źródło: An analysis and evaluation of alternative means of consumer redress other than redress through
ordinary
judicial
proceedings,
final
report,
http://ec.europa.eu/consumers/redress/reports_studies/comparative_report_en.pdf, s. 23.
31 Por. Ł. Błaszczak, op. cit., s. 338–340; A. Wach, op. cit., s. 122–125.
32 Por. A. Mól, op. cit., s. 30; R. Morek, ADR w sprawach gospodarczych…, s. 1 i n.; A. Wach, op. cit., s.
124; L. Morawski, Główne problemy współczesnej filozofii prawa. Prawo w toku przemian, Warszawa 2003, s.
229; P.G. Mayer, J. Schmidt, Gesetzlich geregelte Alternativen innerhalb und außerhalb des Zivilproceßes in
Österreich, Zeitschrift für vergleichende Rechtwissenschaft 1987, vol. 13, s. 7.
33 I. Ramsay, Small Claims Courts in Canada: A Socio-Legal Appraisal [w:] C.J. Whelan, Small claims
courts. A comparative study, Clarendon Press, Oxford 1990, s. 38, wskazał, że: „consumer redress mechanisms
form a spectrum which ranges from two-party consumer merchant negotiation through various third-party
intermediaries to full-scale adjudication”.
Dla ustalenia zakresu pojęciowego terminu alternatywnych metod rozwiązywania
sporów w obrębie sporów konsumenckich szczególne znaczenie ma Zielona Księga w
sprawie alternatywnych metod rozwiązywania sporów w sprawach cywilnych i handlowych. Wychodząc z założenia, że rozwój alternatywnych metod rozwiązywania sporów
stanowi jeden z koniecznych elementów zagwarantowania odpowiedniego dostępu do
sprawiedliwości, a także kierując się założeniami planu działania z Wiednia z 1998 r. oraz
konkluzjami Rady Europejskiej z Tampere z 1999 r.34, Rada Ministrów Sprawiedliwości
i Spraw Wewnętrznych wezwała Komisję Europejską do przedstawienia Zielonej Księgi w
sprawie alternatywnych metod rozwiązywania sporów w sprawach cywilnych i handlowych. Opracowany w wyniku tego dokument z 2002 r.35 opisywał istniejącą sytuację i
stanowił podstawę do podjęcia konkretnych środków w celu rozwoju alternatywnych
metod rozwiązywania sporów. Zielona Księga zawierała definicję pojęcia alternatywnych
metod rozwiązywania sporów określonych jako: „pozasądowe procedury rozwiązywania sporów prowadzone przez neutralną trzecią stronę z wyłączeniem arbitrażu”.
Stwierdzenie, że arbitraż nie stanowi alternatywnego mechanizmu rozwiązywania sporów
sądowych, jest poglądem kontrowersyjnym i znacznie ogranicza zakres pojęcia technik
ADR w prawie wspólnotowym36. W dokumencie tym nie wyszczególniono i nie zdefiniowano znanych form ADR37. W doktrynie wskazuje się, że powyższe może prowadzić
34 Konkluzje Prezydencji ze szczytu Rady Europejskiej w Tampere, 15–16.10.1999 r.
35 Green Paper on alternative dispute resolution in civil and commercial law (presented by the Commission), Brussels, 19.4.2002 (COM(02) 196 final).
36 Pogląd, że sądownictwa polubownego nie należy kwalifikować jako alternatywnej metody rozwiązywania sporów, wyrażają: J. Rajski, Regulamin ADR Międzynarodowej Izby Handlowej z 2001 r., PPH 2001, Nr
11, s. 38 i n.; T. Szurski, Międzynarodowy arbitraż handlowy (sądownictwo polubowne w międzynarodowych
stosunkach handlowych), R. Pr. 2003, Nr 2, s. 87–88. Pogląd przeciwny wyrażają m.in. Ł. Błaszczak, op. cit., s.
345; A. Wach, op. cit., s. 136–139; K. Weitz, Sądownictwo polubowne a sądy państwowe, PS 2007, Nr 3, s. 15;
J.R. Allison, Pięć technik polubownego rozstrzygania sporów [w:] Negocjacje i rozwiązywanie konfliktów,
HBR, Gliwice 2005, s. 165–166; T.B. Carver, A.A. Vondra, Rozstrzyganie sporów poza sądem. Kiedy się to
opłaca [w:] Negocjacje i rozwiązywanie konfliktów, HBR, Gliwice 2005, s. 214–216; T. Strome, International
Commercial Arbitration in Belgium, Deventer 1989, s. 25; G. Cornu, Les modes alternatifs de règlement de
confits, Prèsentation gènèrale, RIDC 1997, Nr 2, s. 314; K. Piasecki, Organizacja wymiaru sprawiedliwości,
Warszawa 1995, s. 258; M. Safjan [w:] Przyszłość polskiego wymiaru sprawiedliwości, M. Zieliński, M. Zubik
(red.), Warszawa 2002, s. 114.
37 Przykładowo można wskazać, że doktryna wyróżnia następujące formy ADR: „mediację, koncyliację,
negocjaje, arbitaż, mini-trial, neutral fact-finding, med-arb, summary jury trial, dispute review boards” (Ł.
Błaszczak, M. Ludwik, op. cit., s. 30–32); „arbitraż, l’amiable composition, koncyliację, Michigan mediation,
mediację, early neutral evaluation, med-arb, private judging, last-offer arbitation, confidential listner, arbitration under high-low contract, medaola, mini-trial, court-supervised mini trial” (A. Wach, op. cit., s. 141–142);
postępowanie arbitrażowe, mediacja, rent-a-judge, summary jury trial (STJ), mini-trial (J.R. Allison, op. cit., s.
171–179); mediację, koncyliację, fact-finding, Early Neutral Evaluation, summary jury trial, med-arb, ab-med,
do chaosu terminologicznego, w szczególności wobec faktu, że pojęcie to jest używane
zamiennie z pojęciem mediacji38. Taka sytuacja rodzi niebezpieczeństwo, że techniki
ADR będą utożsamiane z pojęciem mediacji z wyłączeniem innych alternatywnych metod rozwiązywania sporów.
W ramach alternatywnych metod rozwiązywania sporów autorzy Zielonej Księgi
wyróżnili następujące techniki i postępowania ADR:
1) tzw. niewłaściwe alternatywne metody rozwiązywania sporów występujące w
kontekście procedur sądowych (ADRs in the context of judicial proceedings), w
skład których wchodzą:
procedury, w których sam sąd stosuje alternatywne techniki rozstrzygania sporu (np.
poprzez dążenie sędziego do polubownego zakończenia postępowania na każdym
jego etapie i nakłanianie stron do zawarcia ugody),
procedury, w których sąd powierza rozwiązanie sporu stronie trzeciej (np. poprzez
skierowanie sprawy przez strony do postępowania mediacyjnego);
2) tzw. tradycyjne, umowne alternatywne metody rozwiązywania sporów (conventional ADRs) – procedury używane przez strony sporu,
procedury, gdzie strona trzecia lub strony sporu są odpowiedzialne za procedurę:
− ADR, gdzie podjęta decyzja jest wiążąca dla jednej ze stron,
− ADR, w ramach których strona trzecia sama znajduje rozwiązanie i rekomenduje je stronom, a strony mogą się do niego zastosować lub nie39,
procedury, według których strona trzecia pomaga stronom sporu w zawarciu porozumienia, jednak bez możliwości zajmowania formalnego stanowiska w sprawie
ewentualnego rozwiązania sporu na korzyść którejś ze stron40.
Na gruncie poglądów polskiej doktryny należy wyróżnić podział sposobów rozwiązywania konfliktów dokonany przez L. Morawskiego w oparciu o kryteria: stopnia sformalizowania procedur, liczby i statusu osób zaangażowanych w dojście do porozumienia
(strony, osoby trzecie), a także ewentualnych uprawnień władczych osób trzecich. Wyróżnił on:
1) tryb kontraktowy,
2) tryb mediacyjno-koncyliacyjny,
Dispute Revie’w Bords, Mediation and last offer arbitration, ombudsman, ODR (R. Morek, ADR – Alternatywne metody rozwiązywania sporów w sprawach gospodarczych, Warszawa 2004).
38 Por. A. Wach, op. cit., s. 122.
39 Obu rodzajów ADR dotyczą Zalecenia Komisji z 30.3.1998 r. co do zasad stosowanych do organów
odpowiedzialnych za pozasądowe rozstrzyganie sporów konsumenckich.
40 Powyższego rodzaju ADR dotyczy Zalecenie Komisji z 4.4.2001 r. w sprawie zasad dotyczących organów pozasądowych uczestniczących w polubownym rozstrzyganiu sporów konsumenckich.
3) tryb arbitrażowy,
4) tryb adjudykacyjny41.
Poza wskazaniem na możliwe sposoby rozwiązania konfliktów podstawowe znaczenie
dla określenia pojęcia alternatywnych metod rozwiązywania sporu ma zdefiniowanie
pojęć – spór i konflikt. L. Morawski definiuje spór jako sytuację, w której jedna ze stron
występuje z twierdzeniem, żądaniem, roszczeniem czy skargą, zaś druga strona to kwestionuje42. Konflikt zaś stanowi jedynie etap sporu, jest to proces interakcji, u którego
podstaw leżą sprzeczne interesy stron i w trakcie którego dochodzi do manifestacji
sprzeczności43. Wydaje się jednak, że w praktyce bardzo trudno jest w sposób precyzyjny oddzielić pojęcie sporu od pojęcia konfliktu i odpowiedzieć na pytanie, kiedy konflikt
staje się sporem.
Wśród wypowiedzi przedstawicieli polskiej literatury znamienna jest kolejna wypowiedź L. Morawskiego44, który wskazał na możliwe podziały technik ADR: po pierwsze, ADR mogą być ujęte jako formy postępowania sądowego, które są alternatywne w
stosunku do tradycyjnego postępowania sądowego (w takim ujęciu alternatywną metodą
rozwiązywania sporów konsumenckich byłoby np. postępowanie uproszczone), po
drugie, alternatywne metody rozwiązywania sporów to te formy postępowania sądowego, które nie mają charakteru postępowania adjudykacyjnego (tzw. alternatywy wewnętrzne, np. postępowanie mediacyjne, postępowanie pojednawcze, obowiązek sędziego dążenia do ugody), po trzecie, są to wszelkie formy pozasądowe funkcjonujące
poza wymiarem sprawiedliwości (tzw. alternatywy zewnętrzne).
Wziąwszy pod uwagę przytoczone poglądy, wydaje się, że alternatywnymi metodami
rozwiązywania sporów konsumenckich będą wszystkie techniki i postępowania mające
na celu rozwiązanie lub rozstrzygnięcie sporu lub konfliktu przez same strony lub z
udziałem podmiotu trzeciego, występujące tak poza postępowaniem cywilnym, jak i w
jego kontekście.
IV. Access to justice a alternatywne metody rozwiązywania
sporów konsumenckich
41 Podział przyjęty za: L. Morawski, Proces sądowy..., s. 12; tenże, Główne problemy..., s. 192. Tak również: A. Jakubiak-Mirończuk, op. cit., s. 20–21; A. Korybski, op. cit., s. 34–37.
42 L. Morawski, Proces sądowy…, s. 12.
43 A. Jakubiak-Mirończuk, op. cit., s. 13.
44 L. Morawski, Proces sądowy..., s. 21; tenże, Główne problemy..., s. 228. Podział ten przyjmuje również:
Ł. Błaszczak, M. Ludwik, op. cit., s. 24–25; A. Wach, op. cit., s. 122–125.
Zjawisko alternatywnych metod rozwiązywania sporów nie zostało do chwili obecnej
zdefiniowane w traktatach założycielskich45. Tym samym aktualne jest spojrzenie na
zagadnienie alternatywnych metod rozwiązywania sporów przez pryzmat pojęcia access
to justice. Zasadniczym problemem, jaki wymaga rozwiązania, jest określenie pojęcia
access to justice funkcjonującego w prawie wspólnotowym. Analiza tego zagadnienia jest
problemem wielowątkowym. Na gruncie obowiązującej Konstytucji RP mogłoby się
wydawać, że termin access to justice należy utożsamiać z pojęciem prawa do sądu w
znaczeniu prawa do sądowego wymiaru sprawiedliwości46. Jednak takie ujęcie tego
zagadnienia, jakkolwiek zgodne z naszą Konstytucją, w praktyce znacznie ograniczyłoby
prawa konsumentów. W ramach acquis communautaire promowane jest szerokie rozumienie pojęcia access to justice, w skład którego wchodzą wszelkiego rodzaju środki,
działania i procedury mające doprowadzić do rzeczywistej realizacji materialnych
praw konsumentów47. Taka interpretacja jest zgodna zarówno z orzecznictwem ETS,
dotyczącym podstawowych zasad i wartości porządku prawnego UE, jak i z aktami prawa wspólnotowego odnoszącymi się do konsumentów. Szerokie ujęcie tego terminu
umożliwia konsumentom, według swojego wyboru, na osiągnięcie sprawiedliwości
materialnej, proceduralnej czy naprawczej. Oznacza to, że w każdej sprawie konsument,
który nie zdecyduje się na dochodzenie swoich roszczeń przed sądem, może zrealizować
swoje prawa materialne w ramach alternatywnych metod rozwiązywania sporów. W
mojej ocenie należy przyjąć szerokie rozumienie tego terminu, gdyż tylko takie ujęcie
pozwoli na kompleksowe spojrzenie na problem dostępu konsumentów do sprawiedliwości nie tylko w kontekście sądowych postępowań, ale również alternatywnych pozasądowych procedur rozwiązywania sporów konsumenckich, a także dostępności porad
prawnych oraz pomocy prawnej.
Równocześnie zaznaczyć należy, że w obrębie Unii w celu zapewnienia odpowiedniego dostępu do sprawiedliwości oraz efektywności prawa wspólnotowego orzecznictwo ETS wprowadziło pojęcie prawa do skutecznego środka prawnego (the right to
valid remedy)48. Prawo to stanowi jedną z ogólnych zasad prawa wspólnotowego, a
tym samym część prawa pierwotnego, i wiąże bezpośrednio Państwa Członkowskie.
Wydaje się, że prawo do skutecznego środka prawnego także powinno być rozumiane
45 Prawo do skutecznego środka prawnego i do sprawiedliwego procesu sądowego zostało jak dotąd jedynie proklamowane w art. 47 Karty Praw Podstawowych Unii Europejskiej z grudnia 2000 r.
46 Por. W. Skrzydło (red.), Polskie prawo konstytucyjne, Lublin 1998, s. 378.
47 E. Łętowska, Europejskie prawo..., s. 376.
48 Por. sprawa C 222/84, Johnston [1986], ECR 1651; sprawa C 222/86, Heylens [1987], ECR 4097; sprawa C-97/91, Borelli, Rec. 1992, s. I-6313 i połączone sprawy C-6/90 i C-9/90 [1990], ECR 1991, s. 5357.
szeroko jako obejmujące nie tylko możliwość dochodzenia przez konsumentów swoich
praw przed sądami państwowymi sprawującymi wymiar sprawiedliwości, ale również
skorzystania z innych procedur mających doprowadzić do rozstrzygnięcia bądź rozwiązania sporu. Powyższe potwierdza fakt, że w ramach acquis communautaire promowane
jest szerokie rozumienie pojęcia access to justice, w skład którego wchodzą wszelkiego
rodzaju środki, działania i procedury mające doprowadzić do realizacji praw materialnych49.
Konkludując, należy przyjąć, że alternatywne metody rozwiązywania sporów konsumenckich wchodzą w skład pojęcia access to justice, zaś prawo do skutecznego środka
prawnego, jakie przysługuje każdemu konsumentowi, obejmuje nie tylko prawo do
rozstrzygnięcia sporu na drodze postępowania przed sądem państwowym, ale również
rozwiązania lub rozstrzygnięcia w ramach pozasądowych metod rozwiązywania sporów.
Omawianym zasadom dotyczącym realizacji materialnych praw konsumenckich
wprowadzonym przez orzecznictwo ETS towarzyszy w zakresie europejskiego postępowania cywilnego wzrastająca aktywność legislacyjna Unii. Jednym z kluczowych celów
polityki UE dotyczącej ustanowienia przestrzeni wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości jest współpraca sądowa w sprawach cywilnych. Realizacji tej współpracy służą
środki określone w art. 65 w zw. z art. 61 i 67 Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską (TWE)50, które mają m.in. zmierzać do usuwania przeszkód w należytym
biegu procedur cywilnych, wspierając w razie potrzeby zgodność norm procedury cywilnej mających zastosowanie w Państwach Członkowskich. Z uwagi na to, że wyliczenie zawarte w art. 65 TWE nie ma charakteru enumeratywnego, nie budzi wątpliwości
fakt, że w ramach współpracy środki te mogą zostać podjęte również w celu zapewnienia
skutecznego dostępu do wymiaru sprawiedliwości (access to justice) oraz rozwoju alternatywnych metod rozwiązywania sporów51. Realizacja przez Unię kompetencji w tym
zakresie jest możliwa tylko wówczas, jeśli podjęte środki z zakresu współpracy sądowej
w sprawach cywilnych służą do zapewnienia należytego funkcjonowania rynku wewnętrznego52, a sprawy, których dotyczą, mają skutki transgraniczne53. Dzięki roz-
49 E. Łętowska, Europejskie prawo..., s. 376.
50 Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską – tekst skonsolidowany (OJ C-325, 24.12.2002 r.).
51 Expressis verbis możliwość stosowania tych środków w ramach współpracy sądowej w sprawach cywilnych w celu zapewnienia skutecznego dostępu do wymiaru sprawiedliwości (access to justice) oraz rozwoju
alternatywnych metod rozwiązywania sporów przewidywał przyjęty przez głowy państw i rządów podczas
brukselskiego szczytu Rady Europejskiej (17–18.6.2004 r.) i podpisany w Rzymie 29.10.2004 r. art. III-269
Traktatu ustanawiającego Konstytucję dla Europy (OJ C-310, 16.12.2004 r.). Traktat ten nie został nigdy
ratyfikowany.
52 Przesłanka ta była ujęta jako fakultatywna w art. III-269 Traktatu ustanawiającego Konstytucję dla Europy.
wojowi współpracy sądowej w sprawach cywilnych od czasu ratyfikowania traktatu
amsterdamskiego54 Wspólnota zaczęła w coraz większym stopniu wpływać na krajowe
procedury cywilne w sytuacjach wystąpienia skutku transgranicznego, zaś system stanowiący europejskie prawo procesowe zaczął się gwałtownie rozwijać55.
Wobec powyższego nie budzi wątpliwości fakt, że Unia Europejska w wyniku
uwspólnotowienia współpracy sądowej w sprawach cywilnych przez Traktat amsterdamski w chwili obecnej może stanowić europejskie prawo postępowania cywilnego
również w zakresie alternatywnych metod rozwiązywania sporów w granicach określonych przez art. 65 TWE w odniesieniu do szczególnej kategorii spraw, jakimi są sprawy
o ochronę praw konsumentów. Jak wskazuje K. Weitz: „istnienie jednolitych regulacji
europejskich w dziedzinie prawa postępowania cywilnego, ograniczonych jednak do
spraw mających skutki transgraniczne, prowadzi do zróżnicowania regulacji procesowych”, a w szczególności może prowadzić do dwutorowości regulacji procesowych w
zależności od tego, czy w danej sprawie będzie występować skutek transgraniczny, czy
też nie56. Problem ten został zauważony w obrębie Unii Europejskiej, gdzie toczą się
prace nad całościową koncepcją zmiany podejścia do prawa konsumenckiego57. Nadto
dalsze zróżnicowanie alternatywnych metod rozwiązywania sporów następuje na poziomie poszczególnych Państw Członkowskich. Oznacza to, że wielotorowość może
mieć również miejsce w ramach alternatywnych metod rozwiązywania sporów konsumenckich i stanowić jeden z elementów hamujących ich rozwój.
53 Poglądu tego nie podziela do końca Komisja, ponieważ początkowo w swoich projektach, m.in. dotyczącym mediacji w sprawach cywilnych i handlowych, wyraziła pogląd, że dyrektywa ta powinna mieć zastosowanie nie tylko do spraw o skutku transgranicznym, ale także spraw bez elementu zagranicznego.
54 W doktrynie podkreśla się, że przeniesienie przez Traktat amsterdamski współpracy sądowej w sprawach cywilnych z III do I Filaru stworzyło podstawy do europeizacji postępowania cywilnego, co skutkuje
wzmożoną aktywnością legislacyjną Unii w tym zakresie – tak: K. Kańska, Ochrona konsumentów w Unii
Europejskiej a harmonizacja prawa postępowania cywilnego Państw Członkowskich [w:] Reformowanie Unii
Europejskiej. Wybrane problemy prawne okresu przemian, pod. red. E. Piontka, Warszawa 2005, s. 155; K.
Weitz, Jurysdykcja krajowa oraz uznawanie i wykonywanie orzeczeń w sprawach cywilnych i handlowych w
świetle prawa wspólnotowego, KPP 2004, z. 1, s. 216; tenże, Europejskie prawo procesowe cywilne – stan
obecny i perspektywy dalszego rozwoju, PS 2007, Nr 2, s. 5–29.
55 Por. K. Weitz, Europejskie prawo procesowe cywilne – stan obecny..., s. 10.
56 Ibidem, s. 28.
57 Zob. Zielona Księga w sprawie przeglądu dorobku wspólnotowego w dziedzinie praw konsumenta
(2007/C 61/01), http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=OJ:C:2007:061:0001:01:PL:HTML.
V. Alternatywne metody rozwiązywania sporów
konsumenckich a wymiar sprawiedliwości
Określenie relacji i powiązań alternatywnych metod rozwiązywania sporów konsumenckich w odniesieniu do postępowania cywilnego wymaga rozważenia miejsca alternatywnych metod rozwiązywania sporów w naszym systemie prawnym w kontekście
konstytucyjnej zasady wymiaru sprawiedliwości. W naszym systemie prawnym brak jest
legalnej definicji pojęcia alternatywnych metod rozwiązywania sporów. Przepis art. 10
ust. 1 Konstytucji RP stanowi, że ustrój Rzeczypospolitej Polskiej opiera się na podziale i
równowadze władzy ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej, zaś zgodnie z ust. 2
władzę ustawodawczą sprawują Sejm i Senat, władzę wykonawczą Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej i Rada Ministrów, a władzę sądowniczą sądy i trybunały. W Rozdziale
VIII Konstytucji RP, zatytułowanym „Sądy i Trybunały”, przepis art. 173 stanowi: „Sądy
i Trybunały są władzą odrębną i niezależną od innych władz”. Zgodnie z zapisem art.
175 Konstytucji RP: „wymiar sprawiedliwości w Rzeczypospolitej Polskiej sprawują Sąd
Najwyższy, sądy powszechne, sądy administracyjne oraz sądy wojskowe”. Z powyższych
unormowań wywodzi się zasadę sądowego wymiaru sprawiedliwości, zgodnie z którą
sprawowanie wymiaru sprawiedliwości zostało zastrzeżone do wyłącznej kompetencji
sądów58. W dalszej kolejności doprecyzowanie tej zasady wymaga zdefiniowania pojęć
„wymiar sprawiedliwości” i „sąd” na gruncie obowiązującej Konstytucji.
W doktrynie zasadniczo definiuje się pojęcie wymiaru sprawiedliwości w ujęciach
podmiotowym, przedmiotowym oraz podmiotowo-przedmiotowym59. Jedynie przyjmując koncepcję przedmiotową, można by uznać, że arbitraż w sprawach konsumenckich przynależy do pojęcia wymiaru sprawiedliwości. Pogląd ten jest odrzucany przez
przeważającą część doktryny, słusznie podkreślającą, że na gruncie obowiązującej Konstytucji RP możliwe jest jedynie podmiotowe lub podmiotowo-przedmiotowe rozumienie pojęcia „wymiar sprawiedliwości”. Ł. Błaszczak w odniesieniu do sądownictwa po-
58 Zasada ta miała również zastosowanie na gruncie konstytucji PRL. Por. R. Więckowski, Dopuszczalność
drogi sądowej w sprawach cywilnych, Kraków 1991, s. 11; S. Włodyka, Ustrój organów ochrony prawnej, Warszawa 1975, s. 46–53; tenże, Konstytucyjna zasada sądowego wymiaru sprawiedliwości w PRL, PiP 1964, z. 11; Z.
Resich, Postępowanie cywilne, Warszawa 1979, s. 114; tenże, Pojęcie wymiaru sprawiedliwości w świetle ostatniej nowelizacji Konstytucji PRL, NP 1977, Nr 3, s. 305 i n. Obecnie T. Ereciński, J. Gudowski, J. Iwulski, Komentarz do prawa o ustroju sądów powszechnych i ustawy o Krajowej Radzie Sądownictwa, Warszawa 2002, s.
15–16.
59 Szczegółowe omówienie tej tematyki: S. Włodyka, Organizacja sądownictwa, Kraków 1959, s. 7–12; K.
Lubiński, Pojęcie i zakres wymiaru sprawiedliwości, SP 1987, z. 4, s. 3 i n.; T. Ereciński, J. Gudowski, J. Iwulski,
op. cit., s. 15; M. Zubik, Sprawowanie wymiaru sprawiedliwości w świetle Konstytucji i orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego, PS 2005, Nr 3, s. 7–8; Ł. Błaszczak, M. Ludwik, op. cit., s. 48–51; K. Weitz, Sądownictwo
polubowne..., s. 9–10.
lubownego wskazuje, że „nawet jeśliby przyjąć szerokie rozumienie wymiaru sprawiedliwości, w którym nacisk byłby położony na aspekt przedmiotowy (...), to i tak sąd
polubowny nie byłby w stanie zapewnić poszanowania wszystkich konstytucyjnych
zasad wymiaru sprawiedliwości”. Zaznaczyć należy, że zagadnienie to ma znaczenie
tylko w odniesieniu do arbitrażu. Sprawowanie wymiaru sprawiedliwości w znaczeniu
przedmiotowym obejmuje bowiem rozstrzyganie sporów, a w obrębie alternatywnych
metod rozwiązywania sporów konsumenckich jedynie sądy polubowne mają kompetencję do rozstrzygania sporów konsumenckich, zaś pozostałe podmioty – z woli stron –
mogą w różnym zakresie, w zależności od techniki ADR, pomagać stronom w rozwiązaniu sporu, nie mają zaś kompetencji władczych60. Spór ten nie ma praktycznego znaczenia w odniesieniu do omawianego zagadnienia z uwagi na brzmienie art. 175 Konstytucji RP. W świetle bowiem tego przepisu nie może się ostać twierdzenie, że podmiot
rozwiązujący lub rozstrzygający spór konsumencki w ramach alternatywnych metod
rozwiązywania sporów jest organem sądowym bądź pozasądowym sprawującym wymiar
sprawiedliwości niezależnie od tego, która alternatywna metoda rozwiązywania sporu
konsumenckiego będzie przedmiotem analizy. Równocześnie należy podkreślić, że wymiar sprawiedliwości mogą sprawować tylko sądy jako konstytucyjne organy władzy
państwowej. Oznacza to, że sądy państwowe nie mogą w żadnym razie delegować swoich kompetencji na inne podmioty61.
Podsumowując, również przy koncepcji podmiotowej pojęcia „wymiar sprawiedliwości” oraz przy podejściu mieszanym nie jest możliwe uznanie, że sądem jest każdy
organ rozstrzygający lub rozwiązujący spory konsumenckie w ramach alternatywnych
metod rozwiązywania sporów62.
W Konstytucji RP prawo do sądu zostało expressis verbis wyrażone w art. 45 ust. 1,
zgodnie z którym „każdy ma prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy
bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd”.
Przepis ten, zamieszczony w rozdziale poświęconym wolnościom i prawom osobistym
człowieka i obywatela, jest źródłem prawa podmiotowego przysługującego jednostce.
Prawo to ma charakter samoistny. Nie jest ono jedynie instrumentem umożliwiającym
wykonywanie innych praw i wolności konstytucyjnych, lecz ma byt samoistny i podlega
ochronie niezależnie od naruszenia innych praw podmiotowych63.
60 Por. A. Jakubiak-Mirończuk, op. cit., s. 88–95.
61 T. Ereciński, J. Gudowski, J. Iwulski, op. cit., s. 15–16; T. Ereciński, K. Weitz, Efektywność ochrony
prawnej udzielanej przez sądy w Polsce, PS 2005, Nr 10, s. 4.
62 Por. tak w odniesieniu do instytucji sądu polubownego: Ł. Błaszczak, M. Ludwik, op. cit., s. 51; K. Weitz, Sądownictwo polubowne..., s. 11.
63 Por. A. Wróbel, Glosa do trzech wyroków Trybunału Konstytucyjnego, PS 2000, Nr 1, s. 208.
Trybunał Konstytucyjny wskazuje trzy zasadnicze elementy składające się na prawo
do sądu: 1) prawo dostępu do sądu (w znaczeniu wszczęcia procedury sądowej); 2)
prawo do ukształtowania procedury sądowej w sposób respektujący zasady sprawiedliwości proceduralnej; 3) prawo do wyroku sądowego, tj. do uzyskania wiążącego
rozstrzygnięcia sprawy przez sąd64. Niezbędnym warunkiem realizacji prawa do sądu
jest możliwość dochodzenia sprawy przed sądem jako organem władzy publicznej
sprawującym wymiar sprawiedliwości65. Równocześnie powstaje pytanie, czy możliwość skorzystania przez konsumentów z alternatywnych metod rozwiązywania sporów
jest także realizacją przez nich prawa do sądu.
W orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego podkreśla się, że prawo do sądu można
realizować w różnych formach, nie istnieje bowiem jeden idealny model postępowania
sądowego, który musiałby być powielany we wszystkich kategoriach spraw rozpoznawanych przez organy wymiaru sprawiedliwości. Nakaz jednolitego kształtowania gwarancji sprawiedliwości proceduralnej nie wynika również z art. 45 Konstytucji RP. Gwarancje konstytucyjne zakazują jedynie zamykania drogi do sądu, przy czym w odniesieniu do praw i wolności zakaz ów ma charakter bezwzględny (art. 77 ust. 2 Konstytucji
RP), oraz wymagają respektowania podstawowych, uniwersalnych elementów postępowania, od których zależy możliwość wydania sprawiedliwego rozstrzygnięcia66. Konkludując, można przyjąć, że w ramach konstytucyjnego prawa do sądu mieści się jedynie możliwość skorzystania przez konsumentów z niektórych szeroko rozumianych alternatywnych metod rozwiązywania sporów w kontekście postępowania cywilnego (np. postępowania pojednawczego). Prawo to nie obejmuje jednak tzw. tradycyjnych alternatywnych metod rozwiązywania sporów konsumenckich.
Pozostaje jeszcze zagadnienie określenia relacji pomiędzy możliwością skorzystania
przez konsumenta z alternatywnych metod rozwiązywania sporów a prawem do sądu.
Rozstrzyganie sporów jest jedną z podstawowych funkcji wymiaru sprawiedliwości,
jednakże poza sferą wymiaru sprawiedliwości funkcjonuje część porządku prawnego,
która przykładowo z woli stron może nie być objęta w danej sprawie wymiarem sprawiedliwości. Jak wynika z powyższych rozważań, zasada sądowego wymiaru sprawiedliwości nie stoi na przeszkodzie rozwiązywania przez konsumentów sporów w ramach
64 Por. wyroki TK z: 9.1.2006 r., SK 55/04, OTK-A 2006, Nr 1, poz. 1; 28.2.2006 r., P 13/05, OTK-A 2006,
Nr 2, poz. 20; 7.3.2006 r., SK 11/05, OTK-A 2006, Nr 3, poz. 27; 14.3.2006 r., SK 4/05, OTK-A 2006, Nr 3, poz.
29; 8.5.2006 r., SK 32/05, OTK-A 2006, Nr 5, poz. 54; 10.7.2007 r., K 37/04, OTK-A 2006, Nr 7, poz. 79;
24.7.2006 r., SK 8/06, OTK-A 2006, Nr 7, poz. 84; 1.9.2006 r., SK 14/05, OTK-A 2006, Nr 8, poz. 97; 12.9.2006
r., SK 21/05, OTK-A 2006, Nr 8, poz. 103; 4.12.2006 r., P 35/05, OTK-A 2006, Nr 11, poz. 167.
65 Por. Ł. Błaszczak, M. Ludwik, op. cit., s. 54.
66 Por. uzasadnienie wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 26.1.2005 r., P 10/04, OTK-A 2005, Nr 1, poz.
7.
korzystania z alternatywnych metod rozwiązywania sporów. Potwierdzenie powyższej
tezy znajdujemy w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego. Odejście w określonych
normatywnie sytuacjach od typowego czy klasycznego modelu ochrony sądowej nie
może być jednak per se traktowane jako przejaw naruszenia konstytucyjnych gwarancji
prawa do sądu. Takie stanowisko wyraził Trybunał Konstytucyjny w wyroku z 28.7.2004
r.67 W ocenie Trybunału sprawiedliwość proceduralna nie może być oceniana w
kategoriach abstrakcyjnych niezależnie od kategorii spraw, które są przedmiotem
rozpoznania sądowego, i konfiguracji podmiotowych. Po pierwsze, możliwe jest takie
ukształtowanie procedur sądowych, że alternatywne metody rozwiązywania sporów
będą niejako wchodzić w skład prawa do sądu. W postępowaniu cywilnym funkcjonują
już tzw. niewłaściwe alternatywne metody rozwiązywania sporów, które umożliwiają
pominięcie merytorycznego rozpoznania sprawy w postępowaniu sądowym (np. zawarcie ugody sądowej, postępowanie pojednawcze). Wszystkie te metody, jakkolwiek o
zróżnicowanym charakterze, to jednak stanowią najszerzej rozumiane tzw. niewłaściwe
alternatywne metody rozwiązywania sporów konsumenckich w kontekście postępowań
sądowych. Niewłaściwość tych metod polega na tym, że nie tworzą one uzupełniającej
alternatywy wspomagającej funkcjonowanie sądowego wymiaru sprawiedliwości, a
funkcjonują w jego ramach. We wszystkich tych metodach (pomimo zróżnicowania
przedmiotowego i podmiotowego) wspólnym elementem jest dobrowolność poddania
się określonej metodzie rozstrzygnięcia konfliktu przez strony, której konsekwencją jest
dopuszczalność rezygnacji z zastosowania typowych reguł proceduralnych. Po drugie, w
oparciu o zasadę swobody umów strony sporu konsumenckiego mogą ustalić inny sposób rozwiązania sporu konsumenckiego, np. korzystając z mediacji. Autonomia stron w
sporach konsumenckich w kształtowaniu metody rozstrzygnięcia przyszłych lub już
istniejących konfliktów nie jest oczywiście absolutna, bowiem w odniesieniu do konsumentów ustawodawca ma obowiązek wprowadzenia odpowiednich mechanizmów
ochronnych, które nawet w tego typu szczególnych sytuacjach pozwalają na zachowanie
niezbędnego minimum kontroli nad czynnościami stron, a w konsekwencji na uniknięcie rażącego naruszenia reguł sprawiedliwości proceduralnej. W szczególności w obrocie
konsumenckim istnieje typ formalnych ograniczeń wolności umów, którego celem jest
przywrócenie równowagi kontraktowej ze względu na nierównorzędną de facto pozycję
stron umowy. Tego rodzaju rozwiązania są typowe dla obrotu konsumenckiego ze
względu na faktycznie słabszą sytuację konsumenta w porównaniu z profesjonalistą (o
czym świadczą regulacje zawarte w art. 385 i n. KC, odnoszące się do problematyki
wzorców umownych oraz klauzul abuzywnych)68.
67 P 2/04 (OTK-A 2004, Nr 7, poz. 72).
68 Zagadnienie zakresu ingerencji ustawodawcy w jakość alternatywnych metod rozwiązywania sporu
jest zagadnieniem spornym. Z jednej strony bowiem jakość usług świadczonych przez podmioty świadczące
usługi w ramach ADR w sporach konsumenckich jest zagwarantowana w ramach prawa wspólnotowego przez
Dochodzenie roszczeń konsumenckich na drodze sądowej jest częstą formą realizacji
indywidualnych praw konsumentów, co stanowi konsekwencję wcześniejszego poglądu
doktryny, wyrażającego się w przekonaniu, że to sądy są najwłaściwszymi organami do
rozpatrywania sporów o roszczenia konsumenckie69. Wzrost znaczenia alternatywnych
metod rodzi pytanie, czy skorzystanie przez konsumentów z alternatywnych metod
rozwiązywania sporów jest równoznaczne z rezygnacją z prawa do sądu, określonego w
art. 45 Konstytucji RP. W doktrynie słusznie przyjmuje się w odniesieniu do sądownictwa polubownego, że: „oddanie sporu pod rozstrzygnięcie sądu polubownego nie
stanowi rezygnacji z prawa do sądu, gdyż ta okoliczność w żaden sposób nie wyklucza kontroli sądu polubownego przez sąd powszechny”70. Zagadnienie rezygnacji z
prawa do sądu poprzez skorzystanie z alternatywnych metod rozwiązywania sporów w
sprawach konsumenckich jest zagadnieniem znacznie bardziej złożonym. W założeniu
funkcjonowanie alternatywnych metod rozwiązywania sporów w znaczeniu tradycyjnym w Unii Europejskiej ma mieć bowiem charakter uzupełniający i wspierający wymiar sprawiedliwości, a nie zastępujący go. Wprowadzenie możliwości zrzeczenia się
przez konsumenta prawa do sądu byłoby sprzeczne z tym celem. Należy również pamiętać, że z uwagi na faktyczną nierówność stron w obrocie konsumenckim ograniczona jest zasada swobody umów. Nie budzi wątpliwości fakt, że wprowadzenie klauzuli, na
mocy której konsument poprzez skorzystanie z alternatywnej metody rozwiązywania
sporu rezygnowałby z prawa do sądu, stanowiłoby niedozwolone wykorzystanie jego
słabszej pozycji, a klauzula taka byłaby klauzulą abuzywną. Podsumowując, należy zauważyć, że dostępność systemu alternatywnego rozwiązywania sporów nie zwalnia państwa z obowiązku zapewnienia konsumentom prawa do sądu. Od zagadnienia zrzeczenia się prawa do sądu poprzez skorzystanie z alternatywnych metod rozwiązywania
sporów należy odróżnić czasowe wyłącznie możliwości dochodzenia roszczeń przez
konsumentów na drodze sądowej. Nie budzi wątpliwości okoliczność, że w obowiązującym stanie prawnym taka możliwość jest dopuszczalna. Również w umowach w obrocie
konsumenckim mogą być zamieszczane klauzule ograniczające dopuszczalność drogi
sądowej poprzez konieczność skorzystania z przedsądowych alternatywnych metod
Zalecenie Komisji z 30.3.1998 r. co do zasad mających zastosowanie do organów odpowiedzialnych za pozasądowe rozstrzyganie sporów konsumenckich oraz Zalecenie Komisji z 4.4.2001 r. w sprawie zasad dotyczących organów pozasądowych uczestniczących w polubownym rozstrzyganiu sporów konsumenckich oraz
Kodeks Mediatora, które formują jedynie rekomendowane zasady postępowania. Równocześnie jednak należy
zauważyć, że w obrocie konsumenckim autonomia woli stron jest ograniczona również przez indywidualną i
konkretną kontrolę wzorców umownych.
69 F. Zedler, Prawa konsumenta w sądowym postępowaniu cywilnym, SP 1979, z. 3, s. 35–36; K. Piasecki,
Procesowo cywilne aspekty ochrony prawnej konsumenta (konstrukcje, instytucje, problemy), SP 1979, z. 3, s.
16–17.
70 Ł. Błaszczak, M. Ludwik, op. cit., s. 54.
rozwiązywania sporów (np. klauzula wprowadzająca obligatoryjne postępowanie mediacyjne przed wystąpieniem na drogę sądową). Problem dopuszczalności takich klauzul
w obrocie konsumenckim związany jest z niebezpieczeństwem przedawnienia się roszczenia71.
Pod wpływem rozwiązań prawnych Unii Europejskiej coraz bardziej rozwija się tendencja do zagwarantowania konsumentom silniejszej ochrony prawnej również w zakresie określonych standardów, jakie mają spełniać dostępne dla konsumentów środki
ochrony, w tym alternatywne metody rozwiązywania sporów. Tendencja ta znalazła
bezpośrednie umocowanie w art. 76 Konstytucji RP. Zgodnie bowiem z art. 76 Konstytucji RP ochrona konsumentów stanowi obowiązek władz publicznych72. Obowiązek
ten zakłada utworzenie przez ustawodawcę m.in. w ramach systemu ochrony konsumenta instrumentów proceduralnych służących dochodzeniu roszczeń konsumenckich
oraz instrumentów mających na celu zapewnienie pomocy i porady prawnej. Odnośnie
do zakresu tej ochrony Konstytucja RP odsyła do regulacji ustawowych. Powstaje jednak
pytanie o zakres tego obowiązku i zakres ochrony, jaki powinien zostać zapewniony na
gruncie wskazanego wzorca konstytucyjnego. Trybunał Konstytucyjny zajął się tym
zagadnieniem w wyroku z 21.4.2004 r.73 Mimo że we wcześniejszym orzecznictwie
Trybunał Konstytucyjny podkreślił, że przepis ten (art. 76) nie tworzy bezpośrednio
praw podmiotowych i roszczeń po stronie obywatela (wyr. z 12.1.2000 r., P 11/98, OTK
2000, Nr 1, poz. 3), to jednak w omawianym orzeczeniu podkreślono, że zobowiązuje on
władze publiczne do podejmowania działań w celu ochrony życia, zdrowia, prywatności
i bezpieczeństwa konsumentów oraz do ochrony przed nieuczciwymi praktykami ryn71 W obowiązującym stanie prawnym zastosowanie określonych technik ADR może spowodować przerwę biegu przedawnienia, w szczególności zgodnie z art. 123 § 1 KC bieg przedawnienia przerywa się: przez
wszczęcie mediacji, przez każdą czynność przedsięwziętą przed sądem bezpośrednio w celu dochodzenia lub
ustalenia albo zaspokojenia lub zabezpieczenia roszczenia przed sądem polubownym. Orzecznictwo przyjmuje, że również zawezwanie do próby ugodowej na podstawie art. 184 i n. KPC przerywa bieg terminu przedawnienia (por. uchw. SN z 28.6.2006 r., III CZP 42/06, OSNC 2007, Nr 4, poz. 54 z krytyczną glosą I. Krasek, J.
Pisulińskiego, PS 2007, Nr 7–8, s. 180 i n., którzy wskazują, że jakkolwiek wezwanie do próby ugodowej niewątpliwie można zakwalifikować jako czynność „przedsięwziętą w celu dochodzenia roszczenia, [...], to nie jest
to czynność przedsięwzięta bezpośrednio w celu określonym w art. 123 KC”).
72 Por. M. Nawrocka, Konstytucyjne prawo obywatela do ochrony jego praw jako konsumenta – instrumenty publicznoprawne [w:] Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej z 1997 r. a członkostwo Polski w Unii
Europejskiej, pod red. C. Mika, Toruń 1999, s. 389–401; M. Jagielska, M. Jagielski, Możliwości interpretacyjne
art. 76 Konstytucji RP w świetle europejskiego prawa ochrony konsumentów [w:] Konstytucja Rzeczpospolitej
Polskiej z 1997 r. a członkostwo Polski w Unii Europejskiej, pod red. C. Mika, Toruń 1999, s. 407–426; E.
Łętowska, Konstytucyjne a wspólnotowe uwarunkowania rozwoju prawa konsumenckiego [w:] Konstytucja
Rzeczpospolitej Polskiej z 1997 r. a członkostwo Polski w Unii Europejskiej, pod red. C. Mika, Toruń 1999, s.
373–385; E. Łętowska, Prawo umów konsumenckich, Warszawa 2004, s. 63–73.
73 K 33/03, OTK-A 2004, Nr 4, poz. 31.
kowymi. Odesłanie do wyznaczenia zakresu ochrony w ustawach powinno być ocenianie w kontekście, po pierwsze, adekwatnego (proporcjonalnego) środka prowadzącego
do zamierzonego ochronnego celu, po drugie zaś, realizacja ochrony wskazanej w art. 76
Konstytucji RP, stanowiąca obowiązek odpowiednich władz (organów państwa), nie
może abstrahować od zasad i wymagań prawa europejskiego. Z jednej strony oznacza to,
że na gruncie obowiązującej Konstytucji RP konsumentowi nie przysługuje prawo podmiotowe – dostępu do alternatywnych metod rozwiązywania sporów konsumenckich.
Jednak z drugiej strony państwo ma obowiązek zapewnienia konsumentom możliwości
rozwiązania sporów poprzez skorzystanie z alternatywnych metod rozwiązywania sporów, których jakość powinna zapewnić konsumentom wysoki poziom ochrony74.
Biorąc pod uwagę powyższe, należy przyjąć, że model ochrony konsumenta na gruncie obowiązującej Konstytucji RP obejmuje nie tylko możliwość dochodzenia przez
konsumentów roszczeń w postępowaniu cywilnym sądowym, ale również korzystania z
alternatywnych metod rozwiązywania sporów.
VI. Podsumowanie
Konsekwencją ujęcia alternatywnych metod rozwiązywania sporów konsumenckich
jako ciągłości, zgodnie z teorią kontinuum ADR, jest ich różnorodność.
Z jednej strony postępowania i techniki ADR w sprawach konsumenckich rodzą konieczność uwzględnienia nowego podejścia do procesu cywilnego, który ma służyć nie
tylko realizacji norm prawa materialnego czy procesowego, ale również zakończeniu
sporu na drodze wzajemnych ustępstw i uzgodnień, z drugiej zaś strony rolą alternatywnych metod jest przede wszystkim zapobieżenie procesowi.
Alternatywne metody rozwiązywania sporów konsumenckich w zależności od sytuacji stanowią w stosunku do klasycznego procesu cywilnego alternatywę wewnętrzną
albo zewnętrzną.
Wśród szeroko rozumianych alternatyw wewnętrznych należy wskazać na dążenie
sądu do zawarcia ugody i postępowania pojednawcze (art. 10, 104, 184–186 oraz 223
KPC), a także postępowania mediacyjne (por. art. 10, 981, art. 103 § 2, art. 1041,
1831–18315, 2021, 2591, art. 355 § 2, art. 394 § 1 pkt 101, art. 777 § 1 pkt 21 KPC).
Wśród alternatyw zewnętrznych w stosunku do postępowania cywilnego w sprawach konsumenckich należy przykładowo wymienić: postępowanie przed stałymi polubownymi sądami konsumenckimi przy wojewódzkich inspekcjach handlowych75,
74 Por. M.A. Dauses, M. Strum, Prawne podstawy ochrony konsumenta na wewnętrznym rynku Unii
Europejskiej, KPP 1997, z. 1, s. 34–35.
75 Postępowanie to jest unormowane m.in. w: art. 3 pkt 4, art. 37 oraz art. 43 ustawy z 15.12.2000 r. o
Inspekcji Handlowej (Dz.U. z 2001 r. Nr 4, poz. 25 ze zm.), rozporządzeniu Ministra Sprawiedliwości z
25.9.2001 r. w sprawie określenia regulaminu organizacji i działania stałych polubownych sądów konsumenc-
Bankowy Arbitraż Konsumencki, Sąd Polubowny przy Związku Banków Polskich oraz
Sąd Arbitrażowy przy Krajowej Izbie Gospodarczej76, a także postępowania reklamacyjne77.
Niektóre z alternatyw zewnętrznych w sprawach konsumenckich są klasyfikowane
jako postępowanie cywilne (np. postępowanie przed sądem polubownym), inne – jak
negocjacje – nie stanowią sformalizowanej procedury, a jedynie technikę, jaka ma doprowadzić strony do porozumienia. Podkreślić należy, że niektóre spośród tradycyjnie
rozumianych alternatywnych metod rozwiązywania sporów konsumenckich są postępowaniami pozasądowymi, inne metody w ogóle nie mogą być klasyfikowane jako postępowania.
Poza różnorodnością alternatywne metody rozwiązywania sporów konsumenckich
charakteryzują się elastycznością i zmiennością. Konsekwencją tego faktu jest nieadekwatność tradycyjnych instrumentów legislacyjnych, które są zbyt sztywne i sformalizowane. Jednocześnie w sprawach konsumenckich konieczne jest zapewnienie odpowiednich standardów jakościowych, co powinno nastąpić w drodze soft law.
Rozwój alternatywnych metod rozwiązywania sporów koresponduje z koncepcją
społeczeństwa aktywnego, wyedukowanego konsumenta świadomego swoich praw i
przedsiębiorcy skłonnego do ustępstw. Jest to cecha społeczeństw postindustrialnych, w
których rozstrzyganie sporów jest wypierane przez dojście przez same strony do porozumienia w drodze dialogu opartego na negocjacjach78. Niestety, polska kultura prawna ciągle pozostaje silnie zorientowana na sądowe rozstrzyganie sporów, a alternatywne
metody rozwiązywania sporów konsumenckich są rzadko stosowane.
ABSTRACT
kich (Dz.U. Nr 113, poz. 1214), rozporządzeniu Prezesa Rady Ministrów z 2.8.2001 r. w sprawie list rzeczoznawców do spraw jakości produktów lub usług (Dz.U. Nr 85, poz. 931).
76 Postępowanie to jest uregulowane m.in. w art. 69 ustawy z 12.9.2002 r. o elektronicznych instrumentach płatniczych (Dz.U. Nr 169, poz. 1385 ze zm.), rozporządzeniu Ministra Finansów z 24.9.2003 r. w sprawie
określenia sądów polubownych właściwych do rozpoznawania spraw związanych z wydawaniem i używaniem
elektronicznych instrumentów płatniczych (Dz.U. Nr 175, poz. 1703). Sądy te są zaś właściwe do rozpoznawania spraw związanych z wydawaniem i używaniem elektronicznych instrumentów płatniczych.
77 Obligatoryjne postępowanie reklamacyjne w sprawach konsumenckich jest obecnie uregulowane
m.in. w ustawie z 16.7.2004 r. – Prawo telekomunikacyjne (Dz.U. Nr 171, poz. 1800 ze zm.), ustawie z
12.6.2003 r. – Prawo pocztowe (Dz.U. Nr 130, poz. 1188 ze zm.). Fakultatywne postępowanie reklamacyjne w
sprawach o ochronę praw konsumentów jest uregulowane m.in. w ustawie z 29.8.1997 r. o usługach turystycznych (t. jedn.: Dz.U. z 2004 r. Nr 223, poz. 2268 ze zm.).
78 Por. J. Jabłońska-Bonca, Prawnik jako negocjator – z problematyki retoryki interpersonalnej, SP 2001, z.
3–4.
Consumer law in the age of globalization confronts new challenges. The article discusses a matter of alternative dispute resolution in consumer affairs. The paper highlights the
difficulties of framing borders of the concept of “consumers’ access to justice” in Poland
and European Union and indicates the problem of the right of access to court. In the end
the author discuss the meaning of traditional alternative dispute resolution consumer
disputes in the context of the civil procedure. In author’s opinion, the traditional civil
procedure becomes not adequate to resolve consumer disputes. The advantage of ADR is
that it offers more flexibility than going to court and better meet the needs of both consumers and professionals. ADR is cheaper, quicker, more effective and more informal.