współczesne ujęcie kultury

WSPÓŁCZESNE UJĘCIE KULTURY
spółczesny świat to globalna wioska. Miejsce światopo- sto oparte na uznawaniu powszechności wartości specyficznie
glądu modernistycznego zajęła – trudna do jednoznacznej zachodnich, jak demokracja, tolerancja czy wspólne standardy
interpretacji – ponowoczesność, łącząca w sobie wielość poglą- prawne. Ale jest także rozumiany jako dążenie do syntezy za podów i postaw, głosząca przy tym względność prawdy i wiedzy. mocą dialogu pomiędzy kulturami świata. W ujęciu uniwersalisZ jednej strony, obserwujemy więc trend do rozwoju społeczeń- tycznym kultura jest więc narzędziem integrującym w wymiarze
stwa światowego, kultury światowej, uniwersalizacji stylów globalnym, umożliwia stworzenie ogólnoświatowej uniwersalnej
życia na całym świecie, czego konsekwencją jest rozmywanie się kultury, będącej połączeniem wartości z różnych kultur. – Na
narodowych tożsamości i dotychczasowych wzorów kulturowych. styku wielu różnych kultur, jak w przestrzeni amerykańskiej,
W tym procesie świat dąży
arabskiej bądź europejdo uniwersalistycznej synskiej, ludzie należący do
tezy. Z drugiej strony, coraz
różnych grup etnicznych,
bardziej widoczna staje się
rasowych oraz narodowych
fragmentaryzacja licznych
podzielają wspólny, nowy
obszarów życia społecztyp tożsamości cywilizacyjnego, a zwłaszcza kultury.
nej – ponadnarodowej i mięNastępuje ożywienie takich
dzykulturowej, ułatwiającej
zjawisk jak nacjonalizm,
wzajemne zrozumienie oraz
etniczność, fundamentalizm
komunikację międzyosobniczy relatywizm moralny.
czą – twierdzi prof. Tadeusz
W globalnym świecie procePaleczny. – Kultura staje
sy te pozostają w chwiejnej
się coraz bardziej wspólrównowadze. Kwestią otna, jednorodna, uniwerwartą pozostaje, które z nich
salna, zrozumiała nie tylko
przeważą.
w sensie użytku czynionego
W związku z powyżz tych samych sprzętów
szymi, trudnymi do jed- Prof. Tadeusz Paleczny podczas wykładu (pierwszy z lewej)
gospodarstwa domowego,
noznacznej interpretacji,
komunikacji wzajemnej czy
przemianami dyscypliny naukowe zajmujące się badaniem kultury środków transportu, ale także kanonów estetycznych, konwencji
przeżywają kryzys teoretyczny i metodologiczny. – Przemiany artystycznych, nurtów literackich, mód, symboli, języków. Stykate naruszają nie tylko naszą uporządkowaną, utrwaloną poprzez jący się ze sobą ludzie, bez względu na przynależność kulturową,
religijne, prawne i normatywne systemy wiedzę o kulturze, ale poddawani są oddziaływaniu tych samych instytucji kulturowych,
przeobrażają sam obiekt poznania naukowego. Pragnąc poznać kształtujących wspólne wartości, normy i wzory zachowania.
zmieniającą się kulturę, poszukujemy nowych paradygmatów, Tym, co upodabnia do siebie ludzi należących do różnych grup
stanowisk teoretycznych, a sięgając po już istniejące, odrzucamy kulturowych o odrębności wyznaczonej kryteriami różnorodności
te koncepcje, które nie pasują już do nowej ontologicznej natury rasowej, etnicznej, religijnej i narodowej, jest globalna, symborzeczywistości kulturowej – mówił prof. Tadeusz Paleczny pod- liczna przestrzeń komunikacyjna, nabierająca podstawowego
czas konferencji pod tytułem Tożsamość kulturoznawstwa, która znaczenia w układach tożsamości cywilizacyjnej.
odbywała się na Uniwersytecie Jagiellońskim w dniach 18–19
Z drugiej strony, ponowożytność charakteryzuje się pluralipaździernika 2007 roku. Profesor Jarosław Rokicki podkreślił zmem i relatywizmem doświadczeń, wartości i kryteriów prawdy.
natomiast, że mamy już do czynienia ze schyłkiem postmoder- Relatywizm sprzyja fragmentaryzacji i regionalizacji świata kulnizmu głoszącego fragmentaryzację kultury, w związku z tym tury, neguje uniwersalistyczne przekonanie, że wszystkie kultury
badanie kultury zmierza w kierunku nowej syntezy. – W miarę jak mogą przestrzegać wiążących ogólnych standardów w zakresie
postmodernizm staje się przedmiotem refleksji historii nauki, w to etyki i prawa. Obecnie zarówno paradygmat postmodernistyczny,
miejsce wkraczają nowe propozycje metodologiczne, będące po jak i uniwersalistyczny stopniowo się wyczerpuje. Szczególnie
części kontynuacją, a po części przeciwieństwem ujęć postmoder- w kontekście pojawienia się przestrzeni wirtualnej, do której
nistycznych. I właśnie w tym momencie rodzi się kulturoznawstwo dotychczasowe schematy interpretacyjne wydają się nie pasojako dyscyplina naukowa – podkreślił.
wać. Dla przykładu, internet daje niespotykane dotąd poczucie
Obrady konferencyjne, w których uczestniczyli wybitni anonimowości, wolności, bezkompromisowości i kreatywności
badacze kultury z całej Polski, miały miejsce w Sali im. Michła w tworzeniu wzorów kulturowych. Wirtualna społeczność naBobrzyńskiego w Collegium Maius UJ.
tomiast nie opiera się już na klasycznych koncepcjach więzi
społecznych i stosunków społecznych. Świat internetu rządzi się
WSPÓŁCZESNA KULTURA – UNIWERSALIZACJA
swoimi prawami, jak twierdzi prof. Rokicki, opowieść o kulturze
CZY INDYWIDUALIZACJA I SUBIEKTYWIZACJA?
umieszczona zostaje w nim gdzieś w sferze wirtualnej, niekoniecznie mającej materialne desygnaty.
Uniwersalizm, uznając i akceptując różnorodność kulturową
W tym właśnie kontekście, według prof. Palecznego, drugim
współczesnego świata, postuluje jego całościowe ujęcie, czę- obserwowanym współcześnie procesem jest indywidualizacja
A. Wojnar
W
ALMA MATER
113
A. Wojnar
zjawisk kulturowych, które przechodzą w sferę intymnych, oso- nowych, pluralistycznych rodzajów tożsamości. Powszechna
bistych przeżyć, związków i wyborów. – Kultura staje się w coraz dostępność różnorodnych wytworów kulturowych tworzy zjawisko
większym stopniu atrybutem jednostki, a nie grupy. Wyróżnia hipermarketu kulturowego, w którym poruszają się użytkownicy
i cechuje ludzi wyposażonych coraz częściej w więcej niż jedną i odbiorcy różnorodnych treści. Pojęcie tożsamości kulturowej
tożsamość grupową. Subiektywizacja zjawisk kultury polega nie coraz bardziej uwalnia się od rasy, narodu, mniejszości, chociaż
na ich dematerializacji, lecz na osobistej interpretacji ich roli oczywiście nie jest od niej wolne – twierdzi prof. Paleczny.
w świadomości jednostki. Komunikacja międzykulturowa staje
się coraz bardziej zindywidualizowana, poddana personalnemu,
KULTUROZNAWSTWO – CO DALEJ?
subiektywnemu wyborowi, wyznaczonemu przez przynależność
do wspólnego kręgu kulturowego. Dominująca staje się więc, jak
Współczesna kultura, według prof. Tadeusza Palecznego, jest
podkreślił prof. Jerzy Mikułowski-Pomorski, indywidualizacja w coraz większym stopniu tym, co przeżywamy i co sobie wykultury, co oznacza poważne wyzwanie dla przeważającej nadal obrażamy, niż tym, co charakteryzuje nasze położenie społeczne
w nauce dotychczasowej
i przynależność grupową.
koncepcji kolektywistyczDlatego też badacze kultury
nej. – Nie mamy już do
powinni w większym stopniu
czynienia z jednolitą kulturą
niż dotychczas uwzględniać
społecznego pochodzenia,
psychologiczny i tożsamoślecz raczej z indywidualciowy charakter zjawisk
nym zestaleniem różnych
kulturowych. Według proproduktów wiedzy. Współfesora, kultury przenoszą się
czesne pokolenie, które dow coraz większym stopniu
świadcza zjawisk indywiduz instytucji, religii, ideologii,
alizacji, będzie więc skłonne
kanonów, konwencji, obyczawidzieć kulturę po stronie
jów, w strefę indywidualnych
jednostki.
decyzji konsumpcyjnych, prePostępujące zróżnicoferencji estetycznych, alterwanie grupowe pociąga za
natyw aksjologicznych, form
sobą rosnącą wielokultuekspresji, wyborów. Kulturę
rowość większości współ- Sesje naukowe w ramach konferencji pt. Tożsamość kulturoznawstwa odbywały należy badać poprzez sferę
czesnych społeczeństw, co się w Sali im. Michała Bobrzyńskiego w Collegium Maius
tożsamości, uwzględniając
wywiera oczywisty wpływ
ich różnorodność, płynność,
na psychikę, tożsamość i osobowość jednostek. Nie są one już dynamikę, pluralistyczny, wielokulturowy charakter. Kultury
pewne swojej przynależności kulturowej, ponieważ staje się ona należy także badać jako ciągi przemian, procesy dynamicznych
wielokrotna, wieloznaczna, wielokontekstowa. Zależnie od sytua- przekształceń elementów składowych różnorodnych kultur,
cji można być na przykład Ślązakiem, Polakiem, Europejczykiem. tworzących nowe kompozycje, mozaiki, wielokulturowe, wysoce
– Ludzi należących do różnych kultur w coraz mniejszym stopniu niestabilne układy pluralistyczne. Profesor Jarosław Rokicki
różni od siebie to, co jedzą, w co się ubierają, z jakich wytworów podkreśla, że aby badać kulturę, trzeba przyjąć punkt widzenia
kultury materialnej korzystają – lodówka, telewizor, komputer, osoby badanej, a więc realne jest to, co jest realne niekoniecznie
samochód, w coraz większym stopniu natomiast to, jakie funkcje w rzeczywistości materialnej, ale w sposobie widzenia świata
te wytwory pełnią. Komputer może być użyty jako „rekwizyt” przez jednostki i grupy społeczne. Natomiast kulturoznawstwo
i wskaźnik statusu w biurze etiopskiego ministra, ale stanowić profesor rozumie jako rodzaj zinstytucjonalizowanego działania,
może także bardzo ważny instrument komunikacji międzykulturo- mającego na celu opis i wyjaśnienie wspólnych podstaw dyscyplin
wej dla alaskańskiego Inuita. Kultury grup etnicznych, rasowych, wiedzy badających i interpretujących kulturę, jej konstrukcję,
narodowych, cywilizacje mieszają się ze sobą, łączą, nakładają sposób zorganizowania i warunki oddziaływania jej na jednostki
na siebie, wyłaniając nowe obszary jedności, ale i hybrydalnej, i społeczeństwa. Ponadto profesor zwraca uwagę, że należałoby
synkretycznej, przykładowo metyskiej czy bahaickiej, odrębności odświeżyć zapomnianą filozofię form symbolicznych Cassirera,
– wyjaśnia prof. Tadeusz Paleczny. Współczesnym kulturom który interpretuje kulturę jako pewien system form symbolicznych,
sens nadaje więc dzisiaj kontekst społeczny wielokulturowości, wymieniając sześć podstawowych systemów: mit, religię, język,
w jakim funkcjonują, a istota odrębności kulturowej tkwi już nie naukę, sztukę i historię, które w stanie dynamicznej harmonii
tyle w samej tradycji, co w dominujących stylach życia.
budują z chaosu, niedostępnego nam w poznaniu bezpośrednim
W celu interpretacji aktualnej sytuacji kulturowej profesor świata natury – ludzki świat kultury. Wydaje się, że takie podejście
proponuje zastosowanie terminu „różnokulturowość” albo „róż- daje możliwość, z jednej strony, połączenia na gruncie filozofii
norodność kulturowa”, co oznacza podleganie różnorodnym nurtu generalizującego, znajdującego wspólne cechy rozczłonkowpływom kulturowym przy dominacji macierzystej tradycji, wanych dyscyplin wiedzy, a z drugiej strony – każda z nich znakształtowanie tożsamości w kontekście różnorodności kulturowej. lazłaby swoją autonomię w ramach tych struktur symbolicznych.
Różnokulturowość oznacza także łączenie we własnej tożsamości, Studiowanie Cassirera uważam za zajęcie bardzo pożyteczne na
według indywidualnego, niepowtarzalnego wzoru, wpływów gruncie dyscypliny wiedzy, jaką jest kulturoznawstwo.
różnych grup kulturowych. Mieszanie się, ścieranie, nakładanie
Zdaniem prof. Stanisława Tokarskiego w ramach kulturoznawkultur prowadzi do wyłaniania nowych obszarów integracji, stwa konieczna jest większa integracja wysiłków badaczy i insty-
114
ALMA MATER
tucji, wiodąca do strukturalnego łączenia perspektywy rozważań,
aby z pola widzenia nie umykały osiągnięcia monodyscyplinarne
ani wydarzenia wzajemnie się promujące. Tożsamość kulturowa
i jej badania zyskują coraz wyższy status w całościowym procesie
cywilizacyjnych transformacji. Stanowi to dla nauk o kulturze
wielkie wyzwanie. Hasło: jedność wielości, jest istotne do poszukiwań naszej nowej tożsamości i naszego miejsca w kulturze
nadchodzącej epoki.
Profesor Jerzy Mikułowski-Pomorski twierdzi nawet, że
aktualnym badaniom nad kulturą towarzyszy poszukiwanie
związku między jednostkowym myśleniem i odczuwaniem
a wspólną wiedzą. – Takim poglądem pomostowym między
koncepcją kolektywistyczną a indywidualistyczną jest teza o refleksyjnym charakterze poznania społecznego, która zakłada, że
nieodłącznym przedmiotem poznania nauk społecznych, a więc
poznania innych ludzi, jest ich świadomość. Rekonstrukcja ca-
łości społecznych jako przedmiotu badań socjologii z gruzów
nowoczesności pozwoli mówić o jednostkach ludzkich, które posiadają określone i w miarę zgodne wizje wzajemnych związków.
Według profesora nauki społeczne badają więc dziś jednostki,
które myślą, że są społeczne. Podczas konferencji Tożsamość
kulturoznawstwa omawiano także inne szczegółowe kwestie,
jak, między innymi, potencjał kulturoznawczej analizy polityki
zagranicznej, intersubiektywna przestrzeń poznania kulturowego, analiza porównawcza błędów popełnianych w dziedzinie
kulturoznawstwa, kultura w aspekcie badań geograficznych,
religia w perspektywie kulturoznawczej, kultura prawna Europy w programach studiów kulturoznawczych, aksjologiczne
aspekty etniczności oraz kultura jako źródło namiętności.
Wszystkie referaty zostaną zamieszczone w wydawnictwie
pokonferencyjnym.
Anna Wojnar
DLA HISTORYKÓW Z CZECH
W
A. Wojnar
erdykt kapituły Nagrody im. Wacława Felczaka i Henryka fesorem historii związanym z Uniwersytetem Karola w Pradze.
Wereszyckiego kierowanej przez prof. Michała Pułaskiego, Gdy wyrzucono go z uczelni za działalność opozycyjną, pracoktóry, zgodnie z tradycją, ogłoszono w rocznicę urodzin prof. wał jako robotnik. Jednocześnie drukował artykuły naukowe
Henryka Wereszyza granicą i w wyckiego – 13 gruddawnictwach drunia 2007 roku, był
giego obiegu. Obok
wielkim ukłonem
takich postaci jak
w kierunku histoVáclav Havel, Jan
riografii czeskiej:
Patočka, Zdeněk
laureatem siódmej
Mlynář, Jiří Hájek
edycji nagrody został
czy Pavel Kohout
historyk z Czech Jan
był sygnatariuszem
Křen. Wyróżnienie
Karty 77. W 1990
przyznały mu: Polroku powrócił na
skie Towarzystwo
Wydział FilozoHistoryczne Oddział
ficzny Uniwersytew Krakowie oraz
tu Karola w Pradze,
Wydział Historyczny
gdzie otrzymał tytuł
Uniwersytetu Jagielprofesora. W swolońskiego. Nagroda
jej pracy naukowej
fundowana jest przez
zajmuje się historią
Wydawnictwo LiteCzech i Europy Środrackie. – Kraków to
kowej XIX i XX wiebez wątpienia stoli- Werdykt kapituły ogłoszono 13 grudnia 2007 r., w 109. rocznicę urodzin prof. Henryka ku oraz stosunkami
ca polskiej historii. Wereszyckiego
niemiecko-czeskimi.
Nagrody, które tu
Nagrodzona książsą dawane, należą do najcenniejszych – mówił podczas uroczy- ka jest porównawczą historią narodów środkowoeuropejskich
stości w Sali Senackiej w Collegium Novum prezes Polskiego od końca XVIII wieku do współczesności. Autor przedstawia
Towarzystwa Historycznego prof. Krzysztof Mikulski. W imieniu dzieje Europy Środkowej, nie ograniczając się jedynie do opisu
organizatorów konkursu gratulacje laureatowi złożyli: rektor UJ głównych wydarzeń społecznych i politycznych – poszerza
prof. Karol Musioł, dziekan Wydziału Historycznego prof. Andrzej swój opis o perspektywę cywilizacyjną, międzynarodową.
Banach oraz prezes PTH prof. Krzysztof Mikulski.
Sięga także do współczesnej literatury światowej. Książkę
Kapituła uhonorowała Jana Křena za książkę Dvě století uzupełnia pięćdziesiąt portretów znanych osobowości ostatstřední Europy (Dwa wieki Europy Środkowej). Autor jest pro- nich dwustu lat.
ALMA MATER
115