POLITYKA REKRUTACYJNA W STRAŻY GRANICZNEJ

ACTA UNIVERSITATIS WRATISLAVIENSIS
No 3313
SOCJOLOGIA LI
WROCŁAW 2011
MARCIN PŁOSKI
Uniwersytet Wrocławski
POLITYKA REKRUTACYJNA
W STRAŻY GRANICZNEJ
WSTĘP
Straż Graniczna jako nowa formacja musiała ulec zmianom strukturalnym,
tak jak inne formacje o charakterze policyjnym i wojskowym, po 1989 roku.
Poprzedzające tę formację Wojska Ochrony Pogranicza zostały faktycznie przekształcone w 1990 roku w nową formację, która przejęła dotychczasowy majątek i kadry. Zakres zmian podyktowany był przede wszystkim wejściem Polski
w okres transformacji ustrojowej, integracją ze strukturami europejskimi oraz
przejściem z gospodarki o charakterze autarkicznym do gospodarki wolnorynkowej, a także od społeczeństwa zamkniętego do otwartego1.
Powyższe procesy spowodowały, że zmianie ulec musiał charakter Straży
Granicznej, której siłą są zasoby ludzkie. Często zdarza się, iż funkcjonariusz
Straży Granicznej jest pierwszą osobą, z jaką styka się przy wjeździe do Polski
obcokrajowiec.
W naszych warunkach namacalnym produktem jest kultura osobista funkcjonariusza w kontaktach z podróżnymi przekraczającymi granice państwa, sprawne działanie zmierzające do ujawniania osób usiłujących przekroczyć granicę wbrew obowiązującym przepisom, niedopuszczanie
do wwozu na terytorium Rzeczpospolitej odpadów i substancji szkodliwych, kontrola spełniania
przez cudzoziemców warunków wjazdu, pobytu, przejazdu i wyjazdu z terytorium RP2.
Jednocześnie na te aspekty funkcjonowania Straży Granicznej nakłada się
fakt iż „współczesny wymiar ochrony granicy państwowej i kontroli ruchu gra1 Por. Z. Zagórski, Strukturalne bariery transformacji i integracji a społeczeństwo Polski,
Wrocław 1996, s. 19–22.
2 J. Cieślewicz, Zarządzanie zasobami ludzkimi w warunkach Straży Granicznej, [w:]
Rozwój potencjału społecznego organizacji. Problem rozwoju kadr Straży Granicznej. Materiały
konferencyjne, red. K. Dobrzański, B. Woźniak, Koszalin 2002, s. 11 nn.
Socjologia LI, 2011
© for this edition by CNS
I-kor-wyd.indb 105
2011-05-04 12:28:13
106
MARCIN PŁOSKI
nicznego charakteryzuje się ogromnym rozmachem, ograniczeniami czasowymi,
wreszcie ciągłością podejmowanych i prowadzonych działań”3.
REKRUTACJA
Głównym celem polityki rekrutacyjnej w Straży Granicznej jest pozyskanie
do jej szeregów najlepszych kandydatów, o pożądanych kwalifikacjach i umiejętnościach4. Nabór do służby odbywa się za pomocą wyspecjalizowanych technik
rekrutacyjnych, na przykład testów psychologicznych, testów językowych, badań
wariografem, celem wykluczenia z postępowania rekrutacyjnego kandydatów,
którzy charakteryzują się niewystarczającymi kwalifikacjami. Zakres wymagań
rekrutacyjnych wobec kandydatów określa Ustawa o Straży Granicznej z 12 października 1990 roku. Funkcjonariuszem Straży Granicznej może zostać osoba
posiadająca obywatelstwo polskie, o nieposzlakowanej opinii, niekarana, korzystająca z pełni praw publicznych, posiadająca co najmniej średnie wykształcenie
oraz zdolność fizyczną i psychiczną do służby w formacjach uzbrojonych, podległych szczególnej dyscyplinie służbowej, której gotowa jest się podporządkować.
Do tak ogólnie określonych kryteriów rekrutacji do służby stworzony został
szczegółowy system naboru, na który składają się:
1) test wiedzy ogólnej;
2) test językowy;
3) test sprawnościowy;
4) rozmowa kwalifikacyjna;
5) przeprowadzenie badania psychofizjologicznego.
Z badań Andrzeja Masłonia przeprowadzonych na podstawie testów z lat
2000–2002 wynika, że najwięcej kandydatów zostało wyeliminowanych z postępowania rekrutacyjnego z powodu niezaliczenia testu sprawnościowego, następnie rozmowy kwalifikacyjnej oraz w niewielkim stopniu z powodu testu językowego. Test wiedzy ogólnej nie był powodem eliminacji z dalszego postępowania
kwalifikacyjnego. Najtrudniejszy okazał się test językowy, gdyż prawie 60%
kandydatów wykazało się w tym zakresie niewystarczającymi i słabymi umiejętnościami, a tylko niespełna 20% dobrymi i wyższymi. Ponad ⅔ kandydatów
wykazało się przeciętną i dobrą wiedzą ogólną, ale tylko 20% wysoką i bardzo dobrą. Test sprawnościowy, mimo że wyeliminował największą liczbę kandydatów,
sprawiał najmniej problemów, gdyż ponad 50% wykazało się predyspozycjami
przeciętnymi i bardzo wysokimi, niewiele ponad 10% słabymi i niewystarczającymi oraz niespełna 20% przeciętnymi i dobrymi. Rozmowa kwalifikacyjna,
3 B. Wiśniewski, Z. Piątek, Współczesny wymiar funkcjonowania Straży Granicznej,
Warszawa 2006, s. 34.
4 Por. M. Michalski, Zarządzanie zasobami ludzkimi w warunkach Straży Granicznej, [w:]
Rozwój potencjału społecznego organizacji…, s. 72–76.
Socjologia LI, 2011
© for this edition by CNS
I-kor-wyd.indb 106
2011-05-04 12:28:14
Polityka rekrutacyjna w Straży Granicznej
107
której celem było poznanie predyspozycji i motywacji kandydata do służby oraz
jego poziomu dojrzałości emocjonalnej, nastręczała kandydatom sporo trudności,
gdyż prawie ¼ z nich oceniona została jako pozbawiona predyspozycji lub posiadająca je w nikłym stopniu, 44% na poziomie przeciętnym i dobrym, a tylko ⅓
na poziomie wysokim i bardzo wysokim.
Ocena prezentowanych wyników jest następująca: średni wynik testu wiedzy
ogólnej plasuje kandydata na poziomie pomiędzy predyspozycjami przeciętnymi a dobrymi. Znajomość języka obcego (rosyjski, niemiecki, angielski) również
nie była mocną stroną kandydatów do służby. Szczególnie wśród mężczyzn była
ona na słabym poziomie. Kandydat do służby był sprawny fizycznie w stopniu
w pełni zadowalającym. Motywacja do służby statystycznego kandydata, a także
jego dojrzałość emocjonalna były na poziomie nieco ponadprzeciętnym. Kandydatki do służby cechowały się wyższymi wskaźnikami we wszystkich dziedzinach objętych testem egzaminacyjnym5.
Wzbudzającym kontrowersje etapem postępowania kwalifikacyjnego do Straży Granicznej jest wykorzystanie wariografu. Badanie to jest przeprowadzane obligatoryjnie na zakończenie pierwszego etapu postępowania. Charakterystyczne
dla tego typu badań jest to, że nie ma jednoznacznego naukowego potwierdzenia
ich skuteczności. Celem zasadniczym tychże badań jest ustalenie, czy w życiu
kandydata miały miejsce zdarzenia, do których nie przyznał się w toku opracowywania, a które ze względu na specyfikę zadań wykonywanych przez wyżej
wymienione służby mają istotne znaczenie. Chodzi tutaj o takie kwestie, jak: karalność, korupcja, nadmierne spożywanie alkoholu, zażywanie narkotyków, stan
zdrowia, kontakty z grupami przestępczymi itp. Tego typu zagadnienia są zawarte
w formie pytań w kwestionariuszu osobowym oraz w ankiecie bezpieczeństwa
osobowego, które kandydat na funkcjonariusza wypełnia w toku opracowywania.
Fakt, że osoba w wyżej wymienionych ankietach nie przyznaje się na przykład
do zażywania narkotyków, a ujawnia to podczas badań wariograficznych, świadczy o tym, iż wcześniej udzieliła nieprawdziwych odpowiedzi. Tym samym może
zostać odebrana przez pracodawcę jako osoba niewiarygodna.
Przeprowadzający badanie wariograficzne otrzymuje pewną wiedzę o kandydacie. Każda z osób bezpośrednio przed badaniem wypełnia kwestionariusz, który można określić wywiadem przedtestowym. Zawiera on wymienione kolejno
w punktach zagadnienia dotyczące między innymi przynależności do organizacji
przestępczych, karalności, chorób, przyjmowania narkotyków, nadużywania alkoholu, korupcji6.
5 Por. A. Masłoń, Socjologiczna sylwetka kandydata do służby w Straży Granicznej sporządzona
na podstawie wyników testów egzaminacyjnych przeprowadzonych w latach 2000–2002 wybranych
jednostek organizacyjnych SG, [w:] Rozwój potencjału społecznego organizacji. Systemy pozyskiwania,
szkolenia i rozwoju kadr w Straży Granicznej i innych instytucjach, red. K. Dobrzański, E. Solarczyk-Ambrozik, Koszalin 2006, s. 183–194.
6 Por. A. Fiałkowska, Badania wariograficzne w systemie pozyskiwania kadr, [w:] Rozwój
potencjału społecznego organizacji. Systemy…, s. 163–171.
Socjologia LI, 2011
© for this edition by CNS
I-kor-wyd.indb 107
2011-05-04 12:28:14
108
MARCIN PŁOSKI
ZAKOŃCZENIE
Obecna rzeczywistość społeczna, na którą składają się między innymi
w miarę stabilny system społeczny, polityczny i gospodarczy oraz obecność Polski w strukturach europejskich, powoduje, że zmianie uległa polityka rekrutacyjna do Straży Granicznej. Musi to być służba otwarta na współpracę z innymi
państwami UE, ponieważ zmieniła się również problematyka bezpieczeństwa
państwa oraz narastają zagrożenia, które występowały w przeszłości w niewielkim zakresie.
Obecnie poczucie bezpieczeństwa nie jest kształtowane wyłącznie zagrożeniami w wymiarze
militarnym. Załamanie gospodarcze, terroryzm w skali międzynarodowej, katastrofy ekologiczne,
klęski żywiołowe i migracje ogromnych mas ludzi usiłujących uniknąć ich skutków stanowić mogą
równie silne zagrożenie dla stabilności światowego systemu bezpieczeństwa. Zmienia się również charakter konfliktów militarnych. W tym wymiarze znaczący wpływ na stan bezpieczeństwa
wywierają liczne i rosnące zagrożenia w postaci m.in. agresywnego nacjonalizmu, szowinizmu,
ksenofobii i rasizmu oraz religijnego fanatyzmu. Wiąże się z tym często brutalne naruszenie praw
mniejszości narodowych, etnicznych i religijnych oraz narastające w jego wyniku trudne do kontrolowania i opanowania zjawisko masowego uchodźstwa7.
Można uznać, że również w tym aspekcie będzie rosła rola Straży Granicznej.
BIBLIOGRAFIA
Cieślewicz J., Zarządzanie zasobami ludzkimi w warunkach Straży Granicznej, [w:] Rozwój potencjału społecznego organizacji. Problem rozwoju kadr Straży Granicznej. Materiały konferencyjne, red. K. Dobrzański, B. Woźniak, Koszalin 2002.
Fiałkowska A., Badania wariograficzne w systemie pozyskiwania kadr, [w:] Rozwój potencjału społecznego organizacji. Systemy pozyskiwania, szkolenia i rozwoju kadr w Straży Granicznej
i innych instytucjach, red. K. Dobrzański, E. Solarczyk-Ambrozik, Koszalin 2006.
Masłoń A., Socjologiczna sylwetka kandydata do służby w Straży Granicznej sporządzona na podstawie wyników testów egzaminacyjnych przeprowadzonych w latach 2000–2002 wybranych
jednostek organizacyjnych SG, [w:] Rozwój potencjału społecznego organizacji. Systemy pozyskiwania, szkolenia i rozwoju kadr w Straży Granicznej i innych instytucjach, red. K. Dobrzański, E. Solarczyk-Ambrozik, Koszalin 2006.
Michalski M., Zarządzanie zasobami ludzkimi w warunkach Straży Granicznej, [w:] Rozwój potencjału społecznego organizacji. Problem rozwoju kadr Straży Granicznej. Materiały konferencyjne, red. K. Dobrzański, B. Woźniak, Koszalin 2002.
Nowaczyk O., Konstruowanie ładu społecznego przez wojsko jako determinanta bezpieczeństwa
narodowego, [w:] Bezpieczeństwo narodowe a grupy dyspozycyjne, red. J. Maciejewski,
O. Nowaczyk, Wrocław 2005.
Wiśniewski B., Piątek Z., Współczesny wymiar funkcjonowania Straży Granicznej, Warszawa 2006.
Zagórski Z., Strukturalne bariery transformacji i integracji a społeczeństwo Polski, Wrocław
1996.
7 O. Nowaczyk, Konstruowanie ładu społecznego przez wojsko jako determinanta
bezpieczeństwa narodowego, [w:] Bezpieczeństwo narodowe a grupy dyspozycyjne, red.
J. Maciejewski, O. Nowaczyk, Wrocław 2005, s. 181.
Socjologia LI, 2011
© for this edition by CNS
I-kor-wyd.indb 108
2011-05-04 12:28:14
Polityka rekrutacyjna w Straży Granicznej
109
RECRUITMENT POLICY IN THE BORDER GUARDS
Summary
The Border Guards as a military formation is a subject of change, especially after the year
1989. The main changing factors in the formation took place in the time of system transformation,
Polish integration with European structures, and creation of open society. Undoubtedly, also economic factors such as command economy were one of the reasons of the transformation.
The socio-economic changes forced the necessity of reorganization of recruitment policy in
the Border Guards. The formation took over the wealth and personnel of Borderland Preservation
Corps. Then, on 12 October 1990 the new Border Guards law came into effect, which described the
profile of conditions for the new candidates for Border Guards. On the basis of the law, the new system of recruitment was created, which consists of: a test of general knowledge, language test, sports
test, interview, psychological and physiological tests.
Sociological research on the candidates for Border Guards, which were conducted by Andrzej
Masłoń in years 2000–2002, shows that the most frequent reason for elimination of the candidates
was due to the poor results of sports tests, then interview results and then a language test.
Socio-political transformation after 1989 caused the changes in reorganization of recruitment
policy in the Border Guards. Also other aspects of social life intensified, such as: xenophobia, terrorism, aggressive nationalism, and religious fanaticism. These negative aspects lead to massive
escape. In this aspect the role of Border Guards should also be examined.
Socjologia LI, 2011
© for this edition by CNS
I-kor-wyd.indb 109
2011-05-04 12:28:14