Русские страницы в истории Польши Śladami Rosjan w Polsce

Русские
Русские
страницы
страницы
в истории
в истории
Польши
Польши
Śladami
Śladami
Rosjan
Rosjan
w Polsce
w Polsce
ВаршаваВаршава
• Warszawa
• Warszawa
2016
2016
Русские страницы в истории Польши. Часть пятая. –
Варшава, Русский дом, 2016 – 96 с.: ил.
Śladami Rosjan w Polsce. Cz. 5 – Warszawa, „Rosyjski dom”, 2016,
str. 96
Издание осуществлено при финансовой поддержке
Министра внутренних дел и администрации Республики Польша
Projekt zrealizowany przy wsparciu finansowym
Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji Rzeczypospolitej
Polski
Издатель – общество „Российский дом”
Wydawca – Stowarzyszenie „Rosyjski dom”
ISBN 978-83-64807-02-2
© Copyright by Stowarzyszenie „Rosyjski dom”,
Warszawa, 2016
e-mail: [email protected]
tel. +48 609 536 701
От издателя:
Дорогие друзья, вы держите в руках пятую часть из книжной серии
„Русские страницы в истории Польши”. Первая часть вышла в свет
в 2012 году и содержала статьи о русских старожилах Польши –
старообрядцах, о связи семьи Пушкиных и декабриста Лунина с
Варшавой, об удивительной любви русского наследника престола Константина Павловича Романова и польской графини Жанетт
Грудзиньской, о профессоре Варшавского университета Александре Львовиче Блоке – отце известного русского поэта Александра
Блока, о родившемся в Польше русском генерале Антоне Деникине
– одном из руководителей Белого движения в России, о „польских
страницах” в жизни русского поэта и писателя Петра Вяземского.
Во второй книге были собраны материалы, описывающие жизнь
русской диаспоры в Лодзи в XIX веке и в первой половине XX
века, о „золотом веке” Беловеже, когда там охотились „сильные
мира сего”; о девятнадцатом президенте Варшавы – русском офицере Сократе Старынкевиче; об общественно-политической жизни
русского меньшинства и о русской прессе в Польше в 1919–1939
годы.
Третья книга содержала статьи о русских в польской музыкальной
жизни, о следах польско-русских контактов в современном языке
жителей Лодзи, о „городе русских цариц» Щецине и о том, как
журнал Przegląd Prawosławny представляет тему русского культурного наследия.
В четвёртой книге из серии „Русские страницы в истории Польши” мы рассказали об уникальном человеке – учёной-астрономе и
монахине в миру Елене Полонской, о семье профессора Михаила
Зызыкина, известного богослова, преподававшего в Варшавском
университете и о том, какая судьба выпала его детям и внукам,
связавшим свою жизнь с Польшей. В той же книге вы найдёте материалы о русском театре Studio, действовавшем в Варшаве с 1932
по 1941 год, и о том, какой вклад он внёс в развитие польского театрального искусства. Заключительный материал четвёртой книги
представляет жизнь мещан Бельска и их связь с русской культурой
на протяжении нескольких веков.
Пятая книга из серии „Русские страницы в истории Польши” также состоит из материалов, являющихся частью огромного архива, который собран нашим обществом о проживающем в Польше
русском национальном меньшинстве. Мы планируем работать над
продолжением серии и в будущем.
Od Wydawcy:
Drodzy przyjaciele, macie przed sobą czwartą książkę z serii „Śladami
Rosjan w Polsce”. Pierwsza część ukazała się w roku 2012 i opowiadała o staroobrzędowcach od stuleci mieszkających w Polsce, o rodzinie Puszkinów, o dekabryście Michaile Łuninie, o niezwykłej miłości
następcy rosyjskiego tronu, wielkiego księcia Konstantego do polskiej
hrabianki Joanny Grudzińskiej, o profesorze Uniwersytetu
Warszawskiego Aleksandrze Lwowiczu Błoku – ojcu wybitnego rosyjskiego poety Aleksandra Błoka, o urodzonym w Polsce generale Antonie Denikinie – jednym z liderów białego, antybolszewickiego ruchu,
o polskim okresie w życiu poety i pisarza Piotra Wiaziemskiego.
Druga część zawierała materiały poświęcone życiu rosyjskiej mniejszości na przełomie XIX i XX wieku w Łodzi, o złotym wieku Białowieży, kiedy pełniła ona funkcję terenów łowieckich królewskich dworów
Europy, o dziewiętnastym prezydencie miasta Warszawa, rosyjskim
oficerze, Sokratesie Starynkiewiczu, o życiu społecznym i politycznym
mniejszości rosyjskiej oraz o prasie rosyjskiej w latach 1919–1939.
Trzecia książka opowiadała o Rosjanach w polskim życiu muzycznym,
o śladach polsko-rosyjskich kontaktów w polszczyźnie łodzian w dniu
dzisiejszym, o Szczecinie – miejscu, w którym urodziły się dwie rosyjskie cesarzowe i o rosyjskiej spuściźnie kulturalnej na łamach czasopisma „Przegląd Prawosławny”.
W czwartej książce zaprezentowaliśmy nowe materiały z naszego archiwum, dotyczące losu niezwykłej kobiety mocno związanej z Polską
– Heleny Połońskiej, astronom i mniszki, profesora Michaiła Zyzykina, znanego wykładowcy teologii Uniwersytetu Warszawskiego oraz
tego, jak ułożyły swoje życie jego żona, dzieci i wnukowie w Polsce.
W tej samej książce znajdą Państwo materiały o rosyjskim teatrze STUDIO, działającym w Warszawie od 1932 do 1941 roku i jaki miał on
wpływ na rozwój polskiego teatru. Ostatni materiał czwartej książki
przedstawia życie bielskiej klasy średniej – mieszczan i ich powiązania
z kulturą rosyjską przez wieki.
Piąta książka również stanowi część tworzonego przez nasze Stowarzyszenie
archiwum zawierającego bogate materiały na temat Rosjan w Polsce.
Planujemy kontynuację pracy nad kolejną pozycją z serii „Śladami Rosjan w Polsce”.
4
Содержание – spis treści
Несостоявшийся Нобелевский лауреат���������������������������������07
Niedoszły laureat Nagrody Nobla���������������������������������������������18
Сага о роде Будриных�������������������������������������������������������������27
Z sagi rodu Budrynów �������������������������������������������������������������51
Русская муза Яна Каспровича �����������������������������������������������65
Rosyjska muza Jana Kasprowicza �������������������������������������������74
От поколения к поколению.
История семьи Смирновых ���������������������������������������������������78
Długie życie Jerzego Smirnowa �����������������������������������������������90
5
Михаил Цвет (1872–1919)
Michał Cwiet (1872–1919)
6
Несостоявшийся
Нобелевский лауреат
В России имя Михаила Цвета на долгие годы было
забыто, не было даже известно, где он похоронен.
Лишь в конце прошлого столетия его могила была
случайно обнаружена на территории АлексеевоАкатова женского монастыря в Воронеже.
Сейчас она отреставрирована, и её украшает
надгробный памятник с символической надписью:
„Ему дано открыть хроматографию, разделяющую
молекулы, объединяющую людей”. Что является
чистой правдой: метод Цвета объединил
представителей многих научных дисциплин –
физиков, химиков, биологов…
Михаил Семёнович Цвет (1872–1919) – русский ботаникфизиолог и биохимик, основоположник хроматографии –
физико-химического метода разделения и анализа веществ,
без которого сегодня нельзя представить ни одну научную
химическую лабораторию, ни один химический завод. Идеи
Михаила Семёновича оказались очень плодотворными: хроматография получила широчайшее распространение, позволив учёным разных стран на её основе создать новые, усовершенствованные методы разделения веществ. Судьба же
выдающегося учёного оказалась трагичной. Основная научная деятельность Цвета пришлась на предвоенное, предреволюционное время. И умер он от голода и болезней во время
послереволюционной разрухи, когда ему было всего 47 лет.
Швейцария
Михаил Семёнович Цвет родился в Италии в городе Асти 14
мая 1872 года. Его отец, государственный советник Семён
Николаевич Цвет, и мать, Мария де Дороцца, итальянка по
рождению, остановились в Асти по дороге в Швейцарию,
куда направлялись для лечения. Мать скончалась вскоре после родов. Семён Павлович, после курса лечения в Швейцарии, возвратился в Россию, оставив слабого ребёнка на
7
попечении кормилицы в Лозанне. Он практически ежегодно
навещал сына на вилле Монбель, где у некоего Рошара Ланьеля до 1885 года жил маленький Мишель. Мягкий, тёплый
климат, здоровый воздух альпийских предгорий и заботливый уход позволили мальчику окрепнуть; в девять лет он
становится учеником известного колледжа Гайяр в Лозанне.
В 1887 г. Мишель поступает в старший класс реального отделения Женевского колледжа Сент-Антуан, а в 1891 г. – в
Женевский университет.
Семён Николаевич Цвет, крупный чиновник, был человеком
незаурядным, имел литературные способности, был близко
знаком с И. Тургеневым, П. Анненковым, К. Кавелиным, А.
Герценом, В. Гюго. Имея большой опыт и знания в области
экономики, придерживаясь передовых взглядов на политическое устройство государства, религию, Семён Николаевич пишет ряд работ, которые приводят к его конфликту с
обер-прокурором святейшего синода К. Победоносцевым, в
результате чего Цвет решает подать в отставку и оставить
Россию. Он, уже с новой семьёй, выезжает в Швейцарию.
Семья Цветов поселяется в Женеве, и следующие десять лет
Михаил живёт вместе с отцом. Молодой человек осваивает
русский язык, завязываются самые тёплые и дружеские отношения с сестрой Наташей и братом Александром.
Но вскоре отец вновь оказывается вдовцом. Спустя три года
его новой супругой становится Элла Альбертовна Эбнер, которая во время болезни жены была приглашена в качестве
гувернантки. Её заботливое и любовное отношение к приёмным детям не изменилось и после рождения собственных
детей: Надежды, Веры и Владимира. Все дети были дружны
между собой и сохранили эту дружбу на всю жизнь.
В 1893 году Михаил Цвет получает степень бакалавра, уже
на следующий год он удостоен престижной премии за работу, касающуюся особенностей строения растительной клетки. В это время он работает и над своей докторской диссертацией, которую защищает в 1896 г. Тема диссертации была
из области клеточной физиологии. В ней М. Цвет впервые
столкнулся с вопросом строения хлорофильного зерна, того
органа клетки, который является единственным носителем
хлорофилла – зелёной окраски растения. А с зелёной окраской неразрывно связана способность растения к образованию углеводов из углекислого газа и воды.
8
Россия
После защиты докторской диссертации перед молодым
учёным открывается возможность головокружительной карьеры — он мог остаться работать и преподавать в одном
из самых престижных университетов Европы. Но он решает уехать в Россию – вслед за семьёй отца. Отец в конце
1895 года получает должность управляющего Таврической
(Симферопольской) казённой палатой, и в начале 1896 года
семья Цветов возвращается в Россию.
Михаил Цвет покинул Швейцарию весной 1896 года. Сначала он отправился в Италию, но уже не застал там отца. В
Италии он знакомится с учёными, работающими в области
ботаники, посещает научные учреждения, ему даже было
предложено место ассистента в Генуе, но он отказывается –
его решение уехать в Россию остаётся неизменным. Сразу
хочется сказать, что этот весьма опрометчивый поступок
стоил учёному карьеры, а впоследствии и жизни.
Приехав в конце 1896 года в Петербург, молодой исследователь узнаёт, что для него закрыта возможность работать
по специальности. Оказалось, что докторская степень Женевского университета в России не признавалась даже в качестве магистерской. Михаила Цвета согласились признать
лишь бакалавром физических и естественных наук, о преподавательской работе не могло быть и речи.
В Петербурге Михаил Семёнович знакомится с выдающимися учёными в области физиологии растений и химии.
Очень важным оказалось для него знакомство с П. Лесгафтом, в чьей лаборатории он продолжил свои исследования хлоропластов. В апреле 1900 года Цвет выступил на
заседании ботанического отделения Санкт-Петербургского
общества естествоиспытателей с докладом „О природе хлороглобина” и был принят в действительные члены
этого общества. 23 сентября 1901 в Казани он защищает
магистерскую диссертацию „Физико-химическое строение
хлорофильного зерна. Экспериментальное и критическое
исследование”.
Казалось бы, его жизнь и научная деятельность налаживаются. Но в марте 1901 года в Петербурге прошла бурная
демонстрация студентов, которая была жестоко подавлена.
Лесгафт, оказавшийся свидетелем этой расправы, высту-
9
пил с протестом, после чего он был выслан в Финляндию, а
его биологическая лаборатория прекратила существование.
Михаил Цвет вынужден был искать новое место работы. В
ноябре 1901 года он по конкурсу проходит на должность ассистента кафедры анатомии и физиологии растений в Варшавском университете, и с этого времени его жизнь тесно
связана с Польшей.
Польша
Кафедру в то время возглавлял Д. Ивановский, известный
физиолог растений и микробиолог, который считается одним из основоположников вирусологии. Перед отъездом в
Варшаву 30 декабря в Санкт-Петербурге на XI съезде естествоиспытателей и врачей Михаил Цвет делает доклад „Методы и задачи физиологического исследования хлорофилла”, в котором впервые упоминает о методе сорбционной
хроматографии. Однако основная работа над этим методом
была выполнена им именно в стенах Варшавского университета.
Что же это за метод, открытие и разработка которого принадлежит Михаилу Цвету? Михаила Семёновича ещё со времён
работы в Швейцарии интересовало строение важнейшего из
растительных пигментов, хлорофилла — вещества, с помощью которого осуществляется первый этап фотосинтеза у
высших растений. Но для того, чтобы исследовать его структуру, вещество нужно было выделить в чистом виде. А это
было чрезвычайно сложно. Во-первых, в растении имеется
несколько разновидностей хлорофилла, которые практически невозможно было разделить известными в то время методами. Во-вторых, в хлоропластах вместе с хлорофиллом
всегда находятся и другие пигменты — например, жёлтый
ксантофилл и красные, оранжевые, коричневые каротиноиды. Эти вещества по свойствам весьма близки к хлорофиллу,
и отделить их также не представлялось возможным.
Михаил Семёнович нашёл блестящее решение этой проблемы. Он исходил из того, что даже самые похожие вещества
всё же отличаются одно от другого своими свойствами и
поэтому могут поглощаться адсорбентами с разной скоростью. Цвет предположил, что если, к примеру, пропустить
экстракт из пигментов через столбик адсорбирующего вещества, то те, что поглощаются и связываются сильнее, впита-
10
ются в верхней части, а те, что слабее — соответственно, в
нижней. И каждый пигмент потом с лёгкостью можно будет
извлечь из того места, где он впитался.
Для разделения Цвет использовал стеклянную трубку, наполненную порошком мела. На верхний слой он налил немного
спиртового экстракта листьев. Экстракт был буро-зелёного
цвета — это говорило о том, что растворитель не уничтожил
пигменты (чего очень опасались коллеги учёного, которые
считали, что спирт разрушает структуру хлорофилла). Далее Михаил Семёнович начал по каплям добавлять сверху в
эту трубку чистый спирт. Спирт растворял пигменты, и раствор медленно просачивался вниз по трубке. В результате в
столбике мела образовались однородно окрашенные полосы
чистых веществ, каждая полоска указывала на то место, где
задержался тот или иной пигмент. Таким образом Михаилу
Семёновичу удалось осуществить разделение растительных
пигментов. А представленный на рисунке цветной спектр веществ, получившийся в трубке, он назвал хроматограммой
(из-за чего метод получил название хроматографии, то есть
„цветописи”, от др.-греч. χρῶμα — цвет).
Цвет был первым, кому удалось установить, что существуют только две разновидности хлорофилла: хлорофилл А и
хлорофилл В. Произошло это в 1903 году. До этого в науке
считалось, что в каждом растении содержится свой вид хлорофилла: берёзовый, лишайниковый, фиалковый и т. д. Цвет
сузил поиск хлорофиллов до двух форм. И сделал он это с
помощью изобретённого им же самим метода.
В 1906 году вышла первая статья, посвящённая хроматографии, в 1907-м он делает доклад на заседании Немецкого
ботанического общества об открытии хроматографии и демонстрирует первый хроматограф и принцип его действия.
В 1910 году Михаил Цвет защищает в Варшавском университете диссертацию на соискание учёной степени доктора
ботаники „Хромофиллы в растительном и животном мире”.
Но спокойно заниматься научной работой Цвету не удаётся.
В 1905 году в Варшавском университете после ряда студенческих волнений занятия практически прекращаются. Цвет
вынужден искать дополнительный заработок. Он преподаёт
по совместительству ботанику и сельское хозяйство в Варшавском ветеринарном институте и ботанику на химическом
и горном отделениях Варшавского Политехнического инсти-
11
тута. В 1914 году Политехнический институт становится его
постоянным местом работы.
Несмотря на отсутствие стабильной работы Цвет продолжает исследования. 22 декабря 1911 года на II Менделеевском
съезде в Санкт-Петербурге он делает доклад „Современное
состояние химии хлорофилла”. За книгу „Хромофиллы в
растительном и животном мире” Академия наук присуждает
ему Большую премию им. М. Ахматова. В 1914 году Цвет
публикует результаты последней исследовательской работы
„Об искусственном антоциане”.
Мировое признание
В Европе и Америке преимущество метода хроматографии
оценили практически сразу: уже в 1906 г. известный швейцарский биохимик Ш. Дере воспроизвёл в своей лаборатории
эксперименты Цвета по разделению пигментов, экстрагированных из зелёных листьев растений. В Америке горячий
энтузиазм в применении метода Цвета проявил сотрудник
университета в Миссури Л. Пальмер, применивший его для
выделения каротиноидов из молока и других сельскохозяйственных продуктов.
Через два года в печати появились первые научные работы, авторы которых использовали хроматографию. О методе Цвета и его успешном применении Дере и его ученик В.
Роговский сообщили в 1912 году в „Протоколах заседания
Парижской Академии Наук”. Немецкий физиолог растений
Р. Вильштеттер (в будущем – лауреат Нобелевской премии)
перевёл на немецкий язык работы М. Цвета для личного
пользования (кстати говоря, другой будущий лауреат этой
премии, Р. Кун, познакомился с методом Цвета именно по
этим рукописным переводам, предоставленным ему Вильштеттером).
В 1911–1913 годах в Европе печатается ряд монографий, посвящённых хроматографии. Подробнейшим образом метод
Цвета (со ссылкой на 13 его работ) и изобретённая им установка были описаны американским профессором Л. Пальмером в опубликованной им в 1922 году книге „Каротиноиды и
родственные пигменты”. А вот в России не все коллеги Цвета признали его открытия. Учёного обвиняли в недостоверности результатов – предрассудки, будто бы спирт разрушает
хлорофилл, были тогда ещё очень сильны. А некоторые, в
12
частности К. Тимирязев, в 1877 году доказавший важность
хлорофилла для фотосинтеза, вообще считали хроматографию сплошным жульничеством и фальсификацией.
Последние годы жизни
Вернёмся, однако, снова к перипетиям жизни Михаила Семёновича Цвета. В августе 1914 года началась первая мировая война, а летом 1915 года (когда, казалось бы, исчезла
угроза занятия немцами Польши) Михаил Цвет с супругой
Еленой Александровной уезжает на летний отдых в Одессу.
В это время немецкие войска занимают Варшаву, где осталось всё имущество, книги, рукописи, дневники научных исследований.
Между тем варшавский Политехнический институт эвакуируется в Нижний Новгород. Цвет читает лекции по ботанике
студентам разных специальностей, но для научной работы
там условий не было. Цвет подаёт заявление на участие в
конкурсе и 24 марта избирается ординарным профессором
Юрьевского (Тартусского) университета. В сентябре 1917
года он приезжает в Юрьев и начинает работу, но вскоре
немецкие войска занимают город. Немецкое командование
приказало прекратить преподавание на русском языке и перейти на немецкий. Ректору и русским профессорам предложено „добровольно покинуть Лифляндию”.
И вновь Михаил Семёнович Цвет вынужден покинуть место
работы: 7 сентября семья Цветов после невзгод тяжёлой дороги в условиях разрухи послевоенного времени прибывает
в Воронеж. У Михаила Семёновича всё сильнее развивается
сердечная недостаточность.
Из-за истощения, плохого состояния здоровья и из-за удалённости места проживания от университета Михаил Семёнович только в апреле 1919 года смог приступить к чтению
лекций. А 26 июня во время очередного сердечного приступа он умирает.
Значение открытия
Метод Михаила Семёновича Цвета широко применяется во
многих областях науки и техники. С помощью хроматографии теперь производятся определение степени чистоты индивидуальных продуктов, очистка их от примесей, разложение сложных смесей природных соединений на компоненты
13
и их выделение в чистом виде, контроль состава и качества
различных продуктов и товаров.
Этот метод является одним из ведущих в биохимии, медицине, химии органических и природных соединений и ряде
других научных направлений. Кстати, и ДНК впервые была
выделена из ядра именно с помощью этого метода, имя создателя которого долгое время никому не было известно.
Появилась газожидкостная, бумажная, ионообменная хроматография, хроматография в тонком слое. С помощью ионообменной хроматографии можно избавить воду от жёсткости или опреснить её. Она же помогла разделить смесь
изотопов редкоземельных элементов.
Последователям Цвета, которые развивали его идеи и методы хроматографического разделения, было присуждено в
общей сложности шесть Нобелевских премий: П. Карреру
– 1937 г.; Р. Куну – 1938 г.; Л.С. Ружичке и А.Ф. Бутенандту –
1939 г.; А.Д. Мартину и Р.Л.М. Сингху – 1952 г.; Ф. Сенгеру
– 1958 г.; Ф. Сенгеру, У. Гильерту и П. Бергу – 1980 г.
Материал подготовили В. Исидоров и В. Виногорова
От редакции:
В сентябре 1917 года Шведская академия наук рассматривала М. Цвета как кандидата на Нобелевскую премию, но
премия не была присуждена, его работа слишком опередила
время. Без сомнения, он был бы Нобелевским лауреатом через 10–15 лет, но, как мы знаем, премии присуждаются только живущим учёным.
Мы благодарим профессора Белостокского университета,
академика РАЕН Валерия Исидорова, который во время IV
конференции на тему русского культурного и научного наследия в Польше, прошедшей в Гданьске в сентябре 2013
года, рассказал об учёном Михаиле Цвете.
14
Михаил Цвет
в лаборатории
Michał Cwiet
w laboratorium
Супруга Елена
Александровна
Żona Elena
15
16
Мемориальная доска, висевшая
в Санкт-Петербурге на ул.
Союз Печатников, 25 А
Tablica pamiątkowa,
która znajdowała się
w Sankt Petersburgu
na ul. Sojuz Pieczatnikow 25 A
Надгробный памятник
М. Цвета в некрополе
на территории Акатова
монастыря
(Воронежский край)
Nagrobek M. Cwieta w nekropolii
na terenie klasztoru Akatov
(obwód woroneski)
17
Niedoszły laureat
Nagrody Nobla
W Rosji imię Michała Cwieta było zapomniane przez
długie lata, nie było też wiadomo, gdzie został
pochowany. Dopiero pod koniec ubiegłego stulecia
jego grób został przypadkiem odnaleziony na terenie
Alieksiejewo-Akatowa, klasztoru żeńskiego w Woroneżu.
Obecnie został odnowiony, ozdobiony nagrobkiem
z symbolicznym napisem „Dane mu było wynalezienie
chromatografii, rozdzielającej molekuły, łączącej
ludzi.” Co zresztą jest czystą prawdą: metoda Cwieta
połączyła przedstawicieli wielu dyscyplin nauki – fizyków,
chemików, biologów…
Michał Siemionowicz Cwiet (1872–1919) to rosyjski botanik,
specjalista fizjologii roślin, biochemik i wynalazca chromatografii – metody fizyczno-chemicznego rozdzielenia i analizy substancji, bez której nie można sobie dzisiaj wyobrazić żadnego
naukowego laboratorium chemicznego, żadnej fabryki chemicznej. Idee Michała Siemionowicza okazały się bardzo wszechstronne: chromatografia znalazła szerokie zastosowanie, pozwalając uczonym różnych krajów na jej podstawie tworzyć nowe,
udoskonalone metody rozdzielania substancji. Los wybitnego
uczonego okazał się natomiast tragiczny. Podstawowa naukowa
działalność Cwieta przypadła na czasy przedwojenne, przedrewolucyjne. Uczony zmarł w czasie porewolucyjnego chaosu,
w wieku zaledwie 47 lat.
Szwajcaria
Michał Siemionowicz Cwiet urodził się we Włoszech, w mieście Asti 14 maja 1872 roku. Jego ojciec, radca stanu Siemion
Nikołajewicz Cwiet, i matka, Maria de Dorozza, z pochodzenia
Włoszka, zatrzymali się w Asti w drodze do Szwajcarii, dokąd
udawali się na kurację. Matka zmarła wkrótce po porodzie. Siemion Pawłowicz, po odbyciu w Szwajcarii kuracji, wrócił do
Rosji zostawiając słabe niemowlę pod opieką mamki w Lozannie. Praktycznie co roku odwiedzał syna w willi Montbell, gdzie
18
malutki Miszel do 1885 roku mieszkał u niejakiego Rocharda
Lagnella. Łagodny, ciepły klimat, zdrowe powietrze pogórza
alpejskiego i troskliwa opieka pozwoliły chłopcu okrzepnąć.
W wieku dziewięciu lat rozpoczął naukę w koledżu Galar w Lozannie. W 1887 roku Miszel otrzymał promocję do starszej klasy
realnej klasy genewskiego koledżu Saint-Antoine, a w 1891 r.
dostał się na Uniwersytet Genewski.
Siemion Nikołajewicz Cwiet, wyższy urzędnik, był człowiekiem
wybitnym, miał zdolności literackie, blisko znał Iwana Turgieniewa, Pawła Annienkowa, Konstantego Kawielina, Wiktora
Hugo, Aleksandra Hercena. Mający duże doświadczenie i wiedzę ekonomiczną, wyznający nowoczesne poglądy na ustrój
państwa i religię, był autorem szeregu prac, które doprowadziły
go do konfliktu z oberprokuratorem Świętego Synodu Konstantynem Pobiedonoscewem, w rezultacie czego Cwiet zdecydował
się złożyć dymisję i opuścić Rosję. Razem z nową rodziną wyjechał do Szwajcarii i osiadł w Genewie. Przez następne dziesięć
lat Michał mieszkał razem z ojcem. Młodzieniec poznał lepiej
język rosyjski, a jego stosunki z siostrą Nataszą i bratem Aleksandrem stały się bardzo ciepłe i serdeczne.
Wkrótce jednak ojciec znów owdowiał. Po kolejnych trzech latach
poślubił Ellę Albertowną Ebner, która podczas choroby poprzedniej żony była zatrudniona w charakterze guwernantki. Jej troskliwy i ciepły stosunek do przybranych dzieci nie zmienił się nawet
po urodzeniu własnych: Nadieżdy, Wiery i Władimira. Wszystkie
dzieci przyjaźniły się i zachowały tę przyjaźń na całe życie.
W 1893 roku Michaił Cwiet otrzymał stopień bakałarza, a już
w następnym roku został zaszczycony prestiżową nagrodą za
prace dotyczące szczegółów budowy komórki roślinnej. W tym
czasie pracował nad swoją pracą doktorską, którą obronił w roku
1896.Tematem pracy była fizjologii komórkowej. To wtedy
Cwiet po raz pierwszy zajął się zagadnieniem budowy chloroplastu, tego organellum, które jest miejscem występowania
chlorofilu – zielonej barwy rośliny. Z chlorofilem nierozłącznie
związana jest zdolność rośliny do tworzenia cukrów z dwutlenku
węgla i wody.
Po obronie pracy doktorskiej przed młodym uczonym otworzyła
się możliwość zawrotnej kariery – mógł pozostać i kontynuować
pracę, a także wykładać na jednym z najbardziej prestiżowych
uniwersytetów Europy, jednak postanowił wyjechać do Rosji
wraz z ojcem i jego rodziną. Ojciec w końcu roku 1895 otrzy-
19
mał stanowisko zarządcy Tawriczeskiego (Symferopolskiego)
Urzędu Skarbowego, i w początkach 1896 roku rodzina Cwietów
wróciła do Rosji.
Rosja
Michał Cwiet opuścił Szwajcarię wiosną 1896 roku i początkowo podążył do Italii, lecz ojca już tam nie zastał. We Włoszech
poznał uczonych zajmujących się botaniką, zwiedzał instytucje
naukowe, a nawet zaproponowano mu miejsce asystenta w Genui, ale odmówił – jego decyzja o wyjeździe do Rosji pozostała niezmienna. Od razu jednak trzeba powiedzieć, że decyzja ta
zaważyła na jego karierze naukowej, a w przyszłości nawet na
życiu.
Przyjechawszy w końcu 1896 roku do Petersburga młody badacz
dowiedział się, że nie ma możliwości pracy w swojej specjalności. Okazało się, że tytuł doktorski Uniwersytetu Genewskiego
nie jest uznawany w Rosji, nawet jako magisterski. Zgodzono się
jedynie na uznanie bakalaureatu w dziedzinie nauk fizycznych
i naturalnych, jednak o pracy dydaktycznej w ogóle nie mogło
być mowy.
W Petersburgu Michaił Siemionowicz poznajł wybitnych uczonych w dziedzinie fizjologii roślin i chemii. Bardzo ważną okazała się dla niego znajomość z Piotrem Lesgaftem, w laboratorium którego mógł kontynuować swoje badania chloroplastów.
W kwietniu 1900 roku na posiedzeniu wydziału botanicznego
petersburskiego stowarzyszenia badaczy nauk przyrodniczych
Cwiet wystąpił z odczytem „O naturze chloroplastów” i został przyjęty na członka rzeczywistego tego stowarzyszenia.
23 września 1901 roku w Kazaniu obronił pracę magisterską
„Fizyko-chemiczna budowa chloroplastu. Badanie krytyczne
i eksperymentalne”.
Mogłoby się wydawać że jego życie i działalność naukowa stabilizują się. Niestety. W marcu 1901 roku w Petersburgu miała
miejsce burzliwa demonstracja studentów, którą surowo rozpędzono. Lesgaft, będący świadkiem tej rozprawy, wystąpił z protestem, wskutek którego został zesłany do Finlandii, a jego Laboratorium Biologiczne przestało istnieć. Michał Cwiet zmuszony
był do szukania nowego miejsca pracy. W wyniku konkursu,
w listopadzie 1901 roku, otrzymał stanowisko asystenta katedry
anatomii i fizjologii roślin na Uniwersytecie Warszawskim i od
tego czasu jego życie ściśle związane było z Polską.
20
Polska
Katedrą w tym czasie kierował Dmitrij Iwanowski, znany fizjolog roślin i mikrobiolog uważany za jednego z ojców wirusologii. Wprawdzie jeszcze przed wyjazdem do Warszawy, 30 grudnia w Petersburgu, na XI zjeździe badaczy przyrodniczych
i lekarzy, Michaił Cwiet wystąpił z odczytem „Metody i zadania
fizjologicznego badania chlorofilu”, w którym po raz pierwszy
wspomina o metodzie chromatografii absorpcyjnej, jednak gros
prac nad tą metodą przeprowadził właśnie w murach Uniwersytetu Warszawskiego.
Cóż to za metoda, której odkrycie i opracowanie należy do Michaiła Cwieta?
Uczonego już od czasów pracy w Szwajcarii interesowała budowa najważniejszego z barwników roślinnych – chlorofilu,
substancji umożliwiającej rośliniom przeprowadzenie pierwszej
fazy fotosyntezy. By móc poznać tę budowę, należy uzyskać
chlorofil w czystej postaci, co jest nadzwyczaj skomplikowane.
Pierwszą przeszkodę stanowi fakt, że rośliny mają w sobie kilka rodzajów chlorofilu, których wówczas dostępnymi metodami
praktycznie nie dawało się wyizolować. Ponadto w chloroplastach, oprócz chlorofilu, występują inne barwniki – żółte ksantofile oraz czerwone, pomarańczowe i brązowe karotenoidy.
Substancje te pod względem włąściwości chemicznych bliskie
są chlorofilowi, a usunięcie ich z badanej próbki również nie
było możliwe.
Michaił Siemionowicz rozwiązał ten problem. Wyszedł z założenia, że nawet najbardziej podobne substancje jednak różnią
się od siebie właściwościami chemicznymi i fizycznymi, wskutek czego są pochłaniane przez adsorbenty z różną prędkością.
Cwiet założył, że jeżeli uzyskane z rośliny barwniki przepuścić
przez słupek substancji adsorbującej to te, które są pochłaniane
i wiązane silniej, zostaną wchłonięte w górnej części, a te które
słabiej – odpowiednio w dolnej. Następnie każdy barwnik będzie można wyizolować z tego miejsca, w którym został wchłonięty.
W celu rozdzielenia Cwiet wykorzystał szklaną rurkę napełnioną sproszkowaną kredą. Na górną warstwę nalał trochę wyciągu
z liści rozpuszczonego w eterze naftowym. Ekstrakt był koloru
burozielonego – co świadczyło, że rozpuszczalnik nie zniszczył
struktury chlorofilu (czego obawiali się koledzy uczonego).
21
Następnie Michaił Siemionowicz zakraplał z góry do tej rurki
adsorbent, który rozpuszczał barwniki i roztwór pomału przesączał się rurką na dół. W rezultacie w słupku kredy powstawały
jednorodnie wybarwione warstwy czystych substancji. Każda
odgraniczona warstwa znaczyła miejsce, gdzie osadził się ten
czy inny barwnik.
W ten sposób Cwietowi udało się rozdzielić poszczególne barwniki roślinne. Przedstawione graficznie, kolorowe spektrum
substancji osadzonych w poszczególnych warstwach adsorbentu nazwał chromatografem, od czego metoda otrzymała nazwę
chromatografii, to jest „kolorowego zapisu”, od starogreckiego
słowa хромос – kolor.
Cwiet był pierwszym badaczem, któremu udało się ustalić istnienie dwóch odmian chlorofilu: chlorofilu A i chlorofilu B. Stało się to w 1903 roku. Do tego czasu uważano, że w każdej roślinie występuje typowa dla niej odmiana chlorofilu: brzozowy,
widłakowy, fiołkowy itd. Cwiet dzięki chromatografii udowodnił, że były to hipotezy fałszywe.
W 1906 roku ukazał się pierwszy artykuł poświęcony chromatografii, a w 1907 r. Cwiet na posiedzeniu Niemieckiego Stowarzyszenia Botanicznego wygłosił odczyt o odkryciu chromatografii, gdzie zademonstrował pierwszy chromatograf i zasadę
jego działania. W roku 1910 Michaił Cwiet obronił na Uniwersytecie Warszawskim dysertację na stopień naukowy doktora
botaniki pt. „Chlorofile w świecie roślin i zwierząt”. Jednak nie
dane mu było spokojnie zajmować się pracą naukową.
W 1905 roku, wskutek szeregu protestów studenckich, zajęcia
w Uniwersytecie Warszawskim praktycznie ustały. Cwiet musiał poszukać dodatkowego źródła dochodów. Zaczął wykładać botanikę i zagadnienia z zakresu gospodarstwa wiejskiego
w Warszawskim Instytucie Weterynarii oraz botanikę na wydziałach chemicznym i górniczym Politechniki Warszawskiej.
W roku 1914 Politechnika stała się miejscem jego stałej pracy.
Nie bacząc na brak stabilnego zatrudnienia Cwiet kontynuował
badania. 22 grudnia 1911 roku na II Mendelejewskim Zjeździe w Petersburgu wygłosił odczyt „Współczesny stan chemii
chlorofilu”. Za książkę „Chlorofile w świecie roślin i zwierząt”
Akademia Nauk przyznała mu Wielką Nagrodę im. Achmatowa.
W 1914 roku Cwiet ogłasza wyniki ostatniej pracy badawczej
„O sztucznym antocyjanie”.
22
Światowe uznanie
W Europie i Ameryce zalety chromatografii doceniono praktycznie od razu: już w roku 1906 znany szwajcarski biochemik
Ch. Dereux powtórzył w swoim laboratorium eksperymenty
Cwieta z rozdzielaniem pigmentów pobieranych z zielonych
liści roślin. W Ameryce gorący entuzjazm w stosunku do metody Cwieta wyraził współpracownik uniwersytetu w Missouri
L. Palmer, który użył jej do wydzielenia karotenoidów z mleka
i innych produktów spożywczych.
W ciągu dwóch lat w prasie pojawiły się pierwsze prace naukowe autorów, którzy wykorzystywali w swoich badaniach
chromatografię. O metodzie Cwieta i o skutecznym jej zastosowaniu Dereux i jego uczeń W. Rogowski zakomunikowali
w 1912 roku w „Protokołach posiedzeń Paryskiej Akademii
Nauk”. Niemiecki fizjolog roślin R. Willstätter (przyszły laureat Nagrody Nobla) przetłumaczył na niemiecki prace Cwieta
po to, by samemu z nich korzystać (nawiasem mówiąc inny
przyszły laureat tej nagrody, R. Kuhn, poznał metodę Cwieta
właśnie z tych rękopiśmiennych tłumaczeń, które udostępnił
mu Willstätter).
W latach 1911–1913 w Europie wyszedł cały szereg monografii
poświęconych chromatografii. Metoda Cwieta (z powołaniem
się na 13 jego prac naukowych), a także wynalezione przez
niego urządzenie zostały szczegółowo opisane przez amerykańskiego profesora L. Palmera w opublikowanej przez niego
w roku 1922 książce „Karetonoidy i pigmenty pokrewne”. Za
to w Rosji nie wszyscy koledzy Cwieta uznali jego odkrycia.
Uczonemu zarzucano niedokładność rezultatów – pogląd jakoby rozpuszczalnik miał niszczyć chlorofil silnie wtedy jeszcze
się utrzymywał. Niektórzy, na przykład K. Timiriaziew, który
w roku 1877 udowodnił znaczenie chlorofilu dla reakcji fotosyntezy, w ogóle uważali chromatografię za oszustwo.
Ostatnie lata życia
Powróćmy do perypetii życiowych Michaiła Siemionowicza
Cwieta. W sierpniu 1914 roku rozpoczęła się pierwsza wojna
światowa, a latem 1915 roku (kiedy, zdawałoby się, zniknęło
zagrożenie zajęcia Polski przez Niemców) Michaił Cwiet z małżonką, Heleną Aleksandrowną, wyjechał na letni odpoczynek
do Odessy. W tym czasie niemieckie wojska zajęły Warszawę,
23
w której pozostał cały dobytek uczonego, książki, rękopisy,
dzienniki badań naukowych.
Tymczasem Politechnika Warszawska została ewakuowana do
Niżnego Nowgorodu. Cwiet prowadził wykłady z botaniki dla studentów różnych specjalizacji, jednak nie było tam warunków do
pracy naukowej. Cwiet wziął udział w konkursie i 24 marca został
wybrany profesorem zwyczajnym Jurjewskiego (Tartusskiego)
Uniwersytetu. We wrześniu 1917 roku przyjechał do Tartu i rozpoczął pracę, jednak wkrótce wojska niemieckie zajęły miasto.
Niemiecka komendantura nakazała zaprzestanie wykładów w języku rosyjskim i przejście na niemiecki. Rektorowi i rosyjskim
profesorom zaproponowano „dobrowolne opuszczenie Liflandii”.
I znowu Michaił Siemionowicz Cwiet został zmuszony do opuszczenia miejsca pracy: 7 września rodzina Cwietów po trudach
ciężkiej podróży w warunkach wojennego bałaganu przybyła do
Woroneża. Michaiłowi Siemionowiczowi coraz silniej rozwija
się niewydolność serca.
Z powodu wycieńczenia, złego stanu zdrowia i dużego oddalenia miejsca zamieszkania od uniwersytetu M. Cwiet dopiero
w kwietniu 1919 roku mógł zacząć prowadzić wykłady.
Zmarł 26 czerwca, na kolejny atak serca.
Znaczenie wynalazku
Metoda Michaiła Siemionowicza Cwieta jest szeroko wykorzystywana w wielu dziedzinach nauki i techniki. Chromatografię
obecnie wykorzystuje się przy określaniu stopnia czystości produktów indywidualnych, oczyszczaniu ich z domieszek, przy
rozdzielaniu złożonych mieszanin na komponenty i oddzielaniu
ich w czystej postaci, przy kontroli składu i jakości rozmaitych
produktów i towarów.
Metoda ta jest jedną z wiodących w biochemii, medycynie, chemii substancji organicznych i nieorganicznych i w całym szeregu
innych gałęzi nauki. Na marginesie: DNA z jądra komórkowego
pierwszy raz zostało wyizolowane właśnie przy użyciu chromatografii, tym większą więc niesprawiedliwością zdaje się fakt, że
nazwisko jej autora przez tak długi czas pozostawało nieznane.
Pojawiła się chromatografia cieczy i gazów, papieru i wymiany
jonów, chromatografia cienkich warstw. Za pomocą chromatografii wymiany jonów można zmiękczyć wodę lub uzdatnić ją do
picia. Także chromatografii zawdzięczamy rozdzielenie mieszaniny izotopów elementów rzadkich gleb.
24
Następcy Cwieta, którzy rozwijali jego idee i metody separacji
chromatograficznej, otrzymali łącznie sześć Nagród Nobla: Paul
Karrer – w 1937.r., Richard Kuhn – 1938 r., Leopold Rużićka
i Adolf Friedrich Butenandt – 1939, Archer Jon Martin i Richard
Laurence Synge – 1952, Frederick Sanger – 1958, Frederick
Sanger, Walter Gilbert i Paul Berg –1980.
Materiał przygotowali
W. Isidorow i W. Winogorowa
Od Wydawcy:
We wrześniu 1917 roku Szwedzka Akademia Nauk rozpatrywała
M. Cwieta jako kandydata do Nagrody Nobla, jednak Nagrody
mu nie przyznano, bo prace jego zbyt znacznie wyprzedziły owe
czasy. Niewątpliwie byłby on laureatem Nobla za 10–15 lat, ale
– jak wiemy – nagrody otrzymują tylko żyjący uczeni.
Dziękujemy profesorowi Uniwersytetu w Białymstoku, członkowi Rosyjskiej Akademii Nauk Przyrodniczych Walerianowi Isidorowu, który podczas IV konferencji n.t. rosyjskiego dorobku
kulturalnego i naukowego w Polsce, jaka miała miejsce w Gdańsku we wrześniu 2013 roku, opowiedział nam o uczonym Michaile Cwietie.
25
Юлиуш Будрин на фоне портрета своего отца
Juliusz Budryn przy portrecie ojca
26
Сага о роде Будриных
Лодзь, Юлианов. На столе в большой комнате
среди семейных реликвий лежит выцветшее
свидетельство о крещении: „1893 года 20
декабря родился, а 27 декабря того же года
был крещён Дмитрий. Его родители: профессор
Новоалександрийского института сельского
хозяйства и лесоводства Пётр Васильевич Будрин
и его жена Юлия Ивановна, урождённая Павлова
(…) Таинство крещения совершил священник
Успенской церкви в Варшаве протоиерей Юрий
Татаров”.
– Дмитрий – это мой отец, – объясняет хозяин дома Юлий
Будрин, начиная своё повествование о семейной истории.
С отцом мальчик провёл только первые семь лет жизни. С
дедушкой, вписанным в метрики, так никогда и не встретился. Не так давно вспомнила о нём Российская академия наук,
издав по случаю 145-летнего юбилея 186-страничную книгу
„Пётр Васильевич Будрин – учёный-аграрий”.
Дед Пётр Будрин
Дед родился в 1857 году в городке Нердва Соликамского
уезда Пермской губернии в семье священника Васильевской
церкви Василия Будрина. Но мальчик не пошёл по следам
своего отца: закончив четвёртый класс духовной семинарии
в Перми, поступил на естественное отделение физико-математического факультета Санкт-Петербургского университета и успешно окончил его в 1879 году. Профессор Александр
Советов сразу заметил талант и необычную работоспособность студента. И не ошибся. Пётр Будрин после получения
диплома занялся наукой. Защитив кандидатскую диссертацию, остался в вузе. Появились первые публикации, стажировки за границей и на территории Российской империи.
В 1882 году Пётр Будрин получил предложение приехать
на работу в Новоалександрийский институт сельского хозяйства и лесоводства, который уже в то время считался серьёзным научно-исследовательским центром. Этот институт
27
и до сих пор существует в польском городе Пулавы (а в то
время Новая Александрия), официально открывшись там в
1869 году. Но его основание относится к 1816 году, когда по
указу российского императора в Маримонте было создано
первое в границах тогдашней Российской империи учебное
заведение сельскохозяйственного профиля (сегодня это Варшавский университет сельского хозяйства – Szkoła Główna
Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie, SGGW). После переезда в Пулавы и многочисленных реорганизаций учебное
заведение было переименовано в Новоалександрийский институт.
В то время здесь работали известные российские и польские учёные, среди которых Василий Докучаев, Константин Глинка, Иван Тютчев, Николай Сибирцев, Александр
Карпинский, Владислав Дудревич, Антони Зелиньский.
Институт имел неплохие связи с европейскими школами,
и в 1886 году Пётр Будрин в течение семи месяцев посетил
своих коллег в Германии, Швейцарии, Австрии и во Франции.
Вскоре в недалёкую от Пулав Варшаву переезжает семья
Павловых, чему молодой учёный был очень рад. С генералом Иваном Ивановичем, его супругой, двумя сыновьями и
пятью дочерьми Пётр Будрин познакомился ещё во время
учёбы в Петербургском университете. Был частым гостем в
их доме.
Сын генерала, Николай, знающий более десяти иностранных
языков, выбрал профессию дипломата, став послом России в
Персии, а потом в Китае. Дочери же закончили или учились
на Бестужевских курсах, и только самая младшая Юля, „вулкан энергии”, училась в гимназии. Пётр Будрин предлагал
руку и сердце всем сётрам Павловым по очереди. Получив у
всех отказ, он обратил своё внимание на Юлю. Её сёстры –
Оля, Женя, Маруся и Надя – скрывали от неё, что подающий
надежды молодой учёный уже просил их руки. И вместе
с родителями уговаривали её согласиться. И Юлия, хотя и
мечтала о медицине, предложение Петра Будрина приняла.
Ей 18 лет, он на 13 лет старше.
„Как это странно, что через две недели, даже чуть меньше,
начнётся совсем новая для меня жизнь. Даст Бог, ни я, ни
Вы не будем жалеть об этом решении. По крайней мере со
своей сторны я хочу дать Вам то, что Вы от меня ожидаете.
28
Только не знаю, смогу ли?”– пишет невеста своему жениху
26 октября 1888 года.
Письмо дошло до адресата уже после защиты им магистерской диссертации на тему „Искусственные, преимущественно азотистые удобрения” в Петербургском университете. Её
рецензентами были настоящие светила российской науки –
профессора Дмитрий Менделеев и Александр Советов.
Осень 1888 года для Петра Будрина была богата событиями. В середине ноября, скорее всего в одной из варшавских
церквей, прошло венчание Юлии и Петра. Через месяц молодожён получил научную должность профессора, а его
365-страничная научная работа была издана в Варшаве.
Новая Александрия понравилась молодой жене. Понравились белоснежное двухэтажное здание института, великолепный парк с живописными беседками, ажурные кованые
мостики, соединяющие берега ручьёв и речушек, солнечные
поляны.
Юлия много времени проводила на свежем воздухе, прогуливаясь по парку с книжкой в руках, как бы предчувствуя, что
это последние беззаботные моменты в её жизни. Конечно,
ей не хватало шумной атмосферы, к которой она привыкла
в родном доме. Пётр, уже Васильевич, постоянно пропадал
на работе. Его статьи публиковались в научных сборниках
и журналах не только в России, но и за границей. Юлия постепенно знакомилась с семьями остальных профессоров и
сотрудников института. После рождения первой дочери обязанностей у неё прибавилось. Тем более что вскоре, через
два года, рождается вторая девочка, а в 1893 году долгожданный сын Дмитрий, отец пана Юлия. Его крёстным отцом
становится дед, генерал Иван Иванович Павлов.
Юлия была отзывчивым и добрым человеком. Несмотря на
то, что, будучи совсем молодой женщиной с тремя детьми
на руках она близко к сердцу приняла судьбу трёхлетнего
сына сторожа, потерявшего обоих родителей. Высказав
мужу свою идею принять на воспитание сироту, услышала:
„У тебя и так полно забот с нашими детьми, а мне и свои-то
мешают работать, а тут ещё и чужой...” Но в конце концов
муж согласился. И Юля взяла в дом Костю Павлова.
Супруга Петра Будрина поддерживала тесную связь со своей
семьёй, всегда была безмерно рада, когда кто-то из сестёр
приезжал к ней в гости. Ведь с мужем можно было говорить
29
только на тему его работы. „Он постоянно считает показатели плодородности своих растений или же думает о том,
какой навоз нужно подсыпать под картофель,” – обижалась
на мужа Юлия, делая записи в своём дневнике.
В это время её учёный супруг проводил опыты с разными
сортами картофеля.
Кроме исследований Пётр Будрин занимался и организационной работой. С 1883 года он руководил опытной фермой
института в Гурной Ниве и Кемпе. В 1891 году возглавил
первую в России и одну из первых в Европе кафедру растениеводства.
Институт развивается, и в 1892 году его статус приравнивается к университетскому. Профессор Будрин пишет очередные научные статьи. Его работа на тему „Данные по культуре
сельскохозяйственных растений на опытной ферме в Новой
Александрии за 1881–98 годы” получила не только золотую
медаль комитета Музея прикладных знаний, но и вышла отдельной публикацией с резюме на франзуском языке к Парижской всемирной выставке 1900 года. И это ещё далеко
не полный список успехов новоалександрийского периода
жизни профессора Будрина, который в течение пяти лет был
одновременно и помощником директора института..
Когда в 1902 году он занимает руководящее кресло, научное
заведение активно развивается. Растёт популярность вуза
среди студентов, во время вступительных экзаменов количество претендентов в три раза больше, чем мест на первом
курсе. Программа четырёхлетнего обучения постоянно расширяется. В то время в институте действовали кафедры неорганической и органической химии, химического анализа,
технологии, физики и метеорологии, ботаники, физиологии
растений и микроорганизмов, минералогии и геологии, общей и практической зоологии, физиологии животных, анатомии домашних животных, почвоведения (в некоторых источниках указано, что это была первая кафедра почвоведения в
мире), сельскохозяйственных машин и оборудования, строительства и инженерии, геодезии, растениеводства, зоотехники, ветеринарии, лесоводства. Студенты имели возможность
учиться не только в течение академического года, но и во
время каникул, когда они вместе с преподавателями выезжали на научные работы на Любельщизну в имения графа Кленевского и графа Марчинкевича, под Радом в имения Чихов-
30
ских и Петровских, в кельцские владения графа Потоцкого,
в Беловежскую пущу.
На работе всё больше обязанностей, а дома всё больше детей. Вместе с приёмным мальчиком Костей их было уже
десять. „В течение четырнадцати лет, с того момента, когда
родился первый ребёнок, я не спала спокойно ни одной ночи,
– писала в дневнике Юлия. – Случалась, что забывала о том,
что хотела сделать, и спрашивала об этом ребёнка, которого
держала на коленях…”
Со временем старшие дети выехали на учёбу в Варшавскую
русскую гимназию. Наступил 1905 год. Вся страна была охвачена бунтами. Не был исключением и Новоалександрийский институт. „Исключить революционно настроенных
студентов,” – пришёл приказ сверху. Профессор Будрин не
мог с этим согласиться. И реакция властей последовала моментально – пришлось написать заявление об отставке.
Давно мечтающий о практическом применении данных, полученных во время проведённых исследований, Пётр Будрин
вместе с семьёй переезжает в глубь России, в подаренное царём имение Спаское под Смоленском.
– А сколько у вас там было коней? – спрашивал позднее своего отца шестилетний Юлий.
– Четырнадцать, – отвечал отец. – Одиннадцать рабочих, и
три ездовых.
Но самыми важными в хозяйстве были коровы. Профессор
пригласил на работу латышку, которая занималась изготовлением сыра. Он был в то время редкостью в России и охотно покупался любителями из Москвы и Петербурга.
Несмотря на это хозяйство не приносило достаточного, необходимого для большой семьи дохода. Кроме того, Петру
Васильевичу не хватало новых научных задач, где мог бы
пригодиться его опыт. Однажды ему в руки попала газета с
информацией о конкурсе на должность директора сельскохозяйственной селекционной опытной станции, открываемой
Харьковским сельскохозяйственным обществом. Пётр Будрин тут же решил использовать появившийся шанс. И был
принят на эту работу. Одновременно он занимал должность
приват-доцента Императорского Харьковского университета, где читал лекции по земледелию. И хотя на Украине
профессор провёл только пять лет, его помнят там и сегодня.
Пётр Будрин станет одним из основателей тогдашней Харь-
31
ковской научной агрономической школы, на базе которой в
Харькове будут впоследствии организованы институт растениеводства им. В. Юрьева и сельскохозяйственный университет им. В. Докучаева, которые существуют до сих пор.
В 1913 году профессор Будрин переезжает в Санкт-Петербург,
приняв приглашение читать лекции по растениеводству на
сельскохозяйственных курсах. Вся его многочисленная семья разместилась в просторной квартире на Васильевском
острове.
Отец Дмитрий Будрин
Сын профессора, Дмитрий, ещё раньше поступил в московскую медицинскую академию, однако после первого курса
перевёлся на факультет математики и естествознания.
Но началась Первая мировая война, и, как все студенты,
Дмитрий пошёл добровольцем на фронт. Сначала ему пришлось пройти полугодовое обучение военному делу, которое он закончил с наградой за первое место в соревнованиях
по конной езде. Потом был фронтовым офицером, адъютантом командира полка. И тут началась большевистская революция…
– Скоро красные будут расправляться с царскими офицерами, – предупредил его денщик-козак. Дмитрий Петрович понял, что пришло время выбирать: перейти на сторону большевиков или готовиться к смерти. И он сделал свой выбор,
когда командир полка вызвал его к себе и со слами: „Беги!”
передал ему полковую кассу.
Дмитрий Будрин вскочил на коня и отправился на юг. Добрался до армии Врангеля, сражался в её рядах, пока она не
оказалась зажатой в Крыму. Когда стало понятно, что Белые войска не смогут отразить натиск Красной Армии, началась эвакуация. Союзники из Антанты вывозили солдат и
офицеров на кораблях, чаще всего к берегам Румынии. Так
Дмитрий Петрович оказался в Констанции, где румынские
власти предоставили в распоряжение эвакуированных белогвардейцев огромный парк. Там можно было получить продовольственный паёк и место для ночлега, хотя чаще всего
им служила обычная скамейка или лавка.
– Во Франции создаётся армия Халлера*! – вести среди интернированных расходились моментально. Дмитрий Петрович долго не раздумывал. Его охотно приняли, ведь он хоро-
32
шо говорил по-французски и по-польски, понюхал пороху в
борьбе с немецкой армией и армией большевистской.
Дмитрия Будрина назначили командиром артиллерийской
батареи, где ему пригодились знания математики. Дойдя до
Польши, армия Халлера двинулась на юг на борьбу с большевиками. Батарея Дмитрия Петровича участвовала в атаке
на Сокаль, из которой вышла победителем, а его имя было
вписано в Книгу полка. Но успех оказался недолговременным – Красная Армия отбила город.
Когда война 1920 года подходила к концу, Дмитрию поступило предложение остаться в армии. Но он не согласился.
За последние два года он почувствовал не совсем доброжелательное отношение к православным русским в польской
армии: все его подчинённые получали повышения, он же
оставался на прежней должности, несмотря на свои заслуги.
Однако польское гражданство принял.
– Лодзь самый многонациональный город в Польше, – подсказал кто-то ему. И так он оказался в Лодзи, а на праздновании Рождества в православной церки познакомился с Анной
Крыжановской из старинного рода Денбно, которая в результате военных массовых перемещений вернулась в Польшу,
имея на руках аттестат зрелости, полученный в эвакуированной из Варшавы в Москву женской гимназии, и диплом
педагогических курсов.
Молодые поженились в 1924 году. Сначала им было нелегко,
но на счастье Анна оказалась человеком предприимчивым.
Сначала работала в банке, а потом занялась торговлей. Объезжала на повозке городские текстильные фабрики и забирала у них остатки тканей. А в связи с тем, что она умела договариваться непосредственно с фабричным руководством,
то получала „лучшие” производственные отходы. Остатки
тканей она продавала швеям, а со временем открыла собственный магазин со швейными принадлежностями и материалами на ул. Орлей. Дела шли хорошо.
Хуже было с работой у Дмитрия. Он тоже начинал работать
в банке, потом перешёл в фирму, занимающуюся строительством колодцев. „Не мог бы ты кому-нибудь замолвить
за меня слово?” – написал он в то время своему отцу, профессору Петру Будрину в Ленинград. Отец продолжал заниматься научной и преподавательской деятельностью, читал
лекции на уже петроградских сельскохозяйственных курсах,
33
которые в 1922 году были реорганизованы в высшее учебное заведение – Каменноостровский сельскохозяйственный
институт**. Пётр Будрин не только руководил кафедрой растениеводства и опытным хозяйством по выращиванию льна,
но и работал в музее сельского хозяйства. Каждое утро за
ним приезжал огромный „ЗиЛ” с водителем. Профессор никогда не был членом партии и, к счастью, его не коснулись
политические репрессии. В 1931 году во время заполнения
анкеты в рубрике, где нужно было ответить на вопрос, проходил ли он чистку государственного аппарата (где, когда и
каков был результат), Пётр Будрин написал: „Мне ничего не
известно об этом (ниоткуда меня до сих пор не вычищено)”.
После получения письма от Дмитрия из Польши профессор
вспомнил, что его студентом в Пулавах был сын богатого
лодзинского промышленника Роберта Бидерманна. Сейчас
уже и сын был крупным фабрикантом. И отцу сразу же удалось помочь сыну.
Должность была довольно значимой – в бухгалтерии в объединении промышленников-текстильщиков и с высоким
окладом – 700 злотых ежемесячно.
Материальная ситуация семьи Будриных стала настолько
стабильной, что они начали думать о собственном доме и
вскоре купили у Юлиуша Хейзла удачно расположенный земельный участок с хозяйственными постройками (сегодня
этой район называется Юлианов).
Зернохранилище Будрины переоборудовали под жилое помещение – получились три большие квартиры и одна маленькая – для бабушки Крыжановских. Она готовила обеды,
смотрела за прислугой, приглядывала за внуками. У Будриных родилось трое детей: в 1925 году сын Владимир, которого дома звали Вовка, позднее дочь Галина, которая умерла
в возрасте семи месяцев, и, наконец, в 1932 году сын Юлий.
– Имя мне досталось по бабушке Юлии, – обращает моё внимание Юлий. – Мама всё время поддерживала с ней контакт.
Это от неё мы узнали о смерти деда в 1939 году. Помнится,
она писала, что похоронная процессия была больше километра!
Сама бабушка Юлия умерла от голода в 1942 году во время
блокады Ленинграда. Анна Будрина с сыновьями каждую
неделю ходила в церковь, муж её провожал, но часто оставался ждать их в парке, читая газету.
34
В 1939 году Дмитрий Будрин пошёл на войну. Когда их подразделение проходило маршем через Лодзь, он заскочил домой, чтобы попрощаться.
Армия Роммеля, в которой он служил, расположилась в
крепости Модлин, недалеко от Варшавы. Там Дмитрий Петрович встретил знакомого, который посоветовал ему и его
коллеге бежать, переодевшись в цивильную одежду, потому
что, по его мнению, в этой войне победить будет невозможно. Знакомый офицер воспользовался советом, а Дмитрий
Будрин, который уже успел повоевать не на одном фронте,
бежать отказался. Воинская присяга для него была святой
клятвой. Последний раз его видели в Седлицах. Позже стало
известно, что он попал в красноармейский плен. Из Козельска отправил письмо, а потом открытку. Просил прислать
тёплую одежду и подушку. Потом контакт с ним прервался.
Когда немецкие власти сообщили об обнаружении массовых
захоронений в Катыни, семья сразу подумала о наихудшем
варианте. Но фамилии Будрина среди погибших в опубликованных списках не было. Юлий нашёл сведения об отце
намного позднее – в документах, привезённых генералом
Ярузельским. Приказ о расстреле был подписан самим Сталиным и четырьмя членами Политбюро. Первая колонна машин из Козельска в Катынь отправилась 3 апреля 1940 года.
Вторая, в которой находилось триста человек, в том числе и
Дмитрий Будрин, выехала на следующий день.
– Отца расстреляли, вероятнее всего, 5 апреля, – рассказывает сын Юлий. И с тех пор каждый год в этот день он ходит к
памятнику жертвам Катыни в Лодзи. Символическая могила
отца есть и на православном городском кладбище.
Мама Анна Будрина
С тех пор, с далёкого 1939 года, семья жила без отца и мужа.
Немецкие власти выселили весь район, где находился их
магазин. Его пришлось закрыть. Но из Юлианова Будрины
не выехали. Сначала, после подписания пакта МолотоваРиббентропа, между III Жечпосполитой и СССР отношения
были дружественными. Но потом, после нападения гитлеровских войск на СССР отношение к Будриным изменилось.
Их уже стали считать белыми эмигрантами, но тоже оставили в покое. Единственным неудобством было то, что к ним
подселили немца из Риги, художника Рудольфа Фелера. Он
35
привёз с собой сделанный своими руками резной рабочий
стол, который планировал передать как подарок Герману Герингу, правой руке Адольфа Гитлера. Для семьи Будриных
нарисовал по фотографии портрет мужа и отца в мундире
армии Халлера.
В то время балтийских немцов приехало в Лодзь немало. Некоторые даже не знали немецкого языка, говорили по-русски
и в большинстве своём были православными. В Лодзи приехавшим новые немецкие власти предоставляли и жильё, и
работу.
Одна из женщин, с которыми Анна Будрина познакомилась в
церкви, получила от властей магазин с тканями и швейными
принадлежностями, который располагался на ул. Наврот, но
не знала, что с ним теперь делать.
– Давайте я Вам помогу – займусь всем сама, – предложила ей предприимчивая Анна. Та согласилась. Таким образом
Анне удалось содержать не только свою семью, но и устроить на работу знакомых, уберегая их таким образом от вывоза в Германию. Сын признаётся, что в то время, чтобы наладить доставку товаров, маме не раз и не два приходилось
подделывать карточки на отпуск материалов. Но дела шли
так хорошо, что Анна Будрина смогла выплатить взятый
перед войной кредит на покупку земельного участка. Могла
также помочь другим. И помогала.
Осенью 1939 года Анна возила польским военнопленным в
Лагевники суп в больших бидонах из-под молока. Однажды в двери их дома постучала незнакомка в шубе и в туфлях. Оказалось, что это переодетый доктор Лещиньский из
лодзинского отделения Армии Крайовой. Вышел он из дома
Будриных тоже не с пустыми руками. Неоднократно Анна
Будрина помогала Екатерине Кобро, известному скульптору–авангардистке. Когда-то в молодости они вместе учились
в варшавской гимназии в Москве, и волею судьбы обе оказались в Лодзи.
Помогала Анна своей сестре и Екатерине Дзержинской,
жене Владислава Дзержинского, который приходился братом Феликсу Дзержинскому, наркому СССР.
Дзержинские жили на той же улице. Владислав был профессором неврологии, а его жена, русская, была активисткой
лодзинского православного прихода. Немцы арестовали, а
через некоторое время расстреляли Владислава, а Екатерина
36
с дочерью от первого брака Верой были выселены из Лодзи.
Они переехали в Варшаву, где Екатерина Дзержинская открыла швейную мастерскую. После войны она будет вести
курсы кройки и шитья при Русском культурно-просветительском обществе в Лодзи. Похоронены мать и дочь, взявшая после замужества фамилию Фиялковская, на городском
православном кладбище.
Но вернёмся к военному времени. В 1944 году месяц или
два находился в Лодзи Радослав Островский, деятель белорусской эмиграции, в то время президент Белорусского
центрального совета. И здесь необходимы дополнительные
пояснения. Гитлер, пока ему сопутствовали успехи на восточном фронте, реализовывал так называемый Generalplan
Ost – генеральный план „Ост”, согласно которому 75% белорусов должны быть переселены или уничтожены, а 25% подлежали онемечиванию. Только после тяжёлых поражений
под Сталинградом и Курском был создан пронемецкий Белорусский центральный совет во главе с Радославом Островским (21 марта 1943 года). Р. Островский был белорусским
публицистом и деятелем национального движения, которое
боролось за независимость Белорусского государства. Во
время войны он вместе со своим штабом был эвакуирован
в Лодзь. Тут он вспомнил об Анне Будриной, с которой познакомился ещё до войны в доме у Дзержинских. Высокий и
видный, он наведывался к Будриным в гости, подъезжая на
представительном лимузине. Позднее за эти кратковременные визиты Островского Анна заплатит немалую цену. Но
пока ещё идёт война. Мальчики ходят в школу.
– Четыре года я учился в немецкой школе, – вспоминает Юлий Будрин. – Во втором классе научился писать понемецки, ещё готическим шрифтом, грифелем на дощечках,
потому что тетрадей тогда не было.
В 1944 году из-за приближающейся линии фронта и авиационных налётов все школы были эвакуированы в небольшие
окрестные городки. Школа Юлия попала в Згеж. Там он начал учить английский язык.
– Англичане – это самые большие враги для немцев, но чтобы врага одолеть, нужно знать его язык, – эти слова дети
услышали от учительницы на первом же уроке.
Но учился Юлий в Згеже недолго, около полугода, потому
что пришла новая власть. А с ней и очередные изменения.
37
В Германию вынужден был выехать квартировавший у них
всё это время Рудольф Фелер с семьёй. А просторный дом
Будриных присмотрел себе свежеиспечёный польский милиционер. С оружием в руках и повязкой на рукаве он огласил
хозяевам, что его интересуют не только квартира на первом
этаже, но и квартира этажом выше. И судебный исполнитель
их реквизировал.
У Анны Будриной начались трудные времена, потому что её
старший сын Владимир носил чёрный мундир и якобы служил в CC***. Да, её сын ходил в чёрной форме, но это была
форма пожарной дружины. Как только он окончил школу,
Анна приложила все усилия, чтобы его приняли на работу к
пожарным. Иначе его могли забрать на земляные работы по
рытью окопов. А теперь посыпались обвинения в его принадлежности к СС, в том, что они не поляки, а белая эмиграция. И Анну ранней весной 1945 года арестовали. Тогда ещё
польская милиция не имела своих помещений для арестованных, и её повезли в камеры НКВД. Там она начала говорить по-русски и ей повезло: попался офицер, который, выслушав её, понял, что произошла ошибка. После трёх дней,
проведённых в камере, Анну выпустили.
Но главное – дом остался в их собственности. Вскоре Анна
узнала, что должна будет ещё раз выплатить кредит за участок, хотя в этом же самом банке она уже отдала его, но
во время окупации. Она нашла новую работу – стала заведующей и совладелицей магазина на центральной улице
Лодзи – Пиотрковской (хозявами также были зять генерала Михала Роля-Жимерского и господин Буттлер из Варшавы). Но когда в 1948 году Польская социалистическая
партия объединилась с Польской рабочей партией, частной
торговле была объявлена война, и с магазином нужно было
расстаться.
После этого Анне удалось добиться небольшого денежного
пособия для сыновей в связи с потерей на войне отца. Тогда же в управлении забрали у них письмо и открытку из
Козельска. На кладбище, где Анна установила небольшой
памятник на символической могиле мужа, органы государственной безопасности (UB) постоянно закрашивали красной краской год смерти – 1940.
Юлий продолжал учиться в школе, был уже в пятом классе,
где учились дети, рождённые в разные годы. Когда перешёл
38
в шестой – последний – учёбу в начальной школе продлили
на год, до семи лет. А через год – до восьми. Сегодня Юлий
Будрин шутит: „И так в течение трёх лет я учился всё время
в последнем классе”.
В то время его мама записалась на курсы метеорологии, но
полученная профессия не давала достаточно средств, чтобы
выжить. На счастье, вскоре в школах был введён обязательный русский язык. У Анны – аттестат варшавской русской
гимназии и московских педагогических курсов, а также
опыт работы во время переселения учителем в школе. И она
тут же нашла работу в гимназии, но проработала там недолго. В городском отделе просвещения быстро поняли, что
она великолепно знает русский язык и предложили ей работу
преподавателя на курсах подготовки учителей.
– Тогда же мама помогла устроиться на курсы Екатерине Кобро, – вспоминает Юлий Будрин.
Потом Анна Будрина перешла на работу преподавателем
русского языка в лодзинский политехнический институт,
куда в 1951 году поступил на учёбу и Юлий. Жизнь, казалось
бы, входила в нормальное русло. Но ненадолго, потому что
ещё через два года маму снова арестовали. Теперь уже из-за
знакомства с Радославом Островским, который после выезда
из Лодзи проживал в Берлине, а потом в Западном Берлине.
Там заботились о нём западные союзники.
Перебравшись в Лондон, Островский возглавил эмигрантское правительство Белоруссии. И всё это время он писал
письма Анне Будриной, предлагал, чтобы она переехала к
нему. Но она не соглашалась.
С помощью внешней разведки Великобритании Островский
занимался организацией постоянной связи с Белоруссией. В
Польшу был переброшен английский агент, белорус по происхождению. Встречаясь с людьми Островского, он создавал
сеть агентов. Штаб белорусских агентов находился в Быдгощи. Островский попросил его зайти и к Анне Будриной и попробовать ещё раз уговорить её на переезд к нему. Агент как
ни в чём не бывало зашёл в дом к Будриным. Анна угостила
его чаем, но на уговоры ответила „нет”, объяснив, что у неё
хорошая работа в институте, где учится и её сын.
Агент там же в Лодзи зашёл ещё к одной, уже белорусской,
семье. Дочь хозяев как раз готовилась к вступительным экзаменам в политехнический институт.
39
– Моя знакомая там работает, может тебе помочь, – и гость
оставил им адрес Будриной. Но агентурная сеть провалилась, и во время следствия были выявлены контакты Анны
с той белорусской семьёй, у которой во время обыска была
найдена записка с адресом.
Шёл июль 1953 года. После возвращения из отпуска Анна
срочно была вызвана в институт под предлогом заполнения
документов. Служба государственной безопасности задержала её, когда она выходила из здания политехники.
Домой Анна не вернулась. Сын не знал, что случилось с мамой, искал её по всему городу, исходив его вдоль и поперёк.
На работе о ней никто ничего не говорил. Через несколько
дней к ним домой пришли сотрудники службы безопасности и перевернули всё вверх дном. Искали и нашли письма
Островского, в которых не были никакой политики, а только
личная переписка. Забрали письма, все мамины украшения
и двести долларов.
– Теперь я знал точно, что мама арестована. Вспомнил, что
один из знакомых пришёл как-то на вечеринку с оружием,
– вспоминает Юлий, – и я тогда подумал, что он, наверняка,
служит в СБ. И Юлий обратился к нему за помощью.
Вести, которые принёс знакомый, не были утешительными.
Анна Будрина уже была перевезена в следственный изолятор
в Быдгощ.
Юлий начал ездить к следователю, к прокурору, но не было
даже речи о том, чтобы получить свидание с мамой. Можно
было только оставлять передачи.
– К сожалению, мы не можем вмешиваться в такие дела, но
обещаю, что Вам ничего не грозит, – уже во время первой
встречи после ареста мамы успокоил Юлия проректор института, профессор Езерский. И даже дал Юлию стипендию.
Об аресте мамы узнал также брат, Владимир-Вовка, который
очень за неё переживал. Во время войны, несмотря на то,
что он служил в пожарной дружине, его всё же выслали на
рытьё противотанковых рвов под Познань. Оттуда он бежал
и оказался в Берлине, и именно у Островского. После войны
поступил в один из институтов в Кёльне, но когда Аденауэр пришёл к власти и отменил стипендии для иностранцев,
брат выехал в Австралию. Когда в 1953 году начался конфликт между Северной и Южной Кореей, он вызвался идти
добровольцем, чтобы бороться с коммунистами – за отца, за
40
мать… Эта борьба закончилась тяжёлой болезнью поджелудочной железы, ставшей результатом неудачной операции,
проведённой прямо во время боевых действий, в полевых
условиях. И с тех пор брат до конца жизни болел сахарным
диабетом.
После познанских протестов**** в 1956 году срок заключения Анне Будриной сократили наполовину, до трёх лет. Когда в июле Анна вышла на свободу, она сразу же начала заниматься своей реабилитацией. Ей удалось восстановить своё
доброе имя, только вот украшения так и не вернули. Анна
вернулась на работу в институт, где первое время руководила
студенческим общежитием, а потом снова начала преподавать. Умерла Анна Будрина в 1968 году.
Юлий Будрин после окончания института работал в Бюро
проектов бумажной промышленности, которому верен и до
сегодняшнего дня. Начинал ассистентом, потом был проектировщиком и, наконец, главным проектировщиком.
– Сейчас я там уже не работаю, только контролирую их, –
шутит пан Юлий. Сегодня он председатель наблюдательного
совета уже четвёртный срок подряд.
Алла Матренчик, 2011
Фото из семейного архива Будриных
* польское военное объединение под командованием генерала
Юзефа Халлера носила своё имя по цвету формы – Голубая
армия. Сформирована Антантой и США во Франции с
целью использования её польским правительством в борьбе
против большевистских войск.
** Сегодня это Санкт-Петербургский государственный
аграрный университет.
*** СС (нем. SS, сокр. от нем. Schutzstaffel — „отряд охраны”),
в 1933−1945 гг. — военизированные формирования
Национал-социалистической немецкой рабочей партии
(НСДАП).
**** Познанский июнь или Познанские протесты 1956 года ,
также известные как Познанское восстание 1956 года
– первое из нескольких крупных выступлений против
правительства Польской народной республики.
41
Василий Алексеевич Будрин,
1892
Wasilij Budryn, 1892
Юлия Ивановна Павлова,
супруга Петра Будрина
Julia Pawlowa, żona Piotra
Budryna
42
Пётр Васильевич Будрин,
Харьков, 1910
Piotr Budryn w Charkowie, 1910
Пётр Будрин с женой и дочерью
Piotr Budryn z żoną i córką
Диплом признания учёной степени, вручёный в 1899 году Петру
Будрину, профессору Института сельского хозяйства и лесоводства
Dyplom uznania wręczony w 1899 r. Piotrowi Budrynowi, profesorowi
Instytutu Gospodarstwa Wiejskiego i Leśnictwa
Потверждение избрания Петра Будрина почётным членом
Новоалександрийского института сельского хозяйства и лесоводства
Potwierdzenie nadania tytułu „członek honorowy” w Nowoaleksandryjskim
Instytucie Rolnictwa i Leśnictwa
44
Дворец Чарторыйских в Пулавах
Widok pałacu Czartoryskich w Puławach
Студенты института сельского хозяйства и лесоводства
Studenci Instytutu Gospodarstwa Wiejskiego i Leśnictwa
Опытное хозяйство института в Пулавах
Uprawy doświadczalne IGWiL w Puławach
46
Пётр Бурдин с супрогой Юлией в Ленинграде
Piotr Budryn z żoną Julią w Leningradzie
Юлия Будрина с детьми – в центре стоит Наташа, слева Костя,
справа сидит маленький Дмитрий
Julia Budryn z dziećmi – w centrum stoi Natasza, z lewej Kostia , po prawej
siedzi mały Dymitr.
Дмитрий Будрин
в форме армии
генерала Юзефа
Галлера
Dymitr Budryn
w mundurze armii
gen. Józefa Hallera
Дмитрий Будрин
(1892–1940)
Dymitr Budryn
(1892–1940)
48
Анна Ивановна Будрина
Anna Budryn
Старшие дочери Будриных, Анна и Наталья (справа и слева) среди
подруг и студентов Института (1903)
Starsze córki Budryna, Anna i Natalia (z prawej i lewej) w gronie
przyjaciółek i studentów IGWiL (1903)
Юлий Будрин, 1943
Juliusz Budryn, 1943
Юлий Будрин, 2011
Juliusz Budryn, 2011
50
Z sagi rodu Budrynów
Łódź, Julianów. Na stole w salonie, pełnym rodzinnych
pamiątek, leży pożółkły odpis metryki chrztu. „1893
roku, 20 grudnia urodził się, a 27 grudnia tego samego
roku został ochrzczony Dymitr. Jego rodzice: prof.
Nowoaleksandryjskiego Instytutu Rolnictwa i Leśnictwa
Piotr Wasiljewicz Budryn i jego ślubna żona Julia
Iwanowna, z domu Pawłowa (…). Chrztu dokonał
proboszcz Uspienskiej Cerkwi w Warszawie prot. Jurij
Tatarow”.
– Dimitrij to mój tata – tłumaczy gospodarz, Juliusz Budryn, rozpoczynając opowieść o rodzinnej sadze. Cieszył się ojcem zaledwie siedem lat, wspomnianego w metryce dziadka nie spotkał
wcale.
Przypomniała o nim Rosyjska Akademia Nauk, wydając z okazji
145 rocznicy urodzin 186-stronicową książkę „Piotr Wasiljewicz
Budryn uczony – specjalista z zakresu rolnictwa”.
Dziadek rodzi się w 1857 roku w Nerdwie, w permskiej guberni.
Nie idzie w ślady swego ojca, miejscowego proboszcza Wasiljewskiej Cerkwi – po czwartej klasie seminarium duchownego
w Permie dostaje się na kierunek przyrodniczy wydziału matematyczno-fizycznego uniwersytetu w Petersburgu. Profesor
Aleksander Sowietow od razu dostrzega niebywały talent i pracowitość studenta. Nie myli się. Piotr Budryn niebawem rozpoczyna karierę naukową – z dyplomem w ręku i tytułem kandydata nauk pozostaje na uczelni, odbywa staże w kraju i za granicą,
zaczyna publikować.
W 1882 roku dostaje propozycję pracy w Nowoaleksandryjskim
Instytucie Rolnictwa i Leśnictwa. Jest to nie byle jaka propozycja – instytut istnieje w Puławach (ówczesnej Nowej Aleksandrii) od 1869 roku, ale ma znacznie starszy rodowód sięgający
1816 roku, gdy z ukazu cara w Marymoncie powstała pierwsza w granicach ówczesnej Rosji uczelnia agronomiczna (dziś
SGGW w Warszawie). To ona, po przeniesieniu do Puław i licznych reorganizacjach, została przemianowana na Nowoaleksandryjski Instytut.
51
Placówka skupia nie byle jakie nazwiska, w jej murach pracują
bądź pracować będą profesorowie Wasilij Dokuczajew, Konstanty Glinka, Iwan Tiutczew, Nikołaj Sibircew, z polskich naukowców – Aleksander Karpiński, Władysław Dudrewicz, Antoni
Zieliński. I oferuje niemałe możliwości – w 1886 roku Piotr Budryn odbywa siedmiomiesięczną podróż służbową do Niemiec,
Szwajcarii, Austrii i Francji.
I bardzo się cieszy, że do nie tak odległej od Puław Warszawy
przenosi się cała rodzina Pawłowów. Generała Iwana Iwanowicza, jego małżonkę, dwóch synów i pięć córek poznał jeszcze
podczas studiów w Petersburgu. Teraz także jest częstym gościem w ich domu.
Syn generała, Nikołaj, który zna trzynaście czy czternaście języków i wybrał zawód dyplomaty, wkrótce zostanie ambasadorem
Rosji w Persji, potem w Chinach. Starsze dziewczęta skończyły albo uczą się na Bestużewskich Kursach, jedynie najmłodsza
Julia, „żywe srebro”, chodzi do gimnazjum. Piotr Wasiljewicz
oświadcza się siostrom Pawłowym po kolei. Gdy otrzymuje odmowę, idzie do najmłodszej – Julii. Ola, Żenia, Marusia i Nadia
ukrywają przed nią, że obiecujący naukowiec najpierw je prosił
o rękę, razem z rodzicami namawiają do małżeństwa.
I Julia, choć marzy o medycynie, oświadczyny przyjmuje. Ma
osiemnaście lat, on jest o trzynaście lat starszy.
„Jakie to dziwne, że za jakieś dwa tygodnie, nawet mniej, zacznie się dla mnie zupełnie nowe życie, da Bóg i ani ja, ani Pan
nie będziemy żałować tej decyzji. Ja przynajmniej ze swej strony
pragnę dać Panu to, czego Pan oczekuje, nie wiem tylko, czy
będę w stanie?” – pisze w liście do narzeczonego z 26 października 1888 roku.
Gdy Piotr Wasiljewicz czyta te słowa, jest tuż po obronie dysertacji „Sztuczne nawozy azotowe” na uniwersytecie w Petersburgu. Jej recenzentami zostają prawdziwi giganci rosyjskiej nauki,
profesorowie Dymitr Mendelejew i Aleksander Sowietow.
Bogata w wydarzenia była ta jesień 1888 roku. W połowie listopada, najprawdopodobniej w cerkwi w Warszawie, odbył się
ślub Julii i Piotra. Miesiąc później mąż otrzymał naukowy tytuł
profesora, jego 365-stronicowa praca naukowa ukazała się drukiem w Warszawie.
Nowa Aleksandria (Puławy) spodobała się młodej żonie. Podobał się jej śnieżnobiały piętrowy budynek Instytutu, przepiękny
park z malowniczymi altankami, w których tak przyjemnie było
52
czytać, ażurowe mostki spinające brzegi strumyków i rzeczułek,
słoneczne polany.
Julia dużo spacerowała, jakby przeczuwając, że są to ostatnie
beztroskie chwile w jej życiu. Co tu kryć, brakowało jej gwarnej
atmosfery, do której przywykła w swym rodzinnym domu.
Piotr Wasiljewicz bez końca poświęcał się pracy – już wtedy
publikował w „Pracach Cesarskiego Wolnego Ekonomicznego
Towarzystwa”, pismach „Rolnictwo i Leśnictwo”, „Journal für
Landwirtschaft”. Julia stopniowo poznawała rodziny pozostałych profesorów i pracowników Instytutu. Wkrótce, po urodzeniu
pierwszej córki, obowiązków jej przybyło, tym bardziej że dwa
lata później przyszła na świat druga dziewczynka, a w 1893 roku
pierwszy syn, Dymitr, ojciec pana Juliusza. Jego chrzestnym został dziadek, generał Iwan Iwanowicz Pawłow.
Julia była bardzo wrażliwa. Mimo że miała już troje dzieci, pochyliła się nad losem sieroty, trzyletniego Kostii Pawłowa, syna
zmarłego owdowiałego dozorcy. Bardzo chciała go wziąć na wychowanie.
Piotr Wasiljewicz odniósł się do tego pomysłu, najdelikatniej
mówiąc, z dużą rezerwą.
– Mało to masz zajęć z naszymi dziećmi, bo mnie nawet nasze
w pracy przeszkadzają – argumentował. W końcu się zgodził.
I Julia wzięła Kostię.
Była bardzo rodzinna, zawsze cieszyła się z odwiedzin swoich
sióstr, także dlatego, że z mężem na tematy pozazawodowe porozmawiać nie mogła.
„On wciąż liczy wydajność swoich roślin albo myśli o tym, jaki
nawóz trzeba podsypać pod kartofle” – skarżyła się w swoim pamiętniku, gdy Piotr Wasiljewicz przeprowadzał doświadczenia
z ziemniakami. Zresztą stale był pochłonięty jakimiś uprawami.
Od 1883 roku kierował przecież gospodarstwem doświadczalnym Instytutu w Górnej Niwie i Kempie. W 1891 roku objął
pierwszą w Rosji i jedną z pierwszych w Europie katedrę uprawy roślin.
Instytut się rozwijał, w 1892 roku jego status został zrównany
z uniwersyteckim.
Profesor Budryn wiele wówczas pisał. Jego praca „Dane o kulturze uprawy roślin w doświadczalnej fermie Nowoaleksandryjskiego Instytutu w Górnej Niwie i Kempie w latach 1881–1899”
została nie tylko wyróżniona złotym medalem, przyznanym
przez Komitet Muzeum Wiedzy Przyrodniczej w Moskwie, ale
53
zaopatrzona we francuskojęzyczne streszczenie – zaprezentowana na światowej wystawie w Paryżu.
Ale to nie koniec nowoaleksandryjskich sukcesów profesora.
Gdy w 1902 roku objął stanowisko dyrektora Instytutu (wcześniej przez pięć lat był zastępcą dyrektora), placówka rozkwitła.
Rozpoczął się prawdziwy rozwój myśli agronomicznej. Rosło
zainteresowanie studentów, o jedno miejsce ubiegało się ponad
trzech kandydatów. Czteroletni okres nauki obejmował dużą
liczbę przedmiotów.
W Instytucie funkcjonowały katedry chemii nieorganicznej, chemii organicznej i rolniczej analizy chemicznej, technologii, fizyki
i meteorologii, botaniki, fizjologii roślin z nauką o mikroorganizmach, mineralogii z geologią, ogólnej i praktycznej zoologii, fizjologii zwierząt, anatomii zwierząt domowych, gleboznawstwa
(była to pierwsza katedra gleboznawstwa na świecie), maszyn
rolniczych i narzędzi, budownictwa i sztuki inżynieryjnej, niższej geodezji, uprawy ziemi, ogólnej uprawy roli, uprawy roślin,
zootechniki, weterynarii, leśnictwa, leśnej taksacji, gospodarki
leśnej.
Nie brakowało zajęć nie tylko w roku akademickim, ale także
podczas wakacji – studenci wraz z opiekunami odbywali wycieczki, a to do majątków hrabiego Kleniewskiego czy Marcinkiewicza w lubelskiej guberni, Cichowskiego czy Piotrowskiego w radomskiej, Potockiego w kieleckiej, a to, na przykład, do
Puszczy Białowieskiej.
W pracy przybywało uczonemu obowiązków, w domu dzieci.
Razem z przyjętym Kostią było już ich dziesięcioro.
„Od czternastu lat, odkąd przyszło na świat pierwsze dziecko,
nie przespałam spokojnie nawet jednej nocy” – pisała w pamiętniku Julia. „Zdarzało się, że zapominałam o tym, co mam zrobić
i pytałam o dziecko, które trzymałam na kolanach...”. Na szczęście starsze zaczęły już się uczyć w Warszawskim Rosyjskim
Gimnazjum.
Nadszedł rok 1905. Cały kraj ogarnęły rozruchy. Nie ominęły
Nowoaleksandryjskiego Instytutu. „Relegować strajkujących
studentów” – przyszło rozporządzenie.
Profesor Budryn nie chciał się na to zgodzić. Na reakcję władz
nie trzeba było czekać – musiał napisać podanie o zwolnienie.
A ponieważ od dawna marzył, by posiadaną wiedzę wykorzystać
praktycznie, przeniósł się do podarowanego mu przez cara majątku Spaskoje pod Smoleńskiem.
54
– A ile tam mieliście koni – dopytywał się po latach swego taty
sześcioletni Julij.
– Czternaście – usłyszał. – Jedenaście roboczych, trzy wierzchowe i do bryczek.
Ale to nie konie były najważniejszymi zwierzętami w gospodarstwie. Najważniejsze były krowy. Profesor zatrudnił Łotyszkę
do warzenia serów i te sery, prawdziwy rarytas, wysyłał koleją
wprost do Moskwy i Petersburga. Ale albo gospodarstwo przynosiło niewystarczające dochody, albo Piotrowi Wasiljewiczowi
brakowało nowych naukowych wyzwań, bo gdy w ręce wpadła
mu gazeta z informacją o konkursie na dyrektora pierwszej krajowej stacji selekcyjnej, otwieranej przez Charkowskie Towarzystwo Rolnicze, nie wahał się ani chwili. Nową funkcję będzie
łączyć z wykładami z uprawy ziemi na fizyczno-matematycznym wydziale Charkowskiego Uniwersytetu. I choć na Ukrainie
spędzi zaledwie pięć lat, z czasem zostanie nazwany jednym
z założycieli współczesnej charkowskiej naukowej szkoły agronomicznej, na bazie której powstaną następnie Instytut Uprawy
Roślin im. Jurjewa i Charkowski Ukraiński Uniwersytet Rolniczy im. Dokuczajewa (który notabene także wcześniej pracował
w Puławach).
W 1913 roku prof. Budryn przeniósł się do Petersburga – przyjął
zaproszenie na wykłady o uprawie roślin na petersburskich kursach rolniczych.
Cała rodzina zamieszkała wówczas na Wasiljewskim Ostrowie.
Jeszcze do niedawna w dawnym mieszkaniu, podzielonym obecnie na kilka mniejszych, zachowały się ich kotary.
Syn profesora, Dymitr, już wcześniej dostał się na Akademię
Medyczną do Moskwy. Ukończył pierwszy rok medycyny, ale
zajęć w prosektorium, które były na drugim roku, nie był w stanie znieść. Przeniósł się wówczas na kierunek matematyczno-przyrodniczy.
Wybuchła pierwsza wojna światowa. Jak wszyscy studenci, Dymitr poszedł na ochotnika na front. Najpierw odbył półroczne
przeszkolenie, i to z nagrodą – za pierwsze miejsce w jeździe
konnej. Dobrze radził sobie też na froncie, był frontowym oficerem, adiutantem dowódcy pułku.
Jakby jednak wojny było mało, wybuchła rewolucja.
– Wkrótce czerwoni będą sądzić oficerów – ostrzegł go ordynans, Kozak. Dymitr Piotrowicz wiedział, co to znaczy. Trzeba
będzie wybierać – przejść na stronę rewolucjonistów, albo szy-
55
kować się na śmierć. Dowódca wezwał go do siebie, powierzył
mu kasę pułkową i polecił uciekać.
Z tą kasą Dymitr Budryn konno skierował się na południe. Dostał się do armii Wrangla. Walczył w jej szeregach, aż w końcu
wraz z jej oddziałami został zepchnięty na Krym. Gdy stało się
jasne, że Biali nie dadzą rady odbić Rosji, rozpoczęła się ewakuacja. Alianci wywozili ich na statkach, najczęściej do Rumunii.
Dymitr Piotrowicz wylądował w Konstancji. Tam, po internowaniu, władze rumuńskie oddały do ich dyspozycji wielki park.
O skromne posiłki nie trzeba było się martwić, gorzej było ze
spaniem. Z braku łóżek internowanym musiały wystarczyć parkowe ławki.
– We Francji tworzy się armia Hallera – wieści wśród internowanych rozchodziły się błyskawicznie.
Dymitr Piotrowicz długo się nie zastanawiał. Chętnie go przyjęto, znał francuski i polski, powąchał prochu zarówno w walce
z Niemcami, jak i z bolszewikami. Został dowódcą baterii artyleryjskiej – bardzo przydały mu się w tym studia matematyczne.
Gdy armia Hallera dotarła do Polski, skierowano ją na południe,
do walki z bolszewikami. Bateria Dymitra Piotrowicza brała
udział w udanym ataku na Sokal, a on sam został nawet wpisany
do księgi pułku jako jego zdobywca. Sukces nie okazał się długotrwały, bolszewicy odbili miasto.
Gdy wojna 1920 roku dobiegła końca, Dymitrowi zaproponowano pozostanie w wojsku. Nie zgodził się. Przez minione dwa lata
odczuł nieprzyjazny stosunek do prawosławnych i Rosjan w polskiej armii. Awansowali jego podwładni, on – dowódca baterii,
z wpisem do księgi pułku – nie.
Przyjął natomiast polskie obywatelstwo. Ktoś mu uświadomił,
że Łódź jest najbardziej wielonarodowym miastem w Polsce.
I tak znalazł się w Łodzi, a na cerkiewnej choince poznał Annę
z Krzyżanowskich herbu Dębno, która po bieżeństwie i zawierusze wojennej, ze świadectwem maturalnym zdobytym w ewakuowanym do Moskwy Warszawskim Żeńskim Gimnazjum
i dyplomem ukończonych kursów pedagogicznych, wróciła do
Polski.
Młodzi pobrali się w 1924 roku. Na początku nie było im łatwo. Na szczęście Anna była przedsiębiorcza. Najpierw pracowała w banku, potem zajęła się handlem. Objeżdżała dorożką
fabryki tekstylne w mieście i odbierała z nich resztki materiałów,
a że rozmawiała z samymi dyrektorami handlowymi – dostawa-
56
ła najlepsze i niemałe kawałki. Te najpierw sprzedawała krawcom, z czasem założyła własny sklepik z dodatkami krawieckimi
i resztkami materiałów na ul. Orlej. Interes rozwijał się dobrze.
Gorzej było z pracą dla taty. Też zaczynał od banku, później pracował w firmie studniarskiej. „Może mógłbyś mnie komuś polecić” – napisał w końcu list do ojca, profesora Piotra Budryna, do
Leningradu.
Ten wciąż zajmował się pracą naukową i dydaktyczną. Wykładał
na petersburskich kursach rolniczych, które w 1922 roku zostały
przekształcone w szkołę wyższą – Piotrogrodzki Instytut Rolniczy, z siedzibą najpierw na Kamiennym Ostrowie w Piotrogrodzie, później w Dietskom Siele, potem znów w Leningradzie.
Nie tylko kierował katedrą uprawy roślin i stacją doświadczalną uprawy lnu, pracował też w muzeum rolnictwa. Codziennie
przyjeżdżał po niego ogromny Ził z kierowcą. Profesor nigdy
nie należał do partii, szczęśliwie ominęły go represje polityczne. W 1931 roku, przy wypełnianiu kwestionariusza osobowego,
w rubryce, czy przechodził czystkę ze strony aparatu państwowego (gdzie, kiedy i rezultat czystki) napisał: „Nic mi na ten temat nie wiadomo (znikąd mnie dotychczas nie wyczyszczono)”.
Teraz, po otrzymaniu listu od Dymitra z Polski, przypomniał sobie, że jego studentem w Puławach był syn bogatego łódzkiego
przemysłowca, Roberta Biedermanna. Ów syn był już znaczącym fabrykantem i od razu załatwił posadę. Nie byle jaką – prokurenta księgowości w zrzeszeniu producentów przędzy bawełnianej, z piękną pensją siedmiuset złotych miesięcznie.
Sytuacja materialna Budrynów poprawiła się tak bardzo, że
postanowili pomyśleć o swojej własnej siedzibie. Od Juliusza
Heinzla kupili pięknie położoną działkę ze spichlerzem (dziś ta
dzielnica nosi nazwę Julianów).
Budrynowie zaadoptowali spichlerz na dom – znalazły się w nim
trzy duże mieszkania i dodatkowo jedno małe, dla babci Krzyżanowskiej. Babcia gotowała obiady, pilnowała służącej, miała na
oku wnuków. Budrynom urodziło się troje dzieci, w 1925 roku
Włodzimierz, nazywany Wowką, później córeczka Galina, która
po siedmiu miesiącach zmarła, w końcu, w 1932 roku Julij.
– Dostałem imię po babci Julii – podkreśla pan Juliusz. – Mama
cały czas utrzymywała z nią kontakt, to od niej dowiedzieliśmy
się o śmierci dziadka w 1939 roku. Podobno odprowadzał go
na cmentarz ponad kilometrowy kondukt. Babcia Julia zmarła
z głodu, w 1942 roku, podczas blokady Leningradu.
57
Anna Budryn z chłopcami co niedziela chodziła do cerkwi, tata
ich odprowadzał, sam, bywało, że zostawał w parku, wolał poczytać gazetę.
Część II
W 1939 roku Dymitr Budryn poszedł na wojnę. Jak ich oddział
maszerował przez Łódź, wpadł na pożyczonej damce do domu,
żeby się pożegnać. Chciał wziąć rower Wowki, ale obie dętki
były w nim przebite, ofuknął więc tylko starszego syna, wsiadł
z powrotem na damkę i tyle go widzieli.
Armia Rommla, bo w niej służył, zatrzymała się w twierdzy Modlin, niedaleko Warszawy. Tam Dymitr Piotrowicz z kolegą, też
oficerem, trafili na znajomego, który zaproponował im cywilne
ubrania i pomoc w ucieczce, twierdząc, że tej wojny nie sposób
wygrać. Kolega skorzystał z okazji, ale Dymitr Budryn, który
walczył już na niejednym froncie, odmówił. Przysięgę żołnierską traktował niezwykle poważnie.
Ostatni raz widziano go w Siedlcach. Później trafił do sowieckiej
niewoli. Z Kozielska wysłał list, a potem kartkę. Prosił o ciepłą
bieliznę, jasiek. Potem kontakt się urwał.
Gdy Niemcy poinformowali o odkryciu masowych grobów
w Katyniu, rodzina podejrzewała najgorsze. Ale nazwiska Budryn na opublikowanych przez Niemców listach nie było. Pan
Juliusz znalazł je dopiero w dokumentach przywiezionych przez
Jaruzelskiego.
Rozkaz o rozstrzelaniu podpisał Stalin i czterech członków Biura
Politycznego. Pierwszy transport jeńców z Kozielska do Katynia
wyruszył 3 kwietnia 1940 roku, drugi, ten trzystuosobowy, z Dymitrem Budrynem, dzień później.
– Tata został rozstrzelany prawdopodobnie piątego kwietnia –
mówi pan Juliusz. Od tej pory co roku piątego kwietnia chodzi
pod Pomnik Katyński w Łodzi, symboliczny grób ojca znajduje
się też na prawosławnym cmentarzu.
I tak zostali sami z mamą.
Niemcy wysiedlili całą dzielnicę, w której, przy ulicy Orlej, znajdował się ich sklep, ten trzeba było też zamknąć.
Z Julianowa Budrynów nie ruszyli. Na początku, po podpisaniu
paktu Ribbentrop-Mołotow, między Rzeszą i Rosją Radziecką
kwitła przyjaźń, później, po napaści Niemiec na Związek Radziecki, traktowali ich jako białych emigrantów, więc też zosta-
58
wili w spokoju, dokwaterowali jedynie Niemca z Rygi, Rudolpha
Fehlera, artystę malarza. Ten przywiózł ze sobą własnoręcznie
zrobiony piękny sekretarzyk, prezent dla Goeringa, którego jakoś nie miał okazji wręczyć, a Budrynom namalował z fotografii
portret męża i ojca w mundurze armii Hallera.
Zresztą na mocy umów Rzeszy z ZSRR takich Baltendeutsche
(Niemców Bałtyckich) w Łodzi pojawiło się wielu. Niektórzy
nawet nie znali niemieckiego, tylko rosyjski, w większości byli
prawosławni. Tym Baltendeutschom Niemcy zapewniali zarówno mieszkanie, jak i pracę.
Jedna z pań, poznanych przez Annę Budryn w cerkwi, dostała
sklep z resztkami krawieckimi na ul. Nawrot, ale nie wiedziała,
jak go prowadzić.
– Ja się tym wszystkim zajmę – zadeklarowała przedsiębiorcza
mama pana Juliusza.
I się zajęła. Zatrudniła i swoją rodzinę, i znajomych, chroniąc
ich w ten sposób przed wywózką do Niemiec. Prawdę powiedziawszy, żeby poprawić zaopatrzenie w sklepie, nie raz, nie dwa
korzystała z podrobionych kartek na materiały. Interes kwitł tak
dobrze, że Anna Budryn mogła nawet spłacić zaciągnięty przed
wojną kredyt na zakup działki ze spichlerzem. Mogła też pomóc
innym. I pomagała.
Już jesienią 1939 roku woziła jeńcom polskim w Łagiewnikach
zupę w wielkich bańkach po mleku.
Kiedyś do ich domu zastukała nieznajoma kobieta w futrze i na
szpilkach. Okazało się, że jest to doktor Leszczyński z łódzkiego oddziału Armii Krajowej. Nie wyszedł z pustymi rękoma.
Pomoc Anna Budryn okazywała też niejednokrotnie Katarzynie
Kobro, znanej awangardowej rzeźbiarce, z którą w młodości
chodziła razem do warszawskiego gimnazjum w Moskwie, a teraz los ponownie zetknął je w Łodzi. Pomagała siostrze, a także
Katarzynie Dzierżyńskiej, żonie Władysława Dzierżyńskiego,
brata Feliksa.
Dzierżyńscy mieszkali na tej samej ulicy. Władysław był profesorem neurologii, jego żona Rosjanką, aktywną łódzką parafianką. Niemcy aresztowali, a następnie rozstrzelali Władysława, natomiast Katarzynę z jej córką z pierwszego małżeństwa,
Wierą, wysiedlili. Obie zatrzymały się w Warszawie. Tam Katarzyna Dzierżyńska otworzyła salon krawiecki. Po wojnie zaczęła prowadzić kursy kroju i szycia w Rosyjskim Stowarzyszeniu
Kulturalno-Oświatowym w Łodzi. Tu zarówno ona, jak i córka
59
(po mężu, znanym lekarzu – radiologu Fijałkowska) spoczną na
prawosławnym cmentarzu.
Ale wróćmy do czasów wojny. W 1944 roku, może na miesiąc,
może dwa, zatrzymał się w Łodzi Radosław Ostrowski, prezydent
Białoruskiej Centralnej Rady. Tu kilka słów wyjaśnienia. Hitler,
dopóki odnosił sukcesy na froncie wschodnim, realizował Ostplan: Białorusini mieli być przesiedleni i zniszczeni, a 25 procent
zniemczonych. Dopiero po ciężkich klęskach pod Stalingradem
i Kurskiem pozwolił na utworzenie proniemieckiej Białoruskiej
Centralnej Rady z Radosławem Ostrowskim na czele (21 marca 1943 roku). Radosław Ostrowski był białoruskim publicystą
i działaczem narodowo-społecznym, który opowiadał się za niezależnym państwem białoruskim. Teraz wraz ze swoim biurem
ewakuował się do Łodzi. Tu przypomniał sobie o poznanej jeszcze przed wojną u Dzierżyńskiej Annie Budryn. Zaczął ją odwiedzać. Podjeżdżał swoją piękną limuzyną, wysoki, przystojny.
Za tę przelotną znajomość Anna zapłaci niemałą cenę.
Na razie wciąż trwała wojna. Chłopcy chodzili do szkoły.
– Przez cztery lata uczyłem się w niemieckiej szkole – wspomina pan Juliusz. – W drugiej klasie zacząłem pisać po niemiecku, jeszcze gotykiem, rysikiem, na tabliczkach, bo zeszytów nie
było.
W 1944 roku poszedł do szkoły półśredniej. Już nie do Łodzi.
W obawie przed nadciągającym frontem, a zwłaszcza nalotami,
wszystkie szkoły ewakuowano do mniejszych miast. Pan Juliusz
trafił do Zgierza. Tam zaczął uczyć się angielskiego.
– Anglicy to największy wróg Niemców, ale żeby wroga pokonać, trzeba znać jego język – powiedziała na pierwszej lekcji nauczycielka.
Ale uczył się w tym Zgierzu zaledwie pół roku, bo nadeszło wyzwolenie.
Przyniosło dużo zmian. Do Niemiec musiał wyjechać zakwaterowany u nich przez całą wojnę Rudolph Fehler z rodziną.
Duży dom Budrynów upatrzył sobie świeżo zwerbowany polski
milicjant. Z karabinem w ręku i opaską na ramieniu poinformował, że interesuje go nie tylko mieszkanie na parterze, ale i na
piętrze. I prokurator je zarekwirował.
A na Annę Budryn rozpoczęła się nagonka, że oto jej starszy syn,
Włodzimierz, był w SS, że chodził w czarnym mundurze. Wowka owszem w czarnym mundurze chodził, ale był to mundur straży pożarnej. Jak tylko skończył szkołę, Anna, w obawie by nie
60
zabrano go do budowania okopów, wystarała się o przyjęcie do
straży.
A teraz posypały się oskarżenia o przynależność do SS, zarzuty,
że nie są Polakami, lecz białą emigracją.
Annę w lutym czy marcu 1945 roku aresztowano, a że polski
komisariat nie miał swego aresztu, zawieziono ją do aresztu
NKWD. Tam zaczęła rozmawiać po rosyjsku, trafiła na oficera, który zrozumiał, o co chodzi. Wypuścił matkę, która spędziła
w areszcie dwa czy trzy dni i na tyle samo aresztował milicjanta.
I tak dom pozostał w ich rękach. Wkrótce Anna dowiedziała się,
że musi raz jeszcze spłacić kredyt za działkę, chociaż w tym samym banku spłaciła go podczas okupacji.
Straciła pracę. Z tym sobie szybko poradziła – została kierowniczką i cichą wspólniczką sklepu na Piotrkowskiej (jej współudziałowcem był zięć generała Michała Roli-Żymierskiego i pan
Buttler z Warszawy). Ale gdy w 1948 roku PPS połączyło się
z PPR, wydano wojnę prywatnemu handlowi i ze sklepem trzeba
było się pożegnać.
Anna wystarała się o skromną rentę dla chłopców po ojcu zaginionym na wojnie. Wtedy w urzędzie zabrano im list i kartkę
z Kozielska.
Na cmentarzu, gdzie wystawiła mężowi symboliczny grób, UB
stale zamazywało czerwoną farbą rok śmierci – 1940.
Juliusz poszedł do szkoły, do piątej klasy. W jednej klasie spotkały się cztery roczniki. Gdy przeszedł do szóstej, ostatniej, naukę w szkole podstawowej wydłużono o rok, do siedmiu lat, a po
roku do ośmiu. – I tak przez trzy lata uczyłem się w ostatniej
klasie – dziś z tego żartuje.
Mama tymczasem zapisała się nawet na kursy meteorologii, ale
wyżyć z tego nie było łatwo. Na szczęście niebawem wprowadzono w szkołach obowiązkowy język rosyjski, a ona ukończyła
przecież warszawskie gimnazjum w Moskwie i kursy pedagogiczne, pracowała też przed powrotem do Łodzi z bieżeństwa
jako nauczycielka. Natychmiast znalazła zatrudnienie, na początku w gimnazjum. Nie na długo. Kuratorium szybko zorientowało się, jak doskonale zna rosyjski i zaproponowało jej pracę
wykładowcy na kursach przygotowawczych dla nauczycieli.
– Wtedy mama na te kursy namówiła Katarzynę Kobro – wspomina pan Juliusz. – Ta zgodziła się i dzięki temu znalazła pracę.
Anna Budryn została lektorką języka rosyjskiego na Politechnice
w Łodzi, tam też w 1951 roku rozpoczął studia Juliusz. Życie
61
wydawało się normalizować. Nie na długo, bo dwa lata później
mamę aresztowano.
A wszystko przez znajomość z Radosławem Ostrowskim. Ten,
po krótkim pobycie w Łodzi, wyjechał do Berlina, a gdy Berlin
został zajęty, do Berlina Zachodniego. Tam „zaopiekowali się”
nim alianci. Już w Londynie Ostrowski stanął na czele emigracyjnego rządu Białorusi. I ciągle do Anny Budryn pisał, proponował, żeby się do niego przeniosła. Ta się nie zgadzała. Z czasem
Ostrowski z pomocą wywiadu brytyjskiego zaczął organizować
drogę przerzutową na Białoruś. Nad Polską został zrzucony na
spadochronie angielski agent, Białorusin. Odwiedzał wytypowanych wcześniej ludzi, organizował siatkę z głównym punktem
w Bydgoszczy.
Przed wylotem Ostrowski poprosił go, by prywatnie zaszedł także do Anny Budryn, spróbował namówić ją raz jeszcze na wyjazd. I on, jakby nigdy nic, przyszedł. Anna przyjęła go, poczęstowała herbatą. Powiedziała, że nigdzie nie pojedzie, pracuje
na politechnice, na politechnice studiuje też syn. Agent podczas
pobytu w Łodzi odwiedził też pewną białoruską rodzinę na Łąkowej. Córka gospodarzy przygotowywała się do egzaminów
wstępnych na politechnikę.
– Mam tam znajomą, może ci pomoże – „gość” pospieszył z wyjaśnieniami i zostawił adres Budrynów.
Siatka z Bydgoszczy wpadła, w trakcie przesłuchań odkryto jej
kontakty z rodziną z Łąkowej, a tam podczas rewizji znaleziono
nieszczęsną karteczkę z adresem.
Był lipiec 1953 roku, Anna na urlopie. Dopiero jak wróciła, wezwano ją na politechnikę pod pretekstem wypełnienia arkuszu
ewidencyjnego. Ubecy zatrzymali ją, gdy wychodziła z uczelni.
Przepadła jak kamień w wodę. Syn długi czas nie wiedział, co
się z matką stało, przeczesywał miasto wzdłuż i wszerz. Uczelnia
nabrała wody w usta. Po kilku dniach w domu zjawiło się UB
i przewróciło wszystko do góry nogami. Szukali nie wiadomo
czego, znaleźli listy Ostrowskiego do matki. Nie polityczne, prywatne. Zabrali je, całą biżuterię i dwieście dolarów.
– A więc mama została aresztowana, nie miał wątpliwości syn.
Przypomniał sobie, jak na zabawie jeden z kolegów pokazywał
się z bronią. – „On na pewno jest w UB” – już wtedy pomyślał, a teraz poprosił o pomoc. Wieści, jakie przyniósł kolega, nie
były pocieszające. Anna Budryn została przewieziona do aresztu
w Bydgoszczy.
62
Pan Juliusz zaczął jeździć do prokuratora, ale nie było mowy
o tym, żeby mógł zobaczyć się z matką, zostawiał jedynie paczki.
– Niestety, nie możemy w takich sprawach interweniować, ale
obiecuję, że panu nic się nie stanie – już podczas pierwszej rozmowy uspokoił go prorektor, prof. Jezierski i nawet przyznał Juliuszowi stypendium.
Aresztowaniem mamy bardzo przejął się też brat, Wowka. Podczas wojny, mimo służby w straży pożarnej, w końcu trafił do
kopania rowów aż pod Poznań. Stamtąd uciekł do Berlina, właśnie do Ostrowskiego.
Po wojnie dostał się na studia w Kolonii, ale gdy Adenauer doszedł do władzy i zniósł stypendia dla cudzoziemców, wyjechał
do Australii. Gdy wybuchła wojna koreańska, zgłosił się na
ochotnika. Chciał walczyć z komunistami – za ojca, za matkę…
Ta walka skończyła się ciężką chorobą trzustki i przeprowadzoną w warunkach polowych, przez niedoświadczonych chirurgów,
operacją. Odtąd do końca życia chorował na cukrzycę.
A mamie, po zamieszkach poznańskich w 1956 roku, wyrok zredukowano o połowę, do trzech lat.
Gdy w lipcu wyszła na wolność, zaczęła starać się o rehabilitację. Została oczyszczona z zarzutów, tylko biżuterii nie zwrócono, gdzieś „przepadła”. Wróciła do pracy, co prawda nie od razu
do zajęć ze studentami, na początku kierowała akademikiem.
Odeszła w 1968 roku, chorowała na raka.
Pan Juliusz po studiach zaczął pracować w Biurze Projektów
Przemysłu Papierniczego. Jest mu wierny do dziś. Zaczynał jako
asystent, później był projektantem, potem generalnym projektantem.
– No, a teraz nie pracuję, tylko nadzoruję – żartuje. Jest prezesem
Rady Nadzorczej, już czwartą kadencję.
Ałła Matreńczyk, 2011
fot. archiwum rodziny Budrynów
63
Мария Каспрович
Maria Kasprowicz
64
Русская муза
Яна Каспровича
Русский и польский народ, веками проживая
по соседству, связаны столь многочисленными
узами, что порой они становятся незаметными
или кажутся такими естественными, что и в голову
никому не придёт подозревать чужое влияние
или присутствие. Только под более пристальным
взглядом проявляются эти взаимосвязи, иногда
к большому изумлению заинтересовавшихся.
Когда прослеживаем русский вклад в польскую
культуру, то во многом даже не подозреваем
наличие русского элемента. Все любители поэзии
Яна Каспровича знают, что у него было две жены.
И что первую, Ядвигу, увёл у него Станислав
Пшибышевский, а вторая, Мария, была намного
моложе его.
Да, Мария (Маруся) намного пережила своего супруга и долгие годы возглавляла дом-музей поэта „Харенда” (Harenda).
Кое-кто что-то слышал о её русском происхождении, но подробности этого уже мало кому известны. А это ведь очень
интересная история…
Познакомились они случайно в 1907 году в поезде из Рима
в Неаполь. Разговаривали по-немецки. Ей было 20 лет, ему
47, но оба почувствовали взаимный интерес, ощутили ту таинственную искру, которая, пробегая в начале случайного,
казалось бы, знакомства, сплавляет навсегда человеческие
судьбы. Каспрович был уже признанным в Польше поэтом,
ректором Львовского университета. Барышню звали Марией
Викторовной Буниной и она в обществе тётки-художницы
путешествовала по Европе.
После недолгого знакомства они с Каспровичем расстались,
очарованные друг другом. На два года. До опять совершенно
случайной и недолгой встречи во Львове. А потом началась
переписка: долгая и страстная, которая продолжалась следу-
65
ющие два года. За это время встретились они всего несколько раз.
Но когда Ян Каспрович в апреле 1911 года приехал в Петербург к родителям девушки просить её руки, он был уверен
в её благосклонности. Родители дали согласие, и молодые
поженились 30 сентября 1911 в Дрездене.
Молодая госпожа Каспрович была дочерью генерала Виктора Бунина, родственника известного уже тогда писателя Ивана Алексеевича Бунина. „Иван Бунин – это наш родственник
по отцовской линии – довольно-таки близкий родственник
– его кузен, а наш дядя,” – писала сестра Маруси Лидия Викторовна Свинина. Была ещё третья сестра – Анна, называемая близкими Нетой.
Род Буниных имеет польские корни: его предком был дворянин Бунковский. Используют Бунины польский герб Бродзич: поле синее, в центре щита золотое кольцо, а на нём три
золотых креста. России Бунины дали немало деятелей, как
на поприще государственном, так и в области искусства, где
особенно известны два поэта начала XIX века: Анна Бунина
и Василий Жуковский, сын Афанасия Бунина и пленной турчанки Сальхи. Ну и Иван Алексеевич Бунин – первый русский лауреат Нобелевской премии по литературе.
Итак, медовый месяц молодая чета провела в Поронине, в
столь любимых Каспровичем Татрах. Эти чудные горы полюбились и его молодой жене: они снимали квартиры то в Поронине, то в Белом Дунайце, но всё более сильным становилось
желание приобрести в собственность дом в горах и жить там
постоянно. Мечта сбылась в конце 1923 года: Маруся и Ян
купили красивый деревянный дом в Харенде, между Порониным и Закопане. Каспрович шутил, что в покупке дома сильно
помог ему некий англичанин – некто Шекспир: на покупку
дома ушёл весь гонорар за перевод полного собрания сочинений великого драматурга. Харенда стала их постоянным местом жительства. Поэт прожил там два оставшихся ему года,
Маруся жила до своей смерти, до 1968 года.
Но ещё до переезда в собственный дом в жизни Каспровичей
произошли два события, которые сегодня могут считаться
историческими. Первый эпизод связан был с Владимиром
Ильичом Ульяновым (партийная кличка „Ленин”). Когда летом 1914 года австрийские власти арестовали Ульянова как
подозрительного русского, Каспрович способствовал осво-
66
бождению его из тюрьмы в Новом Тарге и помог получить
разрешение на свободный проезд семейства Ульяновых в
Швейцарию. Ленин был настолько признателен польскому
поэту, что лично поехал к нему в Белый Дунаец, чтобы выразить благодарность. А через шесть лет, в благодарность за
оказанную услугу, Ленин лично позволил выпустить из советской России мать и сестру Маруси.
Второй раз история вошла в жизнь Каспровичей в 1923 году.
Супруги поехали в Варшаву, где у поэта были какие-то дела.
В это время Мария решила посетить открытие выставки в
залах художественной галереи Zachęta. В это же время в
галерею прибыл первый польский президент Гавриил Нарутович, который шёл чуть впереди Маруси. Поневоле она
стала свидетельницей убийства Нарутовича – это настолько
потрясло её, что Каспровичи бросили незаконченными все
варшавские дела и немедленно отбыли в Поронин.
Яну Каспровичу недолго пришлось наслаждаться жизнью в
собственном новом доме: он стал болеть и уже не вставал с
постели. Молодая жена усердно ухаживала за ним, но Бог
решил иначе: 1 августа 1926 года поэт скончался. Маруся
осталась одна. Всю оставшуюся ей жизнь она решила посвятить делу укрепления славы и распространения поэзии
своего покойного мужа. Через некоторое время к ней переехали мать с сестрой, но через год и матери не стало. Зато
сестра, Анна Викторовна Бунина (Нета) осталась в Харенде
навсегда, и уже после смерти Маруси именно она стала пожизненной хранительницей дома-музея.
Харенда притягивала многих литераторов и деятелей культуры. Маруся всем была рада, а некоторым даже оказывала
посильную помощь.
Именно в её доме поселились „молодой русский поэт” (определение самой Марии в „Дневниках”) Михаил Хороманский
с матерью, которым после бегства из советской России негде
было жить. Хороманский со временем стал известным польским писателем („Zazdrość i medycyna”).
Весной 1927 года Харенду посетил русский поэт-символист
Константин Бальмонт. Он переводил стихи Каспровича на
русский язык. Бывали здесь Кароль Стрыенский, София
Налковская, Генрих Ворцель (Куртыка) и другие.
Всесторонне одарённая вдова польского поэта вскоре сама
стала известной писательницей. В 1932 году вышел из печа-
67
ти первый том её „Дневников” – книга, поразившая многих
своей откровенностью, что ставилось автору в упрёк, но написанная талантливо. О содержании говорит уже само её
название: „Моя жизнь с Ним”. Александр Брикнер назвал
„Дневники” „книгой, принадлежавшей двум литературам:
русской и польской”. Оба тома „Дневников” Марии Каспрович переиздаются по сей день: недавно была опубликована
интересная и очень удачная подборка текстов на самые важные для автора темы под заглавием „Spadające Księżyce”.
Любопытный эпизод произошёл в Харенде зимой 1945 года,
когда вступившие в Закопане советские войска не только не
разгромили дом Каспровичей (ведь жили-то в нём русские
„белоэмигрантки”– „враги народа”), но стали всесторонне
помогать сёстрам Буниным, в том числе и продуктами питания, лишь бы только очередные группы солдат могли услышать рассказ хозяйки о встречах с Лениным в 1914 г.
К знакомству с Марией стремились многие интеллигентные
дамы из проживающих в Польше русских эмигранток. Между ними была и Нина Куликовская, тётка писателя Сергея
Поволоцкого, жившая в послевоенное время в Лодзи.
Маруся Каспрович проживала в Харенде до конца своих
дней. Скончалась она 12 декабря 1968 года в день сто восьмой годовщины рождения любимого мужа Яна. Прожила
она в этом доме 45 лет, из которых только три года с поэтом.
Но благодаря ей родилась и сохраняется легенда „Харенды”
и память о её талантливом владельце. Мария Викторовна похоронена там же, в мавзолее, воздвигнутом ею в память поэта, рядом с ним.
Её сестра Анна Викторовна Бунина продолжала дело Маруси до октября 1975 года, когда и она умерла. Похоронена рядом с матерью на кладбище в Закопане.
Легенда Маруси, русской жены польского поэта, всё ещё
жива. „Харенда” помогает в этом: ведь по сей день доммузей посещают многочисленные экскурсанты, поклонники поэзии Каспровича. Его творчеству и его русской жене
много тёплых страниц посвятила известный популяризатор
польской литературы Барбара Вахович в своей замечательной книге Czas nasturcji. И эту книгу я рекомендую всем, кто
заинтересуется этой темой.
Марк Цыбарт, журналист, Семятыче
68
Супруги Мария и Ян Каспровичи на вилле Harenda, 1923
Małżeństwo Kasprowiczów w Harendzie, 1923
69
Мария Бунина в молодсти
Maria Bunina w młodości
Мария Каспросич (первая слева) в окружении гостей перед виллой Harenda
Maria Kasprowicz (siedzi pierwsza z prawej) z gośćmi przed willą Harenda.
70
Год издания 1958
Rok wydania 1958
Год издания 1968
Rok wydania 1968
В рабочем кабинете в вилле Harenda
W gabinecie willi Harenda
Семейный портрет
Portret małżeński
72
Портрет Марии
в музее Яна Каспровича
Portret Marii
w muzeum Jana Kasprowicza
Вилла Harenda
Willa Harenda
Rosyjska muza
Jana Kasprowicza
Od wieków żyjące po sąsiedzku narody rosyjski
i polski łączą tak liczne więzy, że z czasem stają się
niewidoczne, albo też wydają się tak naturalnymi
że nikomu nie przyszłoby do głowy podejrzewanie
obcego wpływu czy też obcej obecności. Dopiero
przy bardziej uważnym spojrzeniu te wzajemne związki
stają się widoczne, czasami ku wielkiemu zdumieniu
zainteresowanych. Kiedy prześledzimy rosyjski wkład
w kulturę polską, to najczęściej nawet nie podejrzewamy
obecności elementu „rosyjskiego”.
Wszyscy wielbiciele poezji Jana Kasprowicza wiedzą, że był
on dwukrotnie żonaty. I że pierwszą żonę – Jadwigę – uwiódł
mu Stanisław Przybyszewski, zaś druga – Maria – była od niego
o wiele młodsza.
To prawda – Maria (Marusia) o wiele przeżyła swojego małżonka i przez długie lata kierowała muzeum poety w domu na Harendzie. Niektórzy coś tam słyszeli o jej rosyjskim pochodzeniu,
lecz bliższe szczegóły już mało komu były znane. A tymczasem
jest to przecież bardzo ciekawa historia…
Poznali się przypadkiem w roku 1907, w pociągu z Rzymu do
Neapolu. Rozmawiali po niemiecku. Ona miała 20 lat, on 47, ale
oboje poczuli wzajemne zainteresowanie, odczuli tę tajemniczą
iskrę, która przeskakując na początku zdawałoby się przypadkowej znajomości, połączyła na zawsze ludzkie losy. Kasprowicz był już uznanym w Polsce poetą, rektorem Uniwersytetu
Lwowskiego. Panienka nazywała się Maria Wiktorowna Bunina i podróżowała po Europie w towarzystwie ciotki-malarki. Po
krótkiej znajomości rozstali się – wzajemnie sobą oczarowani
– na całe dwa lata. Do znów przypadkowego, krótkiego spotkania doszło we Lwowie, a po nim rozpoczęła się korespondencja
– długa i namiętna – trwająca przez następne dwa lata. W tym
czasie jednak spotkali się zaledwie kilka razy.
Ale kiedy w kwietniu 1911 roku Kasprowicz przyjechał do rodziców panny do Petersburga, aby prosić o jej rękę, był pewien
74
jej życzliwości. Rodzice wyrazili zgodę i młodzi pobrali się
30. września tegoż roku w Dreźnie.
Młoda pani Kasprowiczowa była córką generała Wiktora Bunina, krewnego uznanego już wtedy pisarza, Iwana Alieksiejewicza Bunina. „Iwan Bunin jest naszym krewnym ze strony ojca, dosyć bliskim krewnym – jego kuzynem, a naszym
wujkiem” – pisała siostra Marusi, Lidia Wiktorowna Swinina.
Była jeszcze trzecia siostra – Anna, przez bliskich nazywana
Netą. Ród Buninach ma korzenie polskie: jego protoplastą był
szlachcic Bunkowski. Używają Buninowie polskiego herbu
Brodzicz: w środku błękitnego pola złoty pierścień, a na nim
trzy złote krzyże. Rosji Buninowie dali niemało aktywnych
działaczy, tak na niwie państwowej, jak i w dziedzinie kultury, gdzie szczególnie znanych jest dwoje poetów z początku
XIX wieku: Anna Bunina i Wasilij Żukowski, syn Atanazego
Bunina i tureckiej branki Salchi. No i oczywiście Iwan Alieksiejewicz Bunin, pierwszy rosyjski laureat Nagrody Nobla
w dziedzinie literatury.
I tak miesiąc miodowy młoda para spędziła w Poroninie,
w tak ukochanych przez Kasprowicza Tatrach. Te cudownie
piękne góry polubiła także jego młoda żona: wynajmowali
mieszkania a to w Poroninie, a to w Białym Dunajcu, i coraz
mocniej marzyli o własnym domu w górach, w którym mogliby zamieszkać na stałe. Ich marzenie spełniło się w końcu
1923 roku: Marusia i Jan kupili piękny drewniany dom na
Harendzie, między Poroninem i Zakopanem. Kasprowicz żartował, że w nabyciu domu bardzo pomógł mu pewien Anglik
– niejaki Szekspir: na kupno domu poszło całe honorarium
za tłumaczenie pełnego wydania dzieł wielkiego dramaturga.
Harenda stała się miejscem stałego ich zamieszkania. Poeta
spędził tam dwa ostatnie lata życia, Marusia mieszkała do
swojej śmierci w 1968 roku.
Ale jeszcze przed przeprowadzką do własnego domu w życiu Kasprowiczów miały miejsce dwa wydarzenia, jakie dziś
możemy uważać za historyczne. Pierwszy epizod związany
był z Włodzimierzem Iljiczem Uljanowem (partyjna ksywa
„Lenin”).
Kiedy latem roku 1914 władze austriackie aresztowały Uljanowa jako podejrzanego Rosjanina, Kasprowicz przyłożył
rękę do zwolnienia go z więzienia w Nowym Targu i pomógł
w otrzymaniu zezwolenia na swobodny wyjazd rodziny Ulja-
75
nowów do Szwajcarii. Lenin był tak wdzięczny polskiemu
poecie, że osobiście pojechał do niego do Białego Dunajca
podziękować. A sześć lat później, odwdzięczając się za wyświadczoną mu przysługę, osobiście wyraził zgodę na wypuszczenie z Rosji sowieckiej matki i siostry Marusi.
Drugi raz historia wkroczyła w życie Kasprowiczów
w 1923 roku. Małżonkowie pojechali do Warszawy, gdzie poeta miał jakieś sprawy do załatwienia. Marusia w tym czasie
postanowiła pójść na wernisaż wystawy w salach „Zachęty”.
W tym samym czasie do „Zachęty” przybył pierwszy polski
prezydent Gabriel Narutowicz. Szedł wyprzedzając trochę
Marusię, która mimo woli stała się świadkiem jego zabójstwa
– na tyle to nią wstrząsnęło, że Kasprowicz zaprzestał załatwiania wszystkich swoich warszawskich spraw i oboje niezwłocznie wrócili do Poronina.
Niedługo Jan Kasprowicz cieszył się życiem we własnym
domu: rozchorował się poważnie i już nie wstawał z pościeli.
Młoda żona troskliwie się nim opiekowała, jednak 1 sierpnia 1926 roku poeta zmarł. Marusia została sama i całe swoje pozostałe życie poświęciłą dziełu utrwalania sławy i popularyzacji poezji swego zmarłego męża. Po pewnym czasie
sprowadziły się do niej matka i siostra, jednak po roku matka
także odeszła. Za to siostra Anna Wiktorowna Bunina (Neta)
została w Harendzie na stałe, a po śmierci Marusi właśnie ona
stała się dozgonną kustoszką domu-muzeum.
Harenda przyciągała wielu literatów i działaczy kultury. Marusia rada była wszystkim, a niektórym nawet okazywała
wszelką możliwą pomoc. To właśnie w jej domu zamieszkał
„młody poeta rosyjski” (określenie samej Marii, w „Dziennikach”) Michał Choromański z matką; po ucieczce z sowieckiej
Rosji znaleźli się w Polsce bez dachu nad głową. Z czasem
stał się Choromański znanym pisarzem polskim („Zazdrość
i medycyna”).
Wiosną 1927 roku odwiedził Harendę rosyjski poeta-symbolista Konstanty Balmont. Był on tłumaczem Kasprowicza na rosyjski. Bywali tutaj Karol Stryjeński, Zofia Nałkowska, Henryk
Worcell (Kurtyka) i inni. Wszechstronnie uzdolniona wdowa po
polskim poecie wkrótce sama stałą się znaną pisarką. W 1932
roku wyszedł z druku pierwszy tom jej „Dzienników”. Książka wielu poraziła swoją szczerością, co było zarzutem wobec
autorki, ale napisana była z talentem. O zawartości mówił już
76
sam tytuł: „Moje życie z Nim”. Aleksander Bruckner nazwał
„Dzienniki” „książką przynależną do dwóch literatur: rosyjskiej
i polskiej”. Oba tomy „Dzienników” Marii Kasprowiczowej są
po dziś wznawiane: niedawno wydano ciekawy i bardzo udany
wybór tekstów na najważniejsze dla autorki tematy zatytułowany „Spadające Księżyce”.
Interesujący epizod miał miejsce na Harendzie zimą 1945 roku,
kiedy zajmujące Zakopane wojska sowieckie nie tylko nie rozgromiły domu Kasprowiczów (a przecież mieszkały w nim
„białe” emigrantki rosyjskie – „wrogowie ludu”), ale bardzo
wszechstronnie pomagały siostrom Buninym, także artykułami
spożywczymi, byle tylko kolejne grupy żołnierzy mogły usłyszeć
opowiadania gospodyni o spotkaniach z Leninem w 1914 roku.
Znajomość z Marią starało się zawrzeć wiele spośród zamieszkałych w Polsce przedstawicielek inteligencji rosyjskiej. Między
nimi była także Nina Iwanowa Kulikowska, ciotka pisarza Sergiusza Powołockiego, która po wojnie mieszkała w Łodzi.
Marusia Kasprowicz mieszkała na Harendzie do końca swoich
dni. Zmarła 12 grudnia 1968 roku w dniu sto ósmych urodzin
kochanego męża Jana. Przeżyła w tym domu 45 lat, z czego tylko
trzy z poetą. Ale to dzięki niej powstała i trwa legenda Harendy, a także pamięć o jej utalentowanym właścicielu. Pochowano
Marię Wiktorownę na miejscu, obok męża, w mauzoleum, które
wzniosła ku jego pamięci. Jej siostra Anna Wiktorowna Bunina
kontynuowała dzieło Marusi do października 1975 roku, kiedy
i ona zmarła. Pochowana jest obok matki na zakopiańskim cmentarzu.
Legenda Marusi, rosyjskiej żony polskiego poety, wciąż jeszcze żyje. Przyczynia się do tego sama Harenda, którą do dziś
odwiedzają liczni przybysze – miłośnicy twórczości Kasprowicza. Jego twórczości, a także jego żonie-Rosjance wiele ciepłych
stron poświęciła znana popularyzatorka polskiej literatury, Barbara Wachowicz, w swojej znakomitej książce „Czas nasturcji”.
I tę książkę polecam wszystkim zainteresowanym tematem.
Marek Cybart
77
От поколения к поколению.
История семьи Смирновых
В 1975 году 68-летний Ежи – Георгий по-русски
– Смирнов вместе с супругой Галиной, сыном
Андреем и его семьёй совершили долгожданное
путешествие. В течение полутора месяцев они
встречались с родственниками и знакомыми,
живущими по всей Европе. Сегодня так
называемая белая эмиграция и рождённое от них
поколение живут везде. Доехали Смирновы аж до
испанской Сарагоссы, которая для Ежи является
в некотором смысле родной – ведь именно в этих
местах родилась его мать, коренная испанка.
Паула Кандидовна Агинада Дэ Элёрк – это имя матери,
которая, будучи ещё девочкой, потеряла обоих родителей:
они умерли во время эпидемии холеры. Её с сестрой забрала к себе тётка Кармен. Когда та переезжала в Россию, став
женой богатого российского дворянина Зубина, работавшего в Мадриде в посольстве Российской империи, то забрала
с собой и двух племянниц.
Паула довольно рано вышла замуж за выпускника Петербургского университета Петра Александровича Смирнова,
отца Ежи.
В то время подающий надежды экономист уже работал инспектором одного из банков во Владимире. Когда в 1913
году получил повышение по службе и должность директора Российского сельскохозяйственного банка в Варшаве,
казалось, что судьба к нему милостлива. Семья с четырьмя
детьми (дочерью Эльжбетой и сыновьями Александром,
Константином и самым младшим, рождённым в 1907 году,
Ежи) получила просторную квартиру на центральной варшавской улице – Маршалковской, обставленную красивой
дорогой мебелью. Полагалась им и гувернтантка для детей.
Но наступил 1915 год. Вынужденная поспешная эвакуация
обратно в Москву разрушила стабильную и благополучную
78
жизнь. Разразившаяся вскоре большевистская революция
принесла террор и голод.
На счастье Петру Александровичу удалось перевезти всю
семью в Калугу, где их никто не знал. И это спасло им жизнь.
Когда продали последние вещи и дальнейших средств к существованию не предвиделось, решение Смирновых о выезде в Испанию, к брату Паулы, казалось решением проблемы.
– Удалось оформить все документы для выезда, едем! – однажды объявила дочь Эльжбета, энергичная и хорошо образованная девушка, которой удалось получить работу в революционном комитете, что значительно облегчило решение
бюрократических проблем.
Дорога в Испанию была запланирована через Варшаву. Варшава должна была стать только остановкой. Но после неожиданной смерти испанского родственника семье пришлось
остаться в столице Польши на неопределённое время. На
Таргувке нашёлся подходящий деревянный дом, где и поселилась семья Смирновых. Пётр Александрович, когда-то
директор банка, начал продавать халву.
В Варшаве в то время проживало довольно много русских.
Были среди них не только те, кого относили к национальному меньшинству (и оно имело даже своих представителей
в Сейме и Сенате: Серебрянникова, Касперовича, Короля,
братьев Бориса и Арсения Пимоновых), но и постоянно прибывающие белые эмигранты. Их положение нельзя было
назвать благополучным. Некоторые задерживались здесь
ненадолго, чтобы передохнуть в нелёгкой по тем временам
дороге в Париж. Другие оставались дольше. Несмотря на то,
что им редко удавалось устроиться на хорошо оплачиваемую
работу, они всё же организовывали свои культурные общества, издавали газеты и журналы. Можно только вспомнить
основные издания: „Наше время”, „Новая искра”, „Русское
слово”, „За свободу”. Последнюю газету основал Борис
Савинков*, а главным редактором был Дмитрий Философов**, который, пользуясь своим авторитетом среди литераторов, сумел привлечь к сотрудничеству таких известных
в то время пишущих по-русски писателей и поэтов, как Д.
Мережковский, З. Гиппиус, М. Арцибашев, К. Бальмонт, И.
Северянин, А. Амфитеатров. В Варшаве действовало также
несколько русских школ и гимназий. В одну из них и поступил тринадцатилетний Ежи. Располагалась она на ул. Медо-
79
вой. Директором был Иван Голубовский, который позже, после Второй мировой войны будет преподавать русский язык
в Варшавской православной духовной семинарии на ул. Парижской.
После окончания школы Ежи поступил в Государственную
Высшую школу машиностроения и электротехники им. И.
Вавельберга и С. Ротванда. В 1931 году с дипломом инженера выехал на практику во Францию, на электростанцию,
которая обслуживала метро. Немалая заслуга в этом была
мамы Паулы, которая учила своих детей беглому французскому языку. Все дети семьи Смирновых встали на ноги:
Александр работал в Шведском акционерном товариществе,
Константин – в консульстве Мексики. От природы у них
было неплохое языковое чутьё. Иногда они подшучивали над
матерью, потому что Паула, хоть и достаточно долго жила в
России, а потом длительное время в Польше, всё равно делала смешные ошибки в обоих языках.
Жизнь потихоньку устраивалась. 3 июня 1932 года в церки
Св. Марии Магдалены в Варшаве Ежи Смирнов обвенчался
с Галиной Абрамович. Фотография с того торжественного
дня и по сей день висит на самом почётном месте в большой
комнате. Рядом с молодым человеком – его невеста в красивой фате, сделанной из кружевной шали свекрови-испанки.
Жаль, что не дождался женитьбы сына отец, Пётр Смирнов.
Он умер от рака в 1927 году.
Смирновы с семьёй Абрамовичей были знакомы много лет.
И те, и другие жили в Варшаве перед Первой мировой войной. Тогда доктору Базилию Абрамовичу не раз приходилось лечить Паулу. Семьи вместе эвакуировались из Польши
в 1915 году и вместе вернулись сюда же в одном эшелоне.
В 1922 или 1923 году Базилий пошёл служить в гражданское мореходство, работал судовым врачом на суднах Batory,
Sobieski, Polonia, Chrobry. В это время его дочь Галина закончила русскую гимназию в Бресте и поступила в Варшавский университет. Однако после свадьбы она решила прервать учёбу и целиком посвятить себя семье. Училась вести
дом, освободив мужа от домашних дел. А Ежи в это время
работал и активно участвовал в жизни русских общественных организаций.
Самой деятельной организацией в то время было Русское
благотворительное общество. Оно занималось русскими
80
школами и гимназиями, руководило деятельностью русских
центров и библиотек, поддерживало материально тех, кому
эта помощь была небходима, организовывало работу юридических консультаций и проводило разнообразные мероприятия.
В 1933 году у Ежи и Галины родился первенец – Александр.
Второй сын Юрий вскоре после рождения умер. И наконец в
1938 году на свет пришёл Андрей.
– Как можно раньше начинайте кормить его капустой, – посоветовал дедушка-врач Базилий.
И вскоре все убедились, насколько важна была эта рекомендация: началась война и о том, чтобы кормить ребёнка молоком, не было и речи. На счастье, с малышом проблем в этом
плане уже не было.
В сентябре 1939 года, во время бомбардировки Варшавы, Галина и брат Ежи Александр были ранены. Лекарств не было.
У Александра началась гангрена, и он умер. Галина долго
ещё лечила тяжёлые травмы ног.
– Как же там отец? Что с ним? – не переставала она переживать о своём отце.
Начало войны застало его у берегов Америки. „Срочно
плыть в Англию”, пришёл приказ, где весь экипаж был мобилизован.
Базилий Абрамович всю войну служил на польских пассажирских судах. Был на корабле Chrobry, когда тот с тремя тысячами солдат и боеприпасами начал тонуть. Но отцу Галины
удалось спастить, покинув судно одним из последних.
За заслуги во время Второй мировой войны Базилий Абрамович получит от генерала Сикорского награду – Крест Доблести (Krzyż Walecznych), и в 1947 году вернётся в Польшу.
Но это будет позже, а пока семья Смирновых живёт в окупации. Ежи работает директором электрической подстанции в
Ломянках, позднее на Белянах. Когда началось Варшавское
восстание, жена вместе с тремя детьми выехала в Домброву
Лесную. В то время у Смирновых родилась уже дочь Марина.
Из Варшавы приходили трагические сообщения – во время
восстания погибли почти двести тысяч человек, в том числе
почти все дети из православного приюта на Воле, который
был открыт благотворительным обществом при митрополии.
– Тебя разыскивают немцы, – однажды предупредил кто-то
брата Галины, который в то время жил у Смирновых. Собра-
81
лись мгновенно и всей семьёй выехали в Краков, а оттуда в
Закопане.
– Вы не местные, поэтому бегите отсюда как можно быстрей,
– снова услышали Смирновы, только теперь от руководителя
партизанского отряда, который освобождал город. – За нами
идёт НКВД. И снова нужно было собираться в дорогу. Кельце, Фаленица, Анин и снова Варшава.
После войны Ежи Смирнов переехал во Вроцлав. Там открыл
частную фирму – Нижнесилезское электрическое предприятие. Нужда в таких услугах была огромной, и фирма быстро
развивалась. Вскоре она уже называлась Нижнесилезское
предприятие электричества и промышленного строительства. Ежи взял на работу двух бывших советских офицеров,
которые женились на польках и остались в Польше, изменив
свои фамилии.
Во Вроцлав переехала и вся семья, в которой к тому времени
родился ещё один сын – Вадим. В это время глава семьи помогал на новом месте организовывать православный приход.
В 1949 году комитет безопасности арестовал Ежи Смирнова
и его сотрудников. Нескольких из них со смертным приговором вывезли в Сибирь. Оттуда они уже не вернулись.
Сразу после ареста отца в квартире Смирновых на ул. Кохановского прошёл обыск. А через две недели в дверь постучал молодой человек со словами: „У меня есть ордер на эту
квартиру”. Галина с четырьмя детьми получила приказ выехать на поселение в 150 километрах от Вроцлава. На счастье,
им помог кузен – предоставил одну комнату, где Смирновы
прожили два с половиной года. Именно столько просидел во
вроцлавской тюрьме Ежи.
За что? Он не любил таких вопросов. Во время реабилитационного процесса, который прошёл в 90-х годах, оказалось,
что его арестовали по подозрению в шпионаже, а освободили как осуждённого по статье... за саботаж. Такое несоответствие создавало определённые трудности при реабилитации
– статьями за шпионаж занимается военная прокуратура, а
за саботаж – гражданская.
Время, проведённое в заключении, – это побои, карцеры и
„душегубки”.
– Вы знаете, что такое „душегубки”? – спросил пан Ежи во
время судебного процесса своего адвоката. – Это такие узкие
камеры, где нельзя даже присесть. Мой знакомый выдержал
82
там только три дня и потерял сознание. Я вытерпел не намного дольше.
Время заключения главы семьи было тяжёлым испытанием
для всех. Жена Галина каждый четверг ходила на приём к
прокурору. Бесполезно. О том, что происходит с мужем, ничего не знала. Где-то через год-полтора ей нужна была его
подпись под каким-то важным документом. Передала бумаги через прокурора – муж подписал. Почувствовала облегчение – значит, жив!
Какой момент был самым трудным? Тот, когда получила
письмо из тюрьмы в Грудзёндзе, где было написано, что Ежи
Смирнов умер. Но было одно несовпадение в данных. Благодаря этому Галина не теряла надежды.
– Извините, но мы не можем с вами дальше поддерживать
контакт, – приходили к Галине старые знакомые. – Это опасно…
Появлялись новые, но теперь уже она боялась и старалась
избегать любых контактов.
Пришёл 1952 год. Во время очередного визита в прокуратуру Галина узнала, что её муж будет освобождён.
Супруги счастливы – наконец-то они вместе! Решили – ни на
один день дольше не оставаться во Вроцлаве – и вернулись
в Варшаву.
Туда же чуть раньше вернулся из Англии отец Галины, Базилий Абрамович. Награду, полученную от генерала Сикорского, никому не показывал – было не время для таких героев.
За свою службу во время войны заплатил потерей зрения –
один глаз ослеп. Постепенно начались проблемы и со вторым глазом, но несмотря на это прошедший войну врач решил писать воспоминания, часть которых трудно было даже
прочитать. Позднее его сын передал их одному писателюмаринисту, который не удосужился вернуть их семье. Но имя
Базилия Абрамовича всё же появилось на страницах некоторых книг, в том числе и в популярной в Польше книге Кароля
Ольгиерда Борхардта Znaczy kapitan.
А тем временем пан Ежи приступил к работе в электромонтажном предприятии, хотя устроиться на работу было не так
легко в его ситуации. Начал с самой низкой руководящей
должности – бригадира. Но потихоньку его карьера пошла
вверх. Со временем, после реорганизации, предприятие стало называться Elekromontaż–Export. На Запад по контракту
83
выехать он не мог, но зато смог на Восток. И в течение почти
пятнадцати лет, вплоть до выхода на пенсию, Ежи (а скорее,
уже Георгий) Смирнов руководил монтажными работами
в Москве, Волгограде, на Украине. Много лет был членом
приходского совета церкви Св. Марии Магдалены в Варшаве, консультантом при проведении электрических работ во
время ремонта церковного здания.
В строительстве православной церкви Святого Духа в Белостоке (на ул. Антонюк Фабричный) участвовал и его старший сын Александр. О нём тепло вспоминает священник
отец Ежи Боречко: „Был членом нашего приходского совета,
на которого я всегда мог рассчитывать”. Именно Александру пришлось расплачиваться за арест отца – долгое время
его не принимали ни в одну школу Вроцлава, потом всё же
удалось ему закончить техникум, отслужить в армии и поступить в технический вуз в Быдгощи.
Дочь Марина закончила сельскохозяйственный институт
в Варшаве, сейчас на пенсии. Младший сын Вадим после
окончания политехнического института работает в Агентстве военного жилого фонда. Сын Андрей, также выпускник
варшавской Политехники, доктор технических наук, уже 38
лет преподаёт в своём родом вузе. Кроме того, он занимается
общественно-политической деятельностью и является депутатом польского Сейма четвёртый срок подряд, возглавляет
парламентскую комиссию по науке, образованию и молодёжи***.
В 2008 году умерла Галина Смирнова. Но годом раньше они
с мужем успели отпраздновать свои знаменательные юбилеи: пану Ежи исполнилось тогда сто, а ей – девяносто пять.
На тот момент вместе они прожили 75 лет. На их коронную
свадьбу съехались многочисленные знакомые и члены их
большой семьи из Европы и Америки.
Представители белой русской эмиграции, а вернее уже их
потомки до сих пор поддерживают контакты друг с другом.
Алла Матренчик, 2009
Фотографии из семейного архива Смирновых
84
* Борис Савинков – революционер, российский политический
деятель — один из лидеров партии эсеров, участник Белого
движения, писатель.
** Дмитрий Философов – русский публицист, художественный
и литературный критик, религиозно-общественный и
политический деятель.
*** На момент подготовки книги Андрей Смирнов является
действующим депутатом Сейма VIII cозыва.
85
Паула Смирнов, 1931
Paula Smirnow, 1931
Семья Смирновых на отдыхе
Rodzina Smirnowów na wakacjach
86
Ежи Смирнов с братом
Александром, 1931
Jerzy Smirnow z bratem
Aleksandrem, rok 1931
Выпускной класс Галины Смирновой в русской гимназии, 1929
Klasa maturalna Haliny Smirnow, gimnazjum rosyjskie, rok 1929
Ежи и Галина Смирновы,
1936
Jerzy i Halina
Smirnowowie, rok 1936
Дети Смирновых, слева
направо: Александр,
Андрей, Вадим и Марина
Dzieci Jerzego i Haliny,
od lewej Aleksander,
Andrzej, Wadim i Marina
88
Ежи и Галина Смирновы в 70-ю годовщину свадьбы, 2003
Jerzy i Halina Smirnowowie w 70. rocznicę ślubu, rok 2003
Анджей Смирнов, 2016
Andrzej Smirnow, 2016
89
Długie życie Jerzego Smirnowa
W 1975 roku 102-letni dziś Jerzy Smirnow wraz z żoną
Haliną, synem Andrzejem i jego rodziną odbyli podróż
życia. Przez półtora miesiąca odwiedzali krewnych
i znajomych w całej Europie, bo biali emigranci rosyjscy
są wszędzie. Podróżą do korzeni można by nazwać też
tę wyprawę, dotarli bowiem do Saragossy – a to właśnie
z jej okolicy pochodziła mama pana Jerzego, rdzenna
Hiszpanka.
Paula Kandidowna Aginaga d’Elorc, bo tak się nazywała, wcześnie straciła rodziców, którzy zmarli podczas epidemii cholery.
I nią, i jej siostrą Marią zaopiekowała się ciocia Carmen. Gdy
wyjeżdżała do Rosji jako żona bogatego rosyjskiego szlachcica
Zybina, powracającego z placówki dyplomatycznej w Madrycie,
zabrała ze sobą także dwie siostrzenice.
Paula bardzo wcześnie wyszła za mąż za rzutkiego absolwenta
Uniwersytetu Petersburskiego, Piotra Aleksandrowicza Smirnowa, ojca Jerzego. Pracował on jako inspektor banku we Włodzimierzu.
Gdy w 1913 roku otrzymał awans na dyrektora Banku Rolnego w Warszawie, kariera zdawała się stać przed nim otworem.
Razem z żoną Paulą, córką Elżbietą, synami Aleksandrem, Konstantym oraz najmłodszym, urodzonym w 1907 roku, Jerzym,
mieli wygodne, duże mieszkanie przy Marszałkowskiej, piękne
meble, bonę do dzieci...
Nadszedł rok 1915. Pospieszna ewakuacja do Moskwy zakłóciła
to stabilne, dostatnie życie. Rewolucja przyniosła terror i głód.
Na szczęście Piotrowi Aleksandrowiczowi udało się przewieźć
całą rodzinę do Kaługi – tam nikt ich nie znał – i w ten sposób
ocalić życie. Gdy wyprzedali już resztę rzeczy i o chleb było naprawdę trudno, decyzja o wyjeździe do Hiszpanii, do brata Pauli,
wydawała się naturalna.
– Załatwiłam już wszelkie dokumenty na wyjazd, jedziemy –
pewnego dnia oznajmiła córka Elżbieta, energiczna i dobrze wykształcona, której udało się zdobyć pracę w komitetach rewolucyjnych, co ułatwiło wszelkie formalności.
90
Droga do Hiszpanii wiodła przez Warszawę. Warszawa miała być
przystankiem, ale po tym, jak nagle w Hiszpanii zmarł brat mamy,
okazała się metą.
Nie było nawet co marzyć o dawnym mieszkaniu na Marszałkowskiej – Smirnowowie zamieszkali w drewnianym domu na
Targówku. Piotr Aleksandrowicz, dyrektor banku, zaczął sprzedawać chałwę.
W Warszawie mieszkało bardzo wielu Rosjan. Oprócz mniejszości
rosyjskiej, która miała swoich przedstawicieli w Sejmie i Senacie
– kolejno Sieriebriannikowa, Kasperowicza, Korola, braci Borysa
i Arseniusza Pimonowych, stale rosła liczba białych emigrantów.
Ich położenie było nie do pozazdroszczenia. Niektórzy zatrzymywali się tylko przejazdem w tułaczej wędrówce do Paryża, inni
osiadali na dłużej. Mimo bardzo trudnych warunków materialnych
organizowali swoje szkoły, stowarzyszenia, wydawali prasę.
Do gazet wydawanych przez mniejszość rosyjską – „Nasze Wremia”, „Nowaja Iskra” i „Russkoje Słowo” – doszedł emigracyjny tytuł „Za Swobodu”. Pismo założył Sawinkow, a głównym
redaktorem był Filosofow. Umiał pozyskać współpracowników.
Kto nie publikował na łamach pisma – i Miereżkowski, i Gippius, i Arcybaszew, Balmont, Siewierianin, Kondratiew, i Amfitieatrow.
W Warszawie funkcjonowało też kilka najrozmaitszych stowarzyszeń rosyjskich, kilka rosyjskich szkół i gimnazjów.
Do takiego rosyjskiego gimnazjum poszedł trzynastoletni Jerzy.
Mieściło się ono przy Miodowej, dyrektorował mu Iwan Gołubowski, ten sam, który po drugiej wojnie światowej będzie uczyć
języka rosyjskiego w Prawosławnym Seminarium przy Paryskiej.
Po skończeniu szkoły Jerzy rozpoczął studia w Wyższej Szkole
Elektrotechniki i Budowy Maszyn im. Wawelberga i Rotwanda.
Ukończył je w 1931 roku i wyjechał na praktykę do Francji, do
elektrowni, która zasilała metro. Niemała w tym zasługa mamy
Pauli, która nauczyła wszystkie swoje dzieci biegle rozmawiać
po francusku. Także starsze rodzeństwo Jerzego stanęło na nogi
– Aleksander pracował w Szwedzkim Towarzystwie Akcyjnym,
Konstanty w konsulacie meksykańskim.
Wszystkie dzieci Smirnowów były, można powiedzieć, lingwistami. I tylko mamie od czasu do czasu robiły kawały, bo Paula,
choć od wielu wielu lat mieszkała w Rosji, a potem w Polsce,
wciąż popełniała zabawne błędy w obydwu językach.
Życie powoli się normalizowało.
91
3 czerwca 1932 roku w cerkwi św. Marii Magdaleny w Warszawie Jerzy Smirnow wziął ślub z Haliną Abramowicz. Zdjęcie
z uroczystości wisi do dziś na honorowym miejscu w salonie,
panna młoda ma na nim piękny welon upięty z mantyli hiszpańskiej teściowej.
Szkoda, że nie doczekał tego ślubu tata Piotr Smirnow. Zmarł
na raka w 1927 roku. Z rodziną Abramowiczów znali się od
lat. Byli razem w Warszawie przed I wojną światową – wtedy
doktor Bazyli Abramowicz nieraz leczył Paulę – razem ewakuowali się w 1915 roku i razem wrócili tym samym eszelonem. W 1922 lub 1923 roku Bazyli zaciągnął się do marynarki
cywilnej, pracował jako lekarz na Batorym, Chrobrym, Sobieskim, Polonii.
W tym czasie jego córka Halina ukończyła rosyjskie gimnazjum
w Brześciu i podjęła studia na Uniwersytecie Warszawskim,
jednak po wyjściu za mąż przerwała je i zajęła się rodziną. Prowadziła dom twardą ręką w jedwabnej rękawiczce. Pan Jerzy
pracował, udzielał się w rosyjskich organizacjach. Najprężniejszą organizacją wciąż pozostawało Russkoje Błagotworitielnoje Obszczestwo. Opiekowało się rosyjskimi szkołami,
i gimnazjami, zajmowało się tworzeniem rosyjskich ośrodków,
bibliotek, wspierało materialnie osoby prywatne, udzielało porad prawnych, organizowało różne przedsięwzięcia.
W 1933 roku przyszedł na świat pierwszy syn Jerzego i Haliny,
Aleksander, drugi – Jurek – umarł trzy tygodnie po urodzeniu.
W 1938 roku na świecie pojawił się Andrzej.
– Jak najwcześniej dawajcie mu kapustę – zalecił dziadek Bazyli, lekarz. Wkrótce okazało się, że było to niezwykle trafne
zalecenie: rozpoczęła się wojna i o mleku dla dziecka można
było zapomnieć. Andrzej jadł wszystko – na szczęście z tym nie
było problemów. Ze wszystkim innym – tak.
We wrześniu 1939 roku, podczas bombardowań Warszawy, Halina i brat Jerzego, Aleksander, zostali ranni. Lekarstw nie było.
Wdała się gangrena i Aleksander zmarł. Halina długo leczyła
ciężkie obrażenie nóg.
– Co tam z papą? – zamartwiała się. Wybuch wojny zastał jej
tatę u brzegów Ameryki. „Płynąć do Anglii” – nadszedł rozkaz,
a tam całą załogę czekała mobilizacja.
Bazyli Abramowicz całą wojnę będzie pływał na polskich statkach. Będzie na Chrobrym, gdy ten z trzema tysiącami żołnierzy
i amunicją zacznie tonąć, a on jako jeden z ostatnich opuści po-
92
kład. Zostanie też odznaczony przez generała Sikorskiego Krzyżem Walecznych i w 1947 roku szczęśliwie wróci do Polski.
Ale póki co trwała okupacja. Jerzy Smirnow cały czas pracował
jako kierownik podstacji elektrowni warszawskiej w Łomiankach, później na Bielanach. Gdy wybuchło powstanie, Halina
wyjechała z trójką dzieci (na świat przyszła jeszcze córka – Marina) do Dąbrowy Leśnej.
Z Warszawy dochodziły tragiczne wieści – w powstaniu zginęło prawie dwieście tysięcy osób, w tym niemal wszystkie dzieci
z sierocińca prawosławnego na Woli, prowadzonego przez Metropolitalne Towarzystwo Dobroczynne.
Pewnego dnia ktoś ostrzegł brata Haliny, cały czas mieszkającego ze Smirnowami, że poszukują go Niemcy.
Spakowali się natychmiast i całą rodziną wyjechali do Krakowa,
a zaraz potem do Zakopanego.
– Nie jesteście tutejsi, więc uciekajcie stąd jak najszybciej – poradził im dowódca oddziału partyzantów, który wyzwolił miasto.
– Za nami idzie NKWD.
Znowu trzeba było ruszać w drogę. To do Kielc, to do Falenicy,
Anina, to znowu do Warszawy.
Po wojnie Jerzy Smirnow wyjechał do Wrocławia. Tam założył
prywatną firmę, Dolnośląskie Przedsiębiorstwo Elektryczne. Potrzeby w zniszczonym wojną kraju były ogromne, firma rozwijała
się błyskawicznie, przekształcając się w Dolnośląskie Przedsiębiorstwo Elektryczne i Budownictwa Przemysłowego. Pan Jerzy
zatrudnił w niej dwóch byłych radzieckich oficerów, którzy ożenili
się z Polkami i pozostali tutaj pod zmienionymi nazwiskami.
Do Wrocławia ściągnął też całą rodzinę (wraz z najmłodszym synem, Wadimem, czwartym dzieckiem) i pomagał zorganizować
tamtejszą parafię prawosławną.
W 1949 roku UB aresztowało Jerzego Smirnowa i jego współpracowników. Kilku z nich, z wyrokiem śmierci, wywieziono na
Sybir, skąd nigdy nie powrócili.
Tuż po aresztowaniu pana Jerzego, w ich mieszkaniu na Kochanowskiego przeprowadzono rewizję.
Dwa tygodnie później do ich drzwi zapukał młody człowiek z informacją, że kwaterunek przyznał mu to mieszkanie..
Pani Halina wraz z czwórką dzieci dostała nakaz wyjazdu 150 kilometrów od Wrocławia. Na szczęście zaopiekował się nimi jej
kuzyn. Udostępnił Smirnowom pokój, w którym mieszkali dwa
i pół roku, bo tak długo pan Jerzy siedział w więzieniu.
93
Za co? Nigdy nie lubił takich pytań. Podczas procesu rehabilitacyjnego, który odbył się w latach 90., okazało się że aresztowano go z oskarżenia o szpiegostwo, zwolniono z oskarżenia o…
sabotaż. To nawet utrudniało w pewnym stopniu rehabilitację –
oskarżeniami o szpiegostwo zajmuje się prokuratura wojskowa,
a o sabotaż – cywilna.
Pobyt w więzieniu to bicie, karcery, stójki.
– Czy wie pan, co to są stójki? – zapytał pan Jerzy podczas procesu rehabilitacyjnego swego adwokata. – To klatki tak wąskie,
że nie można nawet kucnąć. Mój kolega wytrzymał w takiej trzy
dni zanim zemdlał, ja nieco dłużej.
Pobyt Jerzeo Smirnowa w więzieniu był ciężką próbą dla całej
rodziny. Halina co tydzień we czwartek chodziła do prokuratora.
Na próżno. O tym, co się dzieje z jej mężem, nie wiedziała nic.
Dopiero po roku, a może nawet po półtora, gdy potrzebny był
podpis Jerzego pod jakimś ważnym dokumentem, Halina przez
prokuratora przekazała papiery mężowi – a mąż podpisał. A więc
żyje, co za ulga...
Najkrytyczniejszy moment? To ten, kiedy otrzymała pismo
z więzienia w Grudziądzu, zawiadamiające o śmierci Jerzego
Smirnowa. Nie zgadzały się jednak szczeóły, więc nie straciła
nadziei.
– Słuchaj, nie będziemy się z tobą kontaktować – przychodzili do
mamy przyzwoici znajomi. – To zbyt niebezpieczne.
Pojawiali się nowi, ale tych należało unikać.
Nadszedł rok 1952. Podczas kolejnej wizyty w prokuraturze Halina dowiedziała się, że mąż zostanie zwolniony.
Szczęśliwi, bo znowu razem, nie chcieli ani dnia dłużej pozostawać we Wrocławiu. Wrócili do Warszawy, gdzie nieco wcześniej
powrócił z Anglii tata Haliny, Bazyli Abramowicz. Nie pokazywał swego Krzyża Walecznych, otrzymanego z rąk generała Sikorskiego, bo nie były to czasy na pokazywanie takich odznaczeń.
Swoją służbę na statkach podczas wojny przypłacił utratą jednego oka. Teraz także w drugim oku zaczął tracić wzrok. Mimo
to postanowił pisać pamiętniki, w części nie do odczytania. Jego
syn przekazał je po latach pewnemu pisarzowi-maryniście. Nigdy już więcej nie wróciły do rodziny. Mimo to Bazyli Abramowicz pojawiał się na kartach niektórych książek, ot choćby
„Znaczy kapitan”.
Tymczasem pan Jerzy wrócił do pracy, choć nie bez kłopotów.
Znalazł zatrudnienie w Elektromontażu. Zaczynając od niskiego
94
stanowiska kierownika grupy robót, powoli wspinał się w górę.
Później firmę przekwalifikowano na Elekromontaż-Export. Na
Zachód w ramach kontraktów nie mógł wyjechać, ale na Wschód
– owszem. Kierował więc pracami montażowymi w Moskwie,
Wołgogradzie, na Ukrainie, w sumie, z przerwami, przez ponad
piętnaście lat, aż do emerytury.
Przez szereg lat był członkiem rady parafialnej św. Marii Magdaleny w Warszawie, doradcą przy pracach elektrycznych podczas
remontu cerkwi.
Przy budowie cerkwi na Antoniuku w Białymstoku udzielał się
też jego najstarszy, już nieżyjący syn Aleksander. – Był członkiem rady parafialnej, na którego zawsze mogłem liczyć – dobrze wspomina go proboszcz, o. Jerzy Boreczko.
To Aleksander spośród dzieci poniósł najwyższą cenę za aresztowanie ojca – przez długi czas nie był przyjmowany do szkół
we Wrocławiu, potem ukończył technikum, jako żołnierz-górnik odsłużył wojsko w kopalni, podjął studia techniczne w Bydgoszczy.
Córka Marina ukończyła SGGW, jest na emeryturze, najmłodszy syn Wadim, absolwent Politechniki Warszawskiej, pracuje
w Wojskowej Agencji Mieszkaniowej,
Syn Andrzej, absolwent Politechniki Warszawskiej, doktor nauk
technicznych, przez trzydzieści osiem lat nauczyciel akademicki
na tej uczelni, jest posłem na Sejm czwartej już kadencji. Obecnie przewodniczy Komisji Edukacji, Nauki i Młodzieży.
W 2008 roku odeszła Halina Smirnowa. A jeszcze rok wcześniej,
razem z mężem, obchodziła tak doniosłe jubileusze.
Pan Jerzy setną rocznicę urodzin, ona – dziewięćdziesiątą piątą,
obydwoje – siedemdziesiątą piątą rocznicę ślubu. Zjechała się na
te jubileusze rodzina, znajomi z Europy i Ameryki. Biała emigracja rosyjska wciąż utrzymuje ze sobą kontakty.
Ałła Matreńczyk, 2009
fot. archiwum rodzinne Smirnowów
95