Zapisz jako PDF

Spis treści
1 Wstęp
2 Monitoring radiologiczny kraju
3 Kontrola narażenia zawodowego
4 Indywidualna kontrola narażenia
5 Metodyka doboru programu monitoringu
6 Pomiary kontrolne
7 Dekontaminacja
Wstęp
Praca lub przebywanie w warunkach narażenia na promieniowanie jonizujące wymaga kontroli
wielkości tego narażenia i oceny jego ewentualnego wpływu na zdrowie człowieka.
Kontroli podlega zarówno narażenie zawodowe, jak i narażenie ludności od promieniowania
naturalnego i spowodowane działalnością człowieka.
Monitoring narażenia może obejmować pomiary środowiska naturalnego, pomiary środowiska pracy
lub kontrolę indywidualną. W każdym z tych przypadków można kontrolować narażenie zewnętrzne i
wewnętrzne.
Monitoring narażenia obejmuje pomiar dawki lub skażenia w celach związanych z oceną narażenia
na promieniowanie lub na działanie substancji promieniotwórczych oraz interpretację wyników i ich
rejestrację. Ze względu na sposób prowadzenia monitoringu rozróżnia się monitoring stanowiska
pracy oraz monitoring indywidualny.
Monitoring stanowiska pracy polega na kontroli aktywności radionuklidów w powietrzu i kontrolę
skażeń powierzchni na stanowisku pracy. Otrzymane w ten sposób dane pozwalają na ocenę
narażenia pracowników, klasyfikacji do kategorii narażenia i szybkie wykrywanie ewentualnego
wzrostu aktywności powietrza. Metoda ta jest obarczona dużą niepewnością i system musi być
okresowo sprawdzany poprzez procedury monitoringu kontrolnego, w tym m.in. pomiary skażeń
wewnętrznych u poszczególnych osób.
Taka metoda oceny narażenia jest wystarczająca w przypadku monitorowania pracowników kategorii
B, natomiast w przypadku pracowników kategorii A, wymagane jest prowadzenie monitoringu
indywidualnego. Obejmuje on pomiar narażenia zewnętrznego za pomocą dozymetrów osobistych
oraz/lub okresowe pomiary aktywności substancji promieniotwórczych zgromadzonych w
organizmie.
Monitoring narażenia wewnętrznego prowadzi się tylko w sytuacjach gdy istnieje
prawdopodobieństwo jego wystąpienia, a więc podczas prac z otwartymi źródłami promieniowania
lub w sytuacjach awaryjnych, związanych z uwolnieniami materiałów promieniotwórczych.
Monitoring indywidualny pozwala na ocenę indywidualnego narażenia, kontrolę warunków pracy i
wprowadzenie korekt w zakresie skuteczności barier ochronnych, a także szybkie wprowadzenie
działań interwencyjnych i ich kontrolę w sytuacjach awaryjnych.
W zależności od celu i sposobu prowadzenia monitoringu, rozróżnia się jego następujące rodzaje:
rutynowy, specjalny, kontrolny i związany z określoną czynnością.
Monitoring rutynowy umożliwia określenie narażenia w normalnych warunkach pracy. Warunki
monitorowanej działalności są ustalone i nie podlegają raptownym zmianom. Pomiary są
wykonywane regularnie za pomocą wcześniej określonych metod. Monitoring rutynowy pozwala na
wykluczenie lub identyfikację narażenia lub skażeń, przekraczających wcześniej ustalony
poziom.Poziom ten powinien być niższy od określonych w przepisach limitów dawek i
optymalizowany zgodnie z zasadą ALARA.
Monitoring specjalny jest prowadzony w przypadku wprowadzania nowego procesu
technologicznego i przy pracach awaryjnych. Obejmuje on prace wykonywane w celu ilościowej
oceny istotnie dużych dawek, otrzymanych w wyniku zdarzeń nadzwyczajnych lub gdy istnieje
podejrzenie, że do takiego zdarzenia mogło dojść
Monitoring kontrolny (sprawdzający) wykonuje się w celu sprawdzenia założeń, przyjętych przy
ustalaniu programu monitoringu rutynowego.
W przypadku planowania nietypowej czynności lub ograniczonej w czasie działalności, może
zaistnieć potrzeba prowadzenia monitoringu związanego z tą czynnością lub działalnością. Cele
takiego monitoringu są takie same jak dla monitoringu rutynowego.
Monitoring radiologiczny kraju
Pomiary narażenia ludności na promieniowanie naturalne są prowadzone za pomocą pomiarów
skażeń promieniotwórczych środowiska. W Polsce pomiary tego typu są prowadzonych przez stacje
pomiarowe tworzące system wczesnego wykrywania skażeń promieniotwórczych, podstawowe
placówki pomiarowe prowadzące pomiary skażeń promieniotwórczych materiałów środowiskowych i
żywności oraz placówki specjalistyczne jednostek badawczo-rozwojowych, wyższych uczelni oraz
innych instytucji. Działania stacji i placówek pomiarowych koordynuje Prezes PAA, który dokonuje
systematycznej oceny sytuacji radiacyjnej kraju.
Wyniki monitoringu radiacyjnego kraju stanowią podstawę oceny sytuacji radiacyjnej Polski, która
ogłaszana jest codziennie (na stronach internetowych PAA), w komunikatach kwartalnych
(publikowanych w Monitorze Polskim) i w raportach rocznych, a w razie zaistnienia sytuacji
awaryjnych - stanowi podstawę oceny zagrożenia i prowadzenia działań interwencyjnych.
Stacje wczesnego wykrywania monitują moc dawki promieniowania gamma na wysokości 1m nad
powierzchnią ziemi oraz stężenia substancji promieniotwórczych w próbkach aerozoli. Natomiast
placówki pomiarów skażeń prowadzą pomiary zawartości izotopów promieniotwórczych w próbkach
wód powierzchniowych, wód wodociągowych, mleka, pasz surowych, gleby, osadów dennych, opadu
całkowitego.
W skład sieci wczesnego wykrywania skażeń promieniotwórczych wchodzi trzynaście stacji
automatycznych PMS (Permanent Monitoring Station) należących do PAA, które wykonują ciągłe
pomiary mocy dawki promieniowania gamma oraz widma promieniowania gamma powodowanego
skażeniem powietrza i powierzchni ziemi oraz intensywności opadów atmosferycznych oraz
temperatury otoczenia. Dane pomiarowe ze stacji PMS przekazywane są do systemów
międzynarodowych UE (system EURDEP) i Rady Państw Morza Bałtyckiego.
Stacje wczesnego wykrywania skażeń promieniotwórczych to:
13 stacji typu ASS-500 — ciągłe zbieranie aerozoli atmosferycznych na filtrze i pomiary
spektrometryczne, umożliwiające wykrycie w ciągu 1 godz. stężenia izotopów Cs-137 i I-131 w
powietrzu odpowiednio powyżej określonej granicy,
9 stacji Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej, które wykonują: ciągły pomiar mocy
dawki promieniowania gamma i aktywności całkowitej alfa i beta aerozoli atmosferycznych;
pomiar aktywności całkowitej beta i zawartości Cs-137 w próbach tygodniowych i
miesięcznych opadu całkowitego,
13 stacji pomiarowych Ministerstwa Obrony Narodowej, zlokalizowanych na terenach
jednostek wojskowych, które wykonują ciągłe pomiary mocy dawki promieniowania gamma
rejestrowane automatycznie w Centralnym Ośrodku Analizy Skażeń.
Pomiary skażeń promieniotwórczych środowiska i artykułów rolno-spożywczych wykonuje 48
placówek podstawowych w Stacjach Sanitarno-Epidemiologicznych oraz dziewięć placówek
specjalistycznych, wykonujących bardziej rozbudowane analizy promieniotwórczości prób
środowiskowych zlokalizowanych, w Centralnym Laboratorium Ochrony Radiologicznej w
Warszawie, Państwowym Zakładzie Higieny w Warszawie, Instytucie Energii Atomowej POLATOM w
ośrodku jądrowym w Świerku, Instytucie Fizyki Jądrowej PAN w Krakowie, Głównym Instytucie
Górnictwa w Katowicach, Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie, Instytucie Meteorologii i
Gospodarki Wodnej w Warszawie, Wojskowym Instytucie Higieny i Epidemiologii w Warszawie i
Wojskowym Instytucie Chemii i Radiometrii w Warszawie.
Dodatkowo prowadzona jest kontrola dozymetryczna wokół wybranych obiektów. Należą do nich
ośrodek jądrowy w Świerku, Krajowe Składowisko Odpadów Promieniotwórczych (KSOP) w Różanie
oraz tereny byłych zakładów wydobywczych i przeróbczych rud uranu.
Kontrola w OJ Świerk sprawowana jest poprzez:
1. Monitoring on-line (Centralny System Kontroli Radiologicznej):
pomiar pól promieniowania gamma (wejścia osobowe i drogowe do ośrodka, oraz
wybrane miejsca na terenie),
pomiar aktywności właściwej ścieków sanitarnych — na wyjściu kolektora do
oczyszczalni ścieków w Otwocku,
pomiar aktywności właściwej wód drenażowych — w zbiorczej studzience drenażowej,
pomiar aktywności aerozoli promieniotwórczych w atmosferze.
2. Monitoring off-line:
pomiar aktywności właściwej wód drenażowych i ścieków (całkowita alfa, całkowita beta,
spektrometria gamma, tryt, stront-90)
pomiar aktywności właściwej wód wodociągowych, rzecznych (Świder, Wisła),
studziennych z okolicy (całkowita beta i spektrometria gamma) oraz podziemnych (tryt),
pomiar aktywności właściwej wód technologicznych (całkowita alfa, całkowita beta,
stront - 90, tryt, spektrometria gamma),
pomiar aktywności opadu (całkowita beta i spektrometria gamma),
pomiar aktywności właściwej aerozoli — spektrometria gamma,
pomiar aktywności gleb, traw, zbóż, mleka, osadów — spektrometria gamma.
Próbki środowiskowe są pobierane zarówno z terenu, jak i z okolic ośrodka jądrowego. Podobna
kotrola jest prowadzona na terenie i wokół KSOP w Różanie.
Na terenach okolic Jeleniej Góry monitoring radiacyjny środowiska prowadzony jest od roku 1998
przez Biuro Obsługi Roszczeń Byłych Pracowników Zakładów Produkcji Rud Uranu. W ramach
"Programu monitoringu radiacyjnego terenów zdegradowanych w wyniku działalności wydobywczej i
przeróbczej rud uranu" wykonuje się pomiary aktywności alfa i beta w wodach pitnych,
powierzchniowych i podziemnych, pomiary poziomu promieniowania gamma w wybranych regionach
i obiektach, oznaczenie stężenia radonu w powietrzu w wybranych regionach i obiektach (w tym w
budynkach mieszkalnych).
Kontrola narażenia zawodowego
Kontrola narażenia osób zawodowo narażonych obejmuje ocenę dawki efektywnej pochodzącej od
narażenia zewnętrznego i wewnętrznego. Prowadzi się ją za pomocą kontroli środowiska pracy lub
indywidualnego monitoringu narażenia.
Kontrola środowiska pracy umożliwia ciągłą ocenę warunków pracy, w tym ocenę narażenia
pracowników kategorii B, kontrolę przestrzegania ustalonych lub określonych w zezwoleniu na
prowadzenie działalności ograniczników dawek (limitów użytkowych dawek), a także ocenę
narażenia osób z ogółu ludności spowodowanego prowadzoną działalnością.
Zakres programu pomiarów dozymetrycznych, wykonywanych w ramach kontroli środowiska pracy,
może obejmować pomiar mocy dawki, określenie rodzaju promieniowania, pomiar i identyfikację
skażeń promieniotwórczych powierzchni i powietrza. Pomiary takie mogą być przeprowadzane w
sposób ciągły (monitoring skażeń promieniotwórczych w pracowni, sygnalizatory progowe
przekroczenia poziomu mocy dawki na określonym terenie) lub okresowo, w celu oceny narażenia, z
częstotliwością wynikającą z przepisów regulujących tryb oceny narażenia pracowników i osób z
ogółu ludności.
Jednostka organizacyjna, prowadząca działalność w warunkach narażenia, ma obowiązek
opracowania programu pomiarów dozymetrycznych w środowisku. Program opracowuje inspektor
ochrony radiologicznej, a zatwierdza kierownik jednostki organizacyjnej. Powinien on zawierać
określenie miejsca, czasu i częstotliwości przeprowadzania pomiarów, określenie rodzajów
wykonywanych pomiarów, wskazanie metod, przyrządów oraz procedur pomiarowych.
Pomiary dozymetryczne może wykonywać inspektor ochrony radiologicznej, lub osoby przeszkolone
przez niego w tym zakresie.
Monitoring narażenia zewnętrznego jest prowadzony poprzez pomiar pól promieniowania w
miejscach przebywania pracowników.
Indywidualna kontrola narażenia
Indywidualna kontrola narażenia zewnętrznego obejmuje pomiar dawek promieniowania gamma, za
pomocą dozymetrów indywidualnych, noszonych przez każdego z pracowników. Do tego typu
pomiarów stosuje się detektory termoluminescencyjne, dozymetry filmowe lub elektroniczne, z
możliwością natychmiastowego odczytu.
Kontrola narażenie wewnętrznego jest prowadzona poprzez rutynowy monitoring skażeń
wewnętrznych, który obejmuje osoby pracujące z otwartymi źródłami promieniowania podczas
produkcji, transportu, użytkowania, przechowywania i składowania odpadów promieniotwórczych.
Pomiary aktywności radionuklidów zgromadzonych w ciele człowieka wykonuje się metodami in vivo,
polegającymi na bezpośrednim pomiarze aktywności promieniowania emitowanego z ciała człowieka
lub in vitro, czyli radiochemicznej analizie wydalin.
Za pomocą metod in vivo mierzy się aktywność radionuklidów zgromadzonych w całym ciele
człowieka lub w pojedynczych narządach. Rutynowo wykonuje się pomiary aktywności zdeponowanej
w tarczycy, płucach, kościach i wątrobie. Podczas pomiaru detektor jest umieszczony w pobliżu ciała
człowieka, w określonej geometrii. Za pomocą takich pomiarów można zmierzyć jedynie aktywność
emiterów promieniowania gamma. Promieniowanie alfa i beta jest zbyt małoprzenikliwe, aby można
je było zmierzyć detektorem znajdującym się na zewnątrz ciała. Skażenie emiterami alfa i beta
mierzy się jedynie metodami in vitro, mierząc aktywność wydalaną z organizmu z moczem lub kałem.
Metodyka doboru programu monitoringu
Inspektor ochrony radiologicznej powinien wykonać program monitoringu narażenia, w oparciu o
oszacowanie występującego ryzyka. Powinien on pozwolić na ilościowe oszacowanie narażenia.
Rodzaj prowadzonego monitoringu powinien być dostosowany do potencjalnej wielkości narażenia.
Jeżeli inspektor ochrony radiologicznej ocenił, że praca na danym stanowisku może zagrażać
wykonującemu ją pracownikowi otrzymaniem w ciągu roku potencjalnej dawki efektywnej większej
niż 6 mSv, to pracownik taki powinien zakwalifikowany do kategorii A i objęty programem
monitoringu indywidualnego.
Jeżeli praca na danym stanowisku może skutkować otrzymaniem dawki efektywnej w granicach 1 do
6 mSv — to pracownik taki powinien być zakwalifikowany do kategorii B i objęty programem
monitoringu miejsca pracy, chyba że, w zezwoleniu na wykonywanie działalności postanowiono
inaczej.
W obu przypadkach w zależności od typu narażenia będzie to monitoring narażenia zewnętrznego
i/lub wewnętrznego.
Po określeniu rodzaju koniecznego monitoringu, należy dokonać oceny możliwości jego prowadzenia,
biorąc pod uwagę posiadaną aparaturę i charakteryzujące ją limity detekcji.
Należy również określić, jakie oprogramowanie (bazy danych, algorytmy obliczeniowe) jest
niezbędne do prowadzenia monitoringu.
W programie monitoringu należy także zdefiniować kryteria wyboru pracowników do monitoringu,
parametry monitoringu dla wszystkich radionuklidów (częstotliwość, poziomy odniesienia,
metodologia oceny dawki, postępowanie w przypadku przekroczenia limitów), metody postępowania
w sytuacjach awaryjnych.
Monitoring narażenia musi zostać ujęty w programie zapewnienia jakości, poprzez stworzenie
odpowiednich procedur.
Przed wdrożeniem monitoringu należy przeprowadzić szkolenie pracowników, a po jego wdrożeniu
przeprowadzać okresowe oceny i doskonalenie programu.
Pomiary kontrolne
W ramach kontroli narażenia w miejscu pracy przeprowadza się także pomiary kontrolne, które
umożliwiają ocenić czy otoczenie w miejscu pracy spełnia wymagania ochrony radiologicznej i że nie
zaszła żadna zmiana. Pomiary mogą być prowadzone za pomocą przyrządów operacyjnych lub
stałych urządzeń pomiarowych pracujących w systemach on-line.
Pomiary kontrolne operacyjne pozwalają na sprawdzenie bezpieczeństwa wykonywania danej
operacji, zwykle przy pracach incydentalnych prowadzonych w warunkach, które byłyby nie do
przyjęcia w warunkach pracy rutynowej.
Pomiary kontrolne specjalne są prowadzone w sytuacjach nietypowych lub podczas wykonywania
pracy po raz pierwszy w celu dostarczenia informacji niezbędnych dla rozpoznania problemów i
ustalenia przyszłych postępowań.
Prowadzone są również pomiary kontrolne skażeń powierzchni, które pozwalają na wykrycie
nieszczelności lub odstępstw od procedur postępowania z materiałem promieniotwórczym, unikanie
skażeń powierzchni tak aby przy normalnych standardach utrzymania porządku uniknąć skażeń
powodujących przekroczenie limitów operacyjnych dawki oraz dostarczenie informacji dla celów
planowania programów indywidualnych pomiarów kontrolnych i pomiarów kontrolnych skażeń
powietrza. W przypadkach, gdy praca odbywa się z otwartymi źródłami o dużych aktywnościach
wymagane jest przeprowadzanie pomiarów kontrolnych skażeń powietrza.
Dekontaminacja
Proces czyszczenia pomieszczeń, urządzeń lub materiałów skażonych zewnętrznie substancjami
promieniotwórczymi.
Celowość dekontaminacji determinują następujące czynniki:
wartość obiektu,
stopień i rodzaj skażenia,
zagrożenie promieniowaniem w trakcie dekontaminacji,
rokowanie odnośnie skuteczności procesu dekontaminacyjnego z uwzględnieniem kosztów i
ilości powstałych odpadów promieniotwórczych.
Skażenia powierzchniowe u ludzi usuwa się drogą mycia powierzchni skóry za pomocą detergentów
i/lub rozpuszczalników.