Pełen tekst - Instytut Medycyny Pracy
Transkrypt
Pełen tekst - Instytut Medycyny Pracy
Medycyna Pracy 2010;61(6):615–623 © Instytut Medycyny Pracy im. prof. J. Nofera w Łodzi http://medpr.imp.lodz.pl PRACA ORYGINALNA Małgorzata Kowalska1 Joanna Bugajska2 Dorota Żołnierczyk-Zreda2 CZĘSTOŚĆ WYSTĘPOWANIA ZESPOŁU WYPALENIA ZAWODOWEGO WŚRÓD PRACOWNIKÓW BIUROWYCH FREQUENCY OF BURNOUT SYNDROME IN OFFICE WORKERS 1 2 Śląski Uniwersytet Medyczny, Katowice; Katedra i Zakład Epidemiologii Centralny Instytut Ochrony Pracy — Państwowy Instytut Badawczy, Warszawa Streszczenie Wstęp: Zespół wypalenia zawodowego określany jest jako przewlekła, wielowymiarowa reakcja na stres występujący w pracy, szczególnie w odniesieniu do zawodów związanych ze świadczeniem usług społecznych. Celem prezentowanej pracy była ocena częstości występowania zjawiska w grupie pracowników biurowych zatrudnionych na stanowiskach komputerowych i mających bezpośredni kontakt z petentami. Materiał i metody: W modelu przekrojowego badania epidemiologicznego z wykorzystaniem polskiej wersji kwestionariusza Maslach zbadano 487 pracowników biurowych w wieku 37,4±10,6 lat o średnim stażu pracy 10,9±6,4 lat. Wyniki: Zespół wypalenia zawodowego dotyczył 4,15% badanych, częściej kobiet (4,5%) niż mężczyzn (2,97%). Częstość występowania zespołu wypalenia jest podobna do prezentowanej w literaturze przedmiotu, oszacowanej dla innych grup zawodowych. Stwierdzono, że istnieje zależność między uzyskaną punktacją a depersonalizacją (jednym z wymiarów wypalenia zawodowego), przy czym starszy wiek towarzyszył raczej mniejszej depersonalizacji. Dwa pozostałe wymiary wypalenia, tj. wyczerpanie emocjonalne i brak poczucia osiągnięć osobistych, nie zależały od wieku ani stażu pracy. Wnioski: Poprawa jakości życia i pracy osób pracujących z komputerem, wykonujących prace biurowe i mających bezpośredni kontakt z petentami wymaga także oceny częstości występowania zjawiska wypalenia zawodowego. Konieczne jest też zastosowanie właściwej profilaktyki, która powinna obejmować właściwy system motywacyjny i właściwą organizację pracy z jasnym zakresem wymaganych obowiązków, identyfikacją źródeł stresu zawodowego oraz podnoszeniem świadomości w zakresie indywidualnej higieny psychicznej. Med. Pr. 2010;61(6):615–623 Słowa kluczowe: zespół wypalenia zawodowego, pracownicy biurowi Abstract Background: Burnout syndrome is a chronic, physical and emotional exhaustion associated with the intensity of stress at work, especially in occupations involving the provision of services. The purpose of the study was to establish the frequency of burnout syndrome in the group of office workers using computer and having direct contact with inquirers. Material and Methods: The study group consisted of 487 office workers, aged 37.4±10.6 years, mean value of duration of work with computer was 10.9±6.4 year. The Polish version of the Maslach Burnout Inventory (MBI) was used in cross-sectional study. Results: The frequency of burnout syndrome concerned 4.15% of subjects, more frequently females (4.5%) than males (2.97%). Our results are similar to the published data on other occupational groups. Moreover, it was noted, that the highest depersonalization (cynicism) is rather linked with the younger age, whereas the emotional exhaustion and personal accomplishment were not related with age and employment duration. Conclusions: To improve the quality of life in office workers using computer and having direct contact with inquirers it is essential to assess the frequency of burnout syndrome and also to develop and implement adequate preventive programms, including a well-constructed motivation system and appropriate work organization with well defined roles and duties, identification of sources of occupational stress and raising awareness of individual psychic hygiene among workers. Med Pr 2010;61(6):615–623 Key words: burnout syndrome, office workers Adres autorek: Katedra i Zakład Epidemiologii, Śląski Uniwersytet Medyczny, ul. Medyków 18, 40-752 Katowice, e-mail: [email protected] Nadesłano: 30 marca 2010 Zatwierdzono: 23 czerwca 2010 WSTĘP Zespół wypalenia zawodowego (burnout syndrom) definiowany jest jako przewlekła, wielowymiarowa reakcja na stres występujący w pracy (1). Zazwyczaj oce- niany jest kwestionariuszowo poprzez pomiar następujących wymiarów: wyczerpania emocjonalnego, depersonalizacji (cynizmu) oraz obniżonego poczucia dokonań osobistych (osobiste zaangażowanie) (2). Wśród czynników kształtujących zespół wypalenia zawodo- Praca finansowana ze środków Narodowego Centrum Badań i Rozwoju (Grant nr 18001104). 616 M. Kowalska i wsp. wego wymienia się czynniki sytuacyjne (m.in. związane z charakterem i organizacją pracy, możliwościami wynagradzania i kariery), a także czynniki indywidualne (demograficzne i osobowościowe). Najczęściej ocenie poddaje się pracowników, których zawód wiąże się ze świadczeniem usług społecznych (np. lekarzy, pielęgniarki, nauczycieli) (3–9,22), ale istnieją także doniesienia o występowaniu tego zjawiska wśród menadżerów (10). Z uwagi na charakter wykonywanej pracy (konieczność podnoszenia kwalifikacji), a także ze względu na duże oczekiwania i wymagania w stosunku do pracowników biurowych i kadry zarządzającej coraz częściej zwraca się uwagę na występowanie zespołu wypalenia zawodowego tej grupy zawodowej (11–15). Celem prezentowanego artykułu jest ocena częstości występowania zjawiska oraz jego uwarunkowań związanych z płcią, wiekim i stażem pracy oraz dzienną liczbą godzin pracy w grupie pracowników biurowych zatrudnionych na stanowiskach pracy z komputerem. MATERIAŁ I METODY W celu realizacji założonego celu pracy zbadano pracowników biurowych zatrudnionych na stanowiskach komputerowych i mających bezpośredni kontakt z petentami. Badanie zaplanowane jako projekt dwuośrodkowy zostało zrealizowane w ośrodku katowickim (n = 286; 58,7%) i warszawskim (n = 201; 41,3%). Rekrutacją objęto wyłącznie tych pracowników, którzy regularnie i codziennie używali w czasie pracy komputera. W badaniach wzięli udział pracownicy Narodowego Funduszu Zdrowia, Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, instytutu naukowo-badawczego, urzędów administracji państwowej i sekretariatów sądów. O wypełnienie kwestionariusza poproszono 676 osób, udział w badaniu był dobrowolny i wymagał pisemnej zgody rekrutowanych. Partycypacja wynosiła 72%. Istotnym i powszechnie stosowanym narzędziem do oceny zespołu wypalenia zawodowego jest kwestionariusz zaproponowany i opracowany przez Christinę Maslach (16). Dostępna jest jego polska wersja, zaadaptowana i zweryfikowana przez Pasikowskiego (17). Częstość występowania zespołu wypalenia zawodowego wśród badanych pracowników biurowych oceniano na podstawie polskiej adaptacji kwestionariusza MBI (Maslach Burnout Inventory) zawierającego 22 pytania testowe. Poszczególne punkty skali opisane były od zera (respondent nigdy nie doświadczał Nr 6 danego odczucia) do sześciu (respondent doświadcza odczuć codziennie) (17). Zgodnie z przyjętą metodologią oceniano następujące wymiary wypalenia, do których przypisano poszczególne pytania kwestionariusza i maksymalną punktację: nwyczerpanie emocjonalne (emotional exhaustion — EE): pytania 1–3, 6, 8, 13, 14, 16, 20 — maks. 54 punkty, ndepersonalizację (depersonalization — DP): pytania 5, 10, 11, 15, 22 — maks. 30 punktów, nobniżoną ocenę własnych dokonań (personal accomplishment — PA): pytania 4, 7, 9, 12, 17–19, 21 — maks. 48 punktów. Wysoki stopień zespołu wypalenia zawodowego identyfikowano, jeśli uzyskana punktacja wynosiła dla EE ≥ 30, DP ≥ 12 i PA ≤ 33, natomiast niski stopień wypalenia zawodowego dotyczył osób, u których uzyskano EE ≤ 17, DP < 6 i PA ≥ 40 (6). Dane analizowano w oparciu o procedury dostępne w oprogramowaniu Statistica 8.1, a za kryterium istotności statystycznej przyjęto wartość p < 0,05. Do oceny zróżnicowania częstości udzielanych odpowiedzi w grupach definiowanych przez płeć lub kategorię wypalenia zawodowego zastosowano test chi2, a do oceny związku między wiekiem i stażem a wymiarami zespołu wypalenia obliczono wartość współczynników korelacji Spearmana. WYNIKI W badaniach wzięło udział 487 osób, w tym 385 kobiet (79,1%) i 102 mężczyzn (20,9%). Średni wiek badanych kształtował się na poziomie 37,4±10,6 lat (mediana wynosiła 35, natomiast modalna: 31 lat), natomiast średni staż pracy z wykorzystaniem komputera wynosił 10,9±6,4 lat (mediana: 10, modalna: 10 lat). Średnia dzienna liczba godzin pracy z komputerem wynosiła 6,8±1,5 i dodatkowo 1,8±1,2 godz. w domu. W tabeli 1. zestawiono wyniki opisujące liczbę i odsetek badanych wraz z najczęściej deklarowanymi odpowiedziami na poszczególne pytania kwestionariusza MBI. Należy odnotować, że kobiety częściej niż mężczyźni: czuły się wyczerpane pod koniec dnia pracy (kilka razy w tygodniu), były zmęczone przed rozpoczęciem pracy (kilka razy w roku), nie traktują petentów instrumentalnie i lepiej radzą sobie z nimi codziennie. Także kobiety częściej uważają, że ich codzienna praca wpływa pozytywnie na innych ludzi i częściej troszczą się o los swoich petentów oraz nie stają się nieczułe na problemy innych ludzi. Traktowanie petentów w sposób instrumentalny / I feel I treat some recipients as an impersonal object Praca jest dla mnie obciążająca / Working with people is really a strain for me Skutecznie radzę sobie z petentami / I deal very effectively with the problems of my recipients 5 6 7 Z powodu pracy stałem/am się nieczuły/a na problemy innych ludzi / / I’ve become more callous toward people since I took this job Praca usztywnia mnie emocjonalnie / I worry that my job is hardening me emotionally 10 11 12 Jestem naładowany/a energią / I’m feeling energetic 461 473 475 kilka razy/tydz / / few times/week nigdy / never nigdy / never codziennie / daily Moja praca pozytywnie wpływa na innych ludzi / I feel I’m positively influencing other people’s lives through my work 9 463 kilka razy/rok / / few times/year codziennie / daily nigdy / never 8 Czuję się wypalony/a przez pracę / I feel burned out from the work 477 461 479 480 nigdy / never codziennie / daily Zrozumienie dla współpracowników i petentów / I can easily understand how my recipients feel about things 4 477 kilka razy/rok / / few times/year kilka razy/tydz. / / few times/week kilka razy/rok / / few times/year Najczęstsza odpowiedź Most frequent answers 3 Zmęczony rano przed rozpoczęciem pracy / I feel fatigued in the morning 484 Wyczerpany pod koniec dnia pracy / I feel exhausted at the 480 end of workday 2 Odpowiedzi (ogółem) Answers (total) n Emocjonalne zmęczenie z powodu pracy / I feel emotionally 478 drained from work Odczucia w związku z wykonywaną pracą Feelings in connection with work 1 Lp. No. Tabela 1. Odpowiedzi najczęściej udzielane w kwestionariuszu MBI Table 1. Most frequent answers to particular questions of the MBI questionnaire 111 (24,1) 238 (50,3) 304 (64,0) 109 (23,5) 165 (34,6) 264 (57,3) 199 (41,5) 326 (67,9) 284 (59,5) 129 (26,6) 125 (26,0) 143 (29,9) ogółem total 21 (21,2) 57 (57,6) 59 (58,4)* 18 (18,2)* 33 (33,3) 53 (54,6)* 42 (41,6) 56 (55,5)* 58 (58,0) 22 (21,8)* 22 (22,0)* 33 (32,7)** mężczyźni males 90 (24,9) 181 (48,4) 245 (65,5)* 91 (25,0)* 132 (34,9) 211 (57,9)* 157 (41,5) 270 (71,2)* 226 (59,9) 107 (27,9)* 103 (27,1)* 110 (29,2)** kobiety females 58 (12,6) 18 (3,8) 10 (2,1) 109 (23,5) 18 (3,8) 264 (57,3) 7 (1,5) 9 (1,9) 284 (59,5) 34 (7,0) 43 (8,9) 24 (5,0) osoby, które deklarowały odczucia codziennie daily declared emotions Respondenci udzielający takiej odpowiedzi Respondents n (%) Nr 6 Częstość występowania zespołu wypalenia zawodowego 617 Potrafię łatwo tworzyć luźną atmosferę w pracy / I can easily create a relaxed atmosphere with my recipients Praca sprawia mi zadowolenie / I feel exhilarated after working Moja praca jest satysfakcjonująca i przynosi pozytywne doznania / / I have accomplished many worthwhile things in my job Czuję się u kresu swojej wytrzymałości / I feel like I’m at the end of my rope Radzę sobie z problemami w pracy spokojnie / In my work I deel with emotional problems very calmly Petenci i współpracownicy obarczają mnie winą za zaistniałe problemy/ / I feel recipients blame me for some of their problems 17 18 19 20 21 22 * p < 0,05 dla testu chi2 / p < 0.05 in the Chi2 test. ** Graniczna istotność statystyczna dla testu chi2 / Critical level of the statistical significance in the Chi2 test. Bezpośrednia praca z ludźmi jest bardzo stresująca / Working with people directly puts too much stress on me 16 473 468 474 472 473 468 472 nigdy / never codziennie / daily nigdy / never codziennie / daily codziennie / daily codziennie / daily nigdy / never nigdy / never Nie troszczę się o los moich petentów / I don’t really care what happens to some recipients 15 462 kilka razy/rok / / few times/year Najczęstsza odpowiedź Most frequent answers 14 Pracuję zbyt ciężko / I’m working too hard on my job 472 Odpowiedzi (ogółem) Answers (total) n kilka razy/rok / / few times/year Odczucia w związku z wykonywaną pracą Feelings in connection with work 13 Czuję się sfrustrowany/a przez moją pracę / I feel frustrated by my work 473 Lp. No. Tabela 1. Odpowiedzi najczęściej udzielane w kwestionariuszu MBI — cd. Table 1. Most frequent answers to particular questions of the MBI questionnaire — cont. 186 (39,3) 166 (35,5) 184 (38,8) 112 (23,7) 180 (38,05) 212 (45,3) 210 (44,5) 271 (58,7) 135 (28,6) 146 (30,9) ogółem total 38 (38,4) 41 (41,4) 45 (45,4) 22 (22,4) 33 (33,3) 39 (39,8) 40 (40,4) 44 (45,8)* 24 (24,2) 27 (27,3) mężczyźni males 148 (39,6) 125 (33,9) 139 (37,1) 90 (24,1) 147 (39,3) 173 (46,8) 170 (45,6) 227 (62,0)* 111 (29,8) 119 (31,9) kobiety females 15 (3,2) 166 (35,5) 10 (2,1) 112 (23,7) 180 (38,05) 212 (45,3) 22 (4,7) 13 (2,8) 23 (4,9) 13 (2,7) osoby, które deklarowały odczucia codziennie daily declared emotions Respondenci udzielający takiej odpowiedzi Respondents n (%) 618 M. Kowalska i wsp. Nr 6 Nr 6 Częstość występowania zespołu wypalenia zawodowego W tabeli 2. zestawiono dane opisujące wartość współczynnika korelacji Spearmana wraz z jego poziomem istotności dla zależności między odczuciami w związku z wykonywaną pracą (wyrażonymi w skali 619 od 0 do 6) a wiekiem badanych, stażem pracy i dzienną liczbą godzin pracy z komputerem. Należy zauważyć, że to młodsi pracownicy częściej czują się zmęczeni rano przed rozpoczęciem pracy, traktują petentów w sposób Tabela 2. Zależność między odczuciami a wiekiem badanych, stażem pracy i dzienną liczbą godzin pracy z komputerem wyrażona za pomocą współczynnika korelacji Spearmana Table 2. Realtionship between particular feeling and age of subjects, their employment duration and daily time of computing (in hours) (Spearman correlation coefficient) Współczynnik korelacji Spearmana Spearman correlation coeficient Lp. No. Odczucia w związku z wykonywaną pracą Feelings in connection with work wiek age 1 Emocjonalne zmęczenie z powodu pracy / I feel emotionally drained from work 0,001 2 Wyczerpany pod koniec dnia pracy / I feel exhausted at the end of workday 3 Zmęczony rano przed rozpoczęciem pracy / I feel fatigued in the morning 4 Zrozumienie dla współpracowników i petentów / I can easily understand how my reciepients feel about things 0,115* 5 Traktowanie petentów w sposób instrumentalny / I feel I treat some recipients as an impersonal objects –0,132* staż pracy dzienna liczba godzin z komputerem pracy z komputerem duration of work daily houres with computer with computing 0,000 0,014 0,030 0,022 0,094* –0,092* –0,034 0,043 0,094* –0,050 –0,022 0,064 6 Praca jest dla mnie obciążająca / Working with people is really a strain for me 0,032 0,110* 7 Skutecznie radzę sobie z petentami / I deal very effectively with the problems of my recipients 0,001 0,018 0,048 8 Czuję się wypalony/a przez pracę / I feel burned out from the work 0,007 0,092* –0,022 9 Moja praca pozytywnie wpływa na innych ludzi / I feel I’m positively influencing other people’s lives through my work 0,085 0,035 0,088 10 Z powodu pracy stałem/am się nieczuły/a na problemy innych ludzi / I’ve become more callous toward people since I took this job –0,141* –0,079 0,054 11 Praca usztywnia mnie emocjonalnie / I worry that my job is hardening me emotionally –0,080 –0,061 0,026 12 Jestem naładowany/a energią / I’m feeling energetic 0,142* 0,039 –0,012 13 Czuję się sfrustrowany/a przez moją pracę / I feel frustrated by my work 0,005 0,047 –0,014 14 Pracuję zbyt ciężko / I’m working too hard on my job 0,048 0,076 0,046 15 Nie troszczę się o los moich petentów / I don’t really care what happens to some recipients –0,126* –0,108* 0,035 16 Bezpośrednia praca z ludźmi jest bardzo stresująca / Working with people directly puts too much stress on me 0,119* 0,130* –0,035 17 Potrafię łatwo tworzyć luźną atmosferę w pracy / I can easily create a relaxed atmosphere with my recipients 0,023 0,055 0,000 18 Praca sprawia mi zadowolenie / I feel exhilarated after working 0,076 0,039 0,018 19 Moja praca jest satysfakcjonująca i przynosi pozytywne doznania / / I have accomplished many worthwhile things in my job 0,066 0,031 0,038 20 Czuję się u kresu swojej wytrzymałości / I feel like I’m at the end of my rope 0,046 0,117* –0,020 21 Radzę sobie z problemami w pracy spokojnie / In my work I deel with emotional problems very calmly 0,029 0,021 0,043 22 Petenci i współpracownicy obarczają mnie winą za zaistniałe problemy / / I feel recipients blame me for some of their problems 0,022 0,014 0,009 * Współczynnik istotny statystycznie / Statistically significant. –0,002 620 M. Kowalska i wsp. Nr 6 gólnych jego wymiarów. Uzyskane, wybrane statystyki opisowe zebrano w tabeli 3. Należy zauważyć, że osiągnięte wartości średnie punktacji dla wyczerpania emocjonalnego i depersonalizacji stanowiły 1/3 punktacji, którą można było maksymalnie uzyskać, podczas gdy w zakresie osobistego zaangażowania uzyskana wartość średnia kształtowała się na poziomie 3/4 wartości maksymalnej. Ponadto tylko dla wymiaru syndromu wypalenia zawodowego, jakim jest depersonalizacja, uzyskano statystycznie wyższe wyniki u mężczyzn niż kobiet (tab. 4) i obserwacja ta jest identyczna jak opisana przez Pasikowskiego (17). Zgodnie z opisanym kryterium oceny średni stopień wypalenia zawodowego dotyczył 366 badanych (75,9%), w tym 77 mężczyzn (76,2%) i 289 kobiet (75,8%). Z kolei wysoki stopień wypalenia zawodowego dotyczył 20 badanych (4,15%), w tym 3 mężczyzn (2,97%) i 17 kobiet (4,5%). Szczegółowe dane przedstawiono na rycinie 1. Uzyskane różnice nie były znamienne statystycznie (p = 0,7). instrumentalny i z powodu pracy stają się nieczuli na problemy innych ludzi oraz nie troszczą się o los swoich petentów. Z kolei starsi pracownicy częściej uważają, że okazują zrozumienie współpracownikom i petentom, są naładowani energią i że bezpośrednia praca z ludźmi jest bardzo stresująca. Ponadto stwierdzono, że im dłuższy jest staż pracy, tym większe zrozumienie dla pracowników i petentów, większe odczucie wypalenia z powodu pracy, intensywniejsze odczucie, że codzienna praca z ludźmi jest bardzo stresująca oraz intensywniejsze odczuwanie bycia u kresu wytrzymałości. Jednocześnie im krótszy jest staż pracy, tym mniejsza jest troska o los petentów. Ostatecznie ustalono, że tylko w odniesieniu do odczucia wyczerpania pod koniec dnia pracy znaczenie miała liczba godzin spędzanych w pracy z komputerem, czyli rosnącej liczbie godzin odpowiadało intensywniejsze wyczerpanie. W celu oceny natężenia syndromu wypalenia zawodowego zsumowano punkty w odniesieniu do poszcze- Tabela 3. Suma uzyskanych punktów w ocenie poszczególnych wymiarów zespołu wypalenia zawodowego według kryteriów Maslach, wartość średnia i jej odchylenie standardowe Table 3. The sum of obtained points in particular measurements of burnout syndrome according to the Maslach criteria, mean value and it standard deviation Kategoria Category Odpowiedzi Answers n Średnia* Mean* Mediana* Median* SD* Wyczerpanie emocjonalne / Emotional exhaustion 484 17,10 (31,68) 16,00 (29,63) 10,38 (19,23) Depersonalizacja / Depersonalization 480 5,10 (16,96) 4,00 (13,33) 5,19 (17,29) Osobiste zaangażowanie / Personal accomplishment 482 34,07 (70,98) 36,00 (75,00) 9,10 (18,96) SD — odchylenie standardowe / standard deviation. * W nawiasach podano % wartości maksymalnej / The percent of maximum value is given in brackets. Tabela 4. Zróżnicowanie średniej wartości uzyskanej punktacji dla poszczególnych wymiarów wypalenia według płci badanych Table 4. Mean value of particular measurements of burnout syndrome by gender Kategoria Category Wyczerpanie emocjonalne / Emotional exhaustion Depersonalizacja / Depersonalization Osobiste zaangażowanie / Personal accomplishment SD — odchylenie standardowe / standard deviation. Średnia Mean mężczyźni males kobiety females p dla testu t-Studenta Results of t-Student test 16,17 17,35 0,300 11,24 10,15 0,1000 6,51 4,71 0,002 6,24 4,82 0,0006 34,43 33,98 0,600 9,10 9,11 1,0000 SD mężczyźni males kobiety females p dla testu wariancji Results of Snedecor test Odsetek / Frequency [%] Nr 6 Częstość występowania zespołu wypalenia zawodowego wiek przez lekarza, deklarowanych w kwestionariuszu w zależności od określonego stopnia zespołu wypalenia zawodowego. Szczegółowe wyniki przedstawiono w tabeli 5. Chociaż uzyskane liczebności są niewielkie, to należy zauważyć, że w grupie osób o wysokim stopniu wypalenia częściej znalazły się osoby z przewlekłą chorobą nerek, wadą serca i przewlekłymi zaburzeniami snu. 90 80 76,24 70 75,85 60 50 40 30 20 10 20,79 OMÓWIENIE I WNIOSKI 19,69 2,97 0 Niski / Low mężczyźni / males 621 Średni / Medium 4,46 Wysoki / High kobiety / females Ryc. 1. Poziom wypalenia zawodowego według kryteriów Maslach z uwzględnieniem płci badanych. Fig. 1. Burnout syndrome by gender. Obliczony na potrzeby badania współczynnik korelacji dla zależności między liczbą uzyskanych punktów a wiekiem badanych wskazuje podobnie — w przypadku depersonalizacji starszy wiek towarzyszył raczej niższej punktacji (r = –0,13; p = 0,003). Pozostałe dwa wymiary — emocjonalne wyczerpanie i osobiste zaangażowanie — w zasadzie nie zależały od wieku badanych i wynosiły odpowiednio: r = –0,008 (p = 0,8) i r = 0,07 (p = 0,09). Ostatecznie dokonano analizy częstości występowania wybranych chorób rozpoznanych kiedykol- Reasumując, uzyskane wyniki pozwalają sądzić, że zespół wypalenia zawodowego dotyczył 4,15% badanych, przy tym częściej kobiet (4,5%) niż mężczyzn (2,97%). Statystycznie znamienną różnicę uzyskano jedynie w przypadku depersonalizacji, przy czym większy jej stopień dotyczył mężczyzn niż kobiet. Ponadto zauważono, że większy stopień depersonalizacji dotyczył raczej osób młodszych, z krótszym stażem pracy, co jest potwierdzeniem tezy o występowaniu zjawiska (17). Dane własne są spójne z danymi innych autorów, a szczegółowe zestawienie prezentuje tabela 6. Częstość występowania zespołu wypalenia zawodowego w grupie zbadanych pracowników biurowych kształtowała się na poziomie 4% i jest podobna do prezentowanej w literaturze przedmiotu, oszacowanej dla innych grup zawodowych. Niewielką odmienność dla polskich badań stanowi stosunkowo niska punktacja w zakresie depersonalizacji, charakterystyczna także dla badania własnego. Zgodnie z sugestiami Pasikowskiego sytuacja ta może być efektem odmienności kul- Tabela 5. Częstość występowania deklarowanych chorób w poszczególnych grupach badanych definiowanych w oparciu o przyjęte kryteria stopnia wypalenia zawodowego Table 5. Frequency of reported diseases in particular groups of subjects by the burnout syndrome criterion Razem liczba i odsetek Total numberand frequency niski low średni medium wysoki high Istotność statystyczna dla testu Fishera Results of Fisher test 4 (0,86) 0 (0,0) 3 (0,89) 1 (5,0) 0,10 Nadciśnienie tętnicze / Hypertension 66 (13,90) 13 (13,7) 49 (13,60) 4 (20,0) 0,70 Przewlekła choroba nerek / Chronic kidney disease 10 (2,10) 3 (3,2) 5 (1,40) 2 (10,5) 0,08 Choroba wieńcowa / Coronary heart disease 4 (0,80) 1 (1,0) 2 (0,60) 1 (5,0) 0,30 Wada serca / Heart defect 8 (1,70) 0 (0,0) 6 (1,70) 2 (10,5) 0,02 Choroba układu nerwowego / Nervous system disease 13 (2,70) 1 (1,0) 10 (2,80) 2 (10,0) 0,10 Przewlekłe zaburzenia snu / Chronic sleep disorders 30 (6,30) 2 (2,1) 26 (7,30) 2 (10,0) 0,09 Deklarowana choroba Disease Cukrzyca / Diabetes Stopień wypalenia zawodowego Burnout syndrome n (%) 622 M. Kowalska i wsp. Nr 6 Tabela 6. Wartość średnia i odchylenie standardowe dla poszczególnych wymiarów oceniających wypalenie zawodowe, porównanie wyników badań własnych z danymi innych autorów Table 6. Mean value and its standard deviation in particular measuremnets of burnout syndrome, data comparison Lp. No. 1 Grupa badana Study group fizjoterapeuci (ogółem) / physiotherapists (total) Średnia (SD) Mean (SD) EE DP PA 23,5 (10,7) 7,60 (5,7) 37,30 (8,5) Piśmiennictwo References Donohoe i wsp. (5) 2 nauczyciele i pielęgniarki / teachers and nurses kobiety / females 20,2 (10,2) 3,80 (3,99) 36,50 (7,5) mężczyźni / males 22,0 (9,3) 6,00 (5,2) 35,40 (7,2) Pasikowski (17) 3 pedagodzy resocjalizacyjni / rehabilitation educators kobiety / females 16,6 (11,6) 3,97 (4,7) 33,70 (8,6) mężczyźni / males 13,2 (10,1) 5,60 (4,6) 36,30 (8,7) Pyżalski (3]) 4 lekarze podstawowej opieki zdrowotnej (ogółem) / / primary care practitioners (total) 17,9 (9,8) 6,50 (4,7) 39,60 (6,5) Goehring i wsp. (4) 5 menadżerowie (ogółem) / managers (total) 15,6 (–) 5,1 (–) 31,00 (–) 6 pracownicy biurowi używający komputera / office workers working with computer kobiety / females mężczyźni / males 17,3 (10,1) 16,2 (11,2) 4,7 (4,8) 6,5 (6,2) 33,98 (9,1) 34,40 (9,1) 17,1 (10,4) 5,1 (5,2) 34,10 (9,1) ogółem / total Jabłkowska, Borkowska (10) Kowalska i wsp. (dane własne / own data) SD — odchylenie standardowe / standard deviation; EE — wyczerpanie emocjonalne / motional exhaustion; DP — depersonalizacja / depersonalization; PA — osobiste zaangażowanie / personal accomplishment. turowej lub niedoskonałości pomiaru (do oceny depersonalizacji branych jest pod uwagę jedynie 5 pytań kwestionaiusza) albo może być efektem silnie sfeminizowanej grupy badanej (17). Prosta analiza poszczególnych pytań testowych pozwala sądzić, że tylko w odniesieniu do odczucia wyczerpania pod koniec dnia pracy znaczenie miała liczba godzin spędzanych w pracy z komputerem, ponieważ rosnącej liczbie godzin odpowiadało intensywniejsze wyczerpanie. W badaniu własnym stwierdzono, że dłuższemu stażowi pracy towarzyszy wprawdzie większe zrozumienie dla współpracowników i petentów, ale większe jest też deklarowane odczucie wypalenia z powodu pracy, intensywniejsze odczucie, że codzienna praca z ludźmi jest bardzo stresująca oraz intensywniejsze jest odczucie bycia u kresu wytrzymałości. Weryfikacja tych danych przy pomocy współczynnika korelacji dla zależności między uzyskaną punktacją dla poszczególnych wymiarów wypalenia zawodowego a wiekiem badanych potwierdziła, że starszy wiek towarzyszył raczej mniejszej depersonalizacji. Dwa pozostałe wymiary wypalenia, tj. wyczerpanie emocjonalne i brak poczucia osiągnięć osobistych, nie zależały od wieku ani stażu pracy. Ta obserwacja jest nieco odmienna od danych dotyczących grupy pielęgniarek, u których wszystkie wymiary wypalenia zawodowego silnie zależą od wieku i stażu pracy (18). Rozbieżności te wynikają najprawdopodobniej z zupełnie odmiennego charakteru pracy i realizowanych zadań, ale także ze zróżnicowanej organizacji dnia pracy (zmianowość pracy pielęgniarek). Z uwagi jednak na uzyskane wyniki (tab. 6) nie można bagatelizować zjawiska także w grupie pracowników biurowych. Mimo zróżnicowania wynikającego z odmienności badanych grup zawodowych uzyskano zaskakującą zbieżność dla uzyskanej punktacji we wszystkich wymiarach zespołu wypalenia. Warto wreszcie odnotować, że uzyskane w trakcie badania obserwacje potwierdziły częstsze występowanie przewlekłych chorób nerek, wad serca i przewlekłych zaburzeń snu w grupie osób o wysokim stopniu wypalenia w stosunku do pozostałych pracowników. Wprawdzie przekrojowy model badania i stosunkowo niewielka liczebność grupy badanej (487 osób) mogą budzić pewne wątpliwości, to jednak oficjalne dane Europejskiej Agencji Bezpieczeństwa i Zdrowia w Pracy (European Agency for Safety and Health at Work) wskazują, że odsetek Polaków deklarujących obecność stresu w pracy wynosi 35% i należy do jednego z najwyższych w krajach EU (19). Co więcej, w tym samym raporcie możemy przeczytać, że stres w pracy jest przy- Nr 6 Częstość występowania zespołu wypalenia zawodowego czyną przewlekłego zmęczenia, problemów ze spaniem, niepokoju i rozdrażnienia, a w konsekwencji może prowadzić do rozwoju wielu chorób o charakterze przewlekłym. Można zatem uznać, że poprawa jakości życia i pracy osób pracujących z wykorzystaniem komputera, wykonujących prace biurowe i mających bezpośredni kontakt z petentami, wymaga także wnikliwej oceny częstości występowania zjawiska wypalenia zawodowego i zastosowania właściwej profilaktyki. Niewątpliwie cenną inicjatywą jest wdrożenie szkoleń na temat czynników ryzyka i możliwości przeciwdziałania zarówno dla pracowników, jak i pracodawców. Wyniki badań sugerują, że sama świadomość występowania zjawiska nie przeciwdziała procesowi wypalenia, dlatego konieczne jest wdrożenie praktycznych ćwiczeń lub warsztatów (20). Wśród prostych sposobów zapobiegania wypaleniu znajdują się m.in. przemyślany system motywacyjny, właściwa organizacja pracy z jasnym zakresem obowiązków, identyfikacja źródeł stresu zawodowego oraz uświadomienie prostych zasad higieny psychicznej wraz z doskonaleniem technik relaksacyjnych i metodami wsparcia (1,21–23). PIŚMIENNICTWO 1.Anczewska M., Świtaj P., Roszczyńska J.: Wypalenie zawodowe. Postępy Psychiatr. Neurol. 2005;14(2):67–77 2.Widerszal-Bazyl M.: Stres w pracy a zdrowie, czyli o próbach weryfikacji modelu Roberta Karaska oraz modelu: wymagania — kontrola — wsparcie. CIOP-PIB, Warszawa 2003, s. 55 3.Pyżalski J.: Wypalenie zawodowe a zdrowie i zachowania zdrowotne pedagogów placówek resocjalizacyjnych. Med. Pr. 2002;53(6):495–499 4.Goehring C., Gallacchi M.B., Kunzi B., Bovier P.: Psychosocial and professional characteristics of burnout in Swiss primary care practitioners: a cross-sectional survey. Swiss Med. Wkly. 2005;135:101–108 5.Donohoe E., Nawawi A., Wilker L., Schindler T., Jette D.: Factors associated with burnout of physical therapists in Massachusetts Rehabilitation Hospital. Phys. Ther. 1993;73(11):750–761 6.Cubrilo-Turek M., Urek R., Turek S.: Burnout syndrome — assessment of a stressful job among intensive care staff. Coll. Antropol. 2006;1:131–135 7. Grassi L., Magnani K.: Psychiatric morbidity and burnout in the medical profession: an italian study of general practitioners and hospital physicians. Psychother. Psychosom. 2000;69(6):329–334 623 8.Bühler K.E., Land T.: Burnout and personality in intesive care: an empirical study. Hosp. Top. 2003;81(4):5–12 9.Gueritault-Chalvin V., Kalichman S.C., Demi A., Peterson J.L.: Work-related stress and occupational burnot in AIDS caregivers: test of coping model with nurses providing AIDS care. AIDS Care 2000;12(2):149–161 10.Jabłkowska K., Borkowska A.: Ocena nasilenia stresu w pracy a cechy wypalenia zawodowego u menedżerów. Med. Pr. 2005;56(6):439–444 11.Smith M.J., Carayon P.: Work organization and ergonomics. Int. J. Ind. Ergon. 1989;4:67–79 12.Melamed S., Shirom A., Toker S., Berliner S., Shapira I.: Burnount and risk of cardiovascular disease: evidence, possible causal paths and promising research directions. Psychol. Bull. 2006;132(3):327–353 13.Ahola K., Honkonen T., Isometsa E., Kalimo R., Nykyri E., Koskinen S. i wsp.: Burnout in the general population Results from the Finnish Health 2000 Study. Soc. Psychiatry Psychiatr. Epidemiol. 2006;41(1):11–17 14.Weber A., Jaekel-Reinhard A.: Burnout syndrome: a disease of modern societies? Occup. Med. 2000;50(7):512–517 15.Toppinen-Tanner S., Ojajarvi A., Vaananen A., Kalimo R., Jappinen P.: Burnout as a predictor of medically certified sick-leave absences and their diagnosed causes. Behav. Med. 2005;31(1):18–27 16.Zalaquett C.P., Wood R.J. [red.]: Evaluating stress. A book of Resources. Scarecrow Press, Londyn 1997 17. Pasikowski T.: Polska adaptacja kwestionariusza Maslach Burnout Inventory. W: Sęk H. [red.]. Wypalenie zawodowe. Przyczyny, mechanizmy, zapobieganie. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000, ss. 135–148 18.Rak A., Gaweł G., Kowal A.: Syndrom wypalenia zawodowego u pielęgniarek. Sztuka Leczenia 2000;6(2):71–76 19.European Agency for Safety and Health at Work. European Risk Obserwatory Report. OSH in figures: stress at work — facts and figures [cytowany 26 maja 2010]. Adres: http://www.osha.europa.eu 20.Sęk H.: Poznawcze i kompetencyjne uwarunkowania wypalenia w pracy z chorymi. Postępy Psychiatr. Neurol. 2005;14(2):93–9 21.Sapilak B.J., Steciwko A.: Wypalenie zawodowe — predyspozycje, objawy, przeciwdziałanie. Pol. Med. Rodz. 2002;4(3):337–341 22.Kiszczak S.: Zespół wypalenia zawodowego wśród pracowników medycznych. Elementy profilaktyki. Zdrow. Publiczne 2002;112(1):106–111 23.Hanrahan N.P., Aiken L.H., McClaine L., Hanlon A.L.: Relationship between psychiatric nurse work environments and nurse burnout in acute care general hospitals. Issues Ment. Health Nurs. 2010;31(3):198–207