Rój Metal w pigułce - Hufiec ZHP Radomsko

Kryptonim „Szare Szeregi” łączy się z ulotką napisana po niemiecku, którą poznańscy harcerze –
Akademicki Krąg Harcerski – kolportowali w pierwszych miesiącach okupacji wśród Niemców
zajmujących mieszkania po wysiedlonych z Poznania Polakach. Sygnowano ją dla zmylenia
literami SS (wówczas paramilitarnej formacji nazistowskiej). Hm Józef Wiza zaproponował
dorobienie do liter SS nazwy Szare Szeregi co zyskało aprobatę ówczesnego Naczelnika Harcerzy
Floriana Marciniaka i przyjęte w konspiracji harcerskiej.
1939
lipiec/sierpień:
– na obozach organizowanych przez Hufiec Męski i Hufiec Żeński harcerze i harcerki odbywają
szkolenia w służbie samarytanki, sanitarki, łączności, terenoznawstwa i gospodarki;
sierpień:
- objęto rejestracją dziewczęta powyżej 15 roku życia, każda z nich była zobowiązana do uzyskania
specjalności co najmniej dwóch rodzajów służb;
- powołanie Pogotowia Wojennego Harcerek, w Radomsku pracą kierowała dh. Henryka Lasoń Architektowa;
- mobilizacja wojskowa instruktorów Hufca Harcerzy (dh Witold Stasiewicz);
- ewakuacja zakładów pracy, w których instruktorzy byli pracownikami (dh Roman Rogalski);
- w Radomsku zostaje jedyny członek Komendy Hufca Harcerzy dh Zygmunt Piechurowski;
- harcerze kopią rowy przeciwlotnicze, pełnią dyżury na różnych odcinkach służby;
wrzesień:
- 1 września nastąpił wybuch II wojny światowej, wkroczenie wojsk niemieckich do miasta;
- 2 września na moście pod Barczkowicami zginął dh Jan Stok z Kamieńska;
- zakwaterowanie żołnierzy w lokalu hufca, splądrowanie przez nich lokalu i zniszczenie sztandaru;
- dh. Zygmunt Piechurowski wyniósł z lokalu Komendy Hufca Męskiego sprzęt, dokumentację i
bibliotekę, za którą był odpowiedzialny przez cały okres wojenny. Wyposażenie umieszczono w
domach prywatnych i w domu dh. Waleriana Wtorkiewicza przy ul. Mickiewicza 23;
październik:
- drużynowy II Drużyny Harcerzy przy Gimnazjum Feliksa Fabianiego, dh Karol Krótki,
zorganizował grupę harcerzy, namawiał ich do bojkotu zarządzeń okupanta i bardzo powolnej pracy
przy sprzątaniu miasta po wrześniowym bombardowaniu;
listopad:
1 listopada odbyło się spotkanie instruktorów i powołano konspiracyjne harcerstwo w Kłomnicach
( bracia Borczyk, Zbigniew Majewski, Wacław Foks – komendant Ośrodka „Cykoria”);
- powrót członków Komendy Hufca Harcerzy: Witolda Stasiewicza po ucieczce z wojskowego
obozu jenieckiego po rozbiciu jednostki w lasach Janowa Lubelskiego i Romana Rogalskiego po
ewakuacji zakładów Metalurgii w okolice Łucka;
- dh Karol Krótki melduje dh. Witoldowi Stasiewiczowi gotowość służby grupy harcerzy w
konspiracji;
- aresztowania działaczy harcerskich, podejrzewany jest jeden z członków drużyny (Feliks Komór),
dh Karol Krótki podejmuje decyzję o opuszczeniu Radomska i walkę przeciwko okupantowi poza
granicami kraju;
- harcerki i harcerze pełnią konspiracyjna służbę informacyjną, sanitarną i zaopatrzeniową,
współpracują z PCK (dh Zdzisław Rudowski);
grudzień:
- 26 grudnia w Radomsku odbyło się konspiracyjne spotkanie przedwojennych instruktorów
Romana Rogalskiego, Witolda Stasiewicza i Zygmunta Piechurowskiego. Datę tę przyjmuje się za
dzień powstania konspiracyjnego harcerstwa w Radomsku pod kryptonimem „Szare Szeregi”,
przyjęto nazwę hufca „Rój Metal”.
1940
Powołano Powiatową Komisję Tajnego Nauczania, nauczyciele szaroszeregowcy uczyli dzieci i
młodzież na tzw „tajnych kompletach”;
styczeń- marzec:
- organizowanie struktur konspiracyjnego harcerstwa: Główna Kwatera Harcerzy - „PASIEKA”,
Chorągiew - „UL”, Hufiec - „RÓJ”;
marzec – kwiecień:
- aresztowanie phm. Zdzisława Rudowskiego, redaktora „Gazety Radomskowskiej” i dh Jerzego
Kulikiewicza, ucznia gimnazjum, uczestnika Zlotu w Spale w 1935 r.;
- zawieszenie działalności konspiracyjnej Roju;
- 30 kwietnia Komendantem Roju „Metal” został hm Walerian Wtorkiewicz;
maj:
- 1 maja – dh Walerian Wtorkiewicz zakłada przedsiębiorstwo handlowe – hurtownię „Wyroby
Żelazne i Drzewne” jako przykrywkę do dalszej działalności konspiracyjnej Roju, dh Witold
Stasiewicz został kierownikiem tej hurtowni;
czerwiec – W. Stasiewicz nawiązuje współpracę z dh Wacławem Foksem, włączenie Ośrodka
„Cykoria” do Roju „Metal;
pod koniec roku włączono do Roju „Metal” Ośrodek „Ogórki”;
1941
Dh Roman Rogalski, jako mistrz oddziału mechanicznego „Towarzystwa Akcyjnego Przemysłu
Metalurgicznego”, za zgodą inż. Wacława Woźnego i niemieckiego dyrektora zorganizował
warsztat szkolny kształcący młodzież w zawodzie ślusarza narzędziowego i remontowego;
utworzenie z wybranych uczniów warsztatu grupy „zalążka drużyny drużynowych”;
wrzesień: wizytatorem Roju z ramienia „Pasieki” został hm Eugeniusz Stasiecki ps „Piotr”,
„Pomian”
1942
marzec:
16 marca – rozkaz Komendy Głównej AK L 129 zawierający wytyczne w sprawie odtworzenia Sił
Zbrojnych określa zadania Szarych Szeregów; ten rozkaz stanowił o tym, że harcerze byli
traktowani jako żołnierze; z „zalążka drużyny drużynowych” utworzono drużynę „Cisy”
wrzesień”
1 września – wizytatorem „Pasieki” dla Roju mianowano hm Edwarda Dąbrowskiego ps „Janusz”,
„Zieliński”, Rój został włączony w centralne struktury Szarych Szeregów;
listopad – w „Pasiece” podjęto decyzję podziału jednostek organizacyjnych Szarych Szeregów na
trzy szczeble wiekowe:
kryptonim „Zawisza” (12 – 14 lat) - „Z” - wywiad i akcje propagandowe
kryptonim „Bojowe Szkoły” ( 15 – 17 lat) – „BS” - mały sabotaż, akcje wywiadowcze, szkolenie
kryptonim „Grupy Szturmowe” (18 i więcej lat) – „GS” - dywersja i walka zbrojna w AK
powstała BS „Zielona” - drużynowy dh Zbigniew Lisowski ps. „Morgan”
powstała drużyna „Zawiszy” - „Dęby”;
1943
styczeń:
30 stycznia – stan osobowy Roju „Metal” i Ośrodków – 81 członków;
luty:
1. lutego – powstał zastęp „Orły” utworzony przez dh Zygmunta Kupczyńskiego ps. „Piastun”;
marzec – zastrzelony przez Niemca na stacji kolejowej dh Czesław Bera z Kamieńska;
czerwiec - dh Zbigniew Majewski ps. „Polan” założył drużynę „Zawiszaków” w Kłomnicach;
16 czerwca – zastęp „Orły” złożył Przyrzeczenie Harcerskie;
wrzesień:
1 września – stan osobowy: Z – 9 członków, BS – 26 członków, GS – 33 członków, Komenda Roju
– 7 członków;
październik – samodzielna akcja Roju pod kryptonimem „OKTOBER”;
20 października – podczas pacyfikacji Kamieńska zginął dh Jan Dukowicz;
listopad:
11 listopada – dh Z. Kupczyński ps. „Piastun” zakłada zastęp „Wilki”;
grudzień:
15 grudnia – podczas akcji Roju zastrzelono w Gidlach szefa Żandarmerii Georga Schwarcmejera;
24 grudnia – na wigilijnym spotkaniu z zastępów „Orły” i „Wilki” utworzono drużynę „Błękitną”;
Rozkazem „Pasieki” zlikwidowano Samodzielne Roje „Metal”, „Sosnówka” i „Obraz”, włączono je
do powołanego Ula „Warta” z siedzibą w Kłomnicach, komendantem został phm. Jerzy Teodorczyk
ps. „Igor”
1944
maj:
1 maja – stan Roju „Metal”: „Zawisza” - 9 osób w Kamieńsku, 13 osób w Radomsku, 4 osoby w
Kłomnicach; „Bojowe Szkoły” - 3 osoby w Gorzkowicach, 9 osób w Kamieńsku, 21 osób w
Radomsku, 9 osób w Kłomnicach; „Grupy Szturmowe” - 14 osób w Kamieńsku, 3 osoby w
Radomsku, 8 osób w Kłomnicach;
5 maja – Rozkazem L/9 „Pasieki” stopień phm. otrzymali: Ireneusz Sierko ps. „Ren” (Ośrodek
„Ogórki”), Stefan Goszczyński ps. „Ilie” (Ośrodek „Żelazo”), Henryk Brzózka ps. „Leń” (Ośrodek
„Żelazo”), Ryszard Krawczyk ps. „Rawa” (Ośrodek „Żelazo”), Zygmunt Miller ps. „Wyga”
(Ośrodek „Żelazo”);
lipiec:
1 lipca 1944 r. - powołanie na funkcję z-cy Komendanta Ula „Warta” dh W. Wtorkiewicza;
powołanie na funkcję Komendanta Roju „Metal” dh W. Stasiewicza;
30 lipca – dh Jerzy Strzelecki zakłada zastęp „Łaziki”;
sierpień:
- dh J. Wtorkiewicz ps. „Łada” przyjmuje dowodzenie łącznością w obwodzie AK;
zastęp „Szperacze” pod dowództwem Zbigniewa Wtorkiewicza ps. „Wampir” zdobywa na
niemieckim kierowcy pistolet maszynowy;
- Ośrodek „Ogórki” wystawił GS do pomocy w walce dla Powstania Warszawskiego;
wrzesień:
5 września – powstaje zastęp „Ćwików”;
18 września – harcerze ukończyli Kurs Niższych Dowódców w ramach szkolenia w Szarych
Szeregach;
30 września – zastęp „Orły” przystąpił do Małego Sabotażu w ramach Akcji „N”;
październik:
20 października - dh Stefan Nowakowski ps. „Stek” utworzył zastęp „Sokoły”;
grudzień:
1 grudnia – stan Roju „Metal”: 19 instruktorów, 5 drużyn „Z” (88 osób), 4 drużyny „BS” (66 osób),
3 drużyny „GS” (32 osoby);
12 grudnia - Rozkaz L 10/8 Roju „Metal” o ukończeniu przez harcerzy Kursu Młodych Dowódców.
Kurs organizował 58 Pluton AK i Ośrodek „Ogórki”
1945
16 stycznia 1945 r. - wyzwolenie Radomska; 17 stycznia 1945 r. - zawieszenie działalności Ula
„Warta”i Roju „Metal”, zwolnienie z funkcji wszystkich instruktorów i harcerzy Szarych Szeregów.
MATERIAŁY UZUPEŁNIAJĄCE
SZARE SZEREGI - WALKA Z OKUPANTEM
Od 16 marca 1942 r. Rój „Metal” podlegał Komendzie Obwodu AK „Radomsko”;
Konspiracyjne lokale kontaktowe:
- państwo Żelanowscy (ul. Częstochowska, obecnie Plac 3 Maja 9),
- kancelaria parafii przy ul. Krakowskiej obecnie pod wezwaniem Św. Marii Magdaleny (organista
Kazimierz Dębski „Dzwon”),
- sklep Spółdzielni Urzędników ul. Przedborska 2,
- placówka PCK przy ul Częstochowskiej (obecnie Plac 3 Maja),
- „Biuro” przy ul. Mickiewicza 23 (konspiracyjna siedziba komendy Roju”),
- sklep przy ul. Jachowicza 4, lokal przy ul. Przedborskiej 32;
„ZAWISZACY”
„Zawiszakami” w Radomsku kierował dh Zygmunt Piechurowski ps. „Widłak”, w Ośrodku
„Ogórki” - dh Henryk Strzelecki ps. „Landola”, w Ośrodku „Cykoria” dh Zbigniew Majewski ps.
„Polan”. „Zawiszacy” wywodzili się z przedwojennych zuchów, wychowani byli w przedwojennym
systemie Kamykowym, wojna sprawiła że szybciej dojrzewali, dokonywali czynów bohaterskich,
zarejestrowano ich 102 a było ich więcej, zdobywali sprawności doskonalące umiejętności
znajomość miasta, wykonania szkiców sytuacyjnych, nauka dyskretnej obserwacji podczas zabawy,
bezpiecznego przenoszenia meldunków itp. („Polowa”, „Terenowa miejska”, „Bystre oko”,
„Wywiadowca”, „Goniec”, „Kolarz”) i stopnie młodzika lub ćwika.
„BOJOWE SZKOŁY”
grupa metodyczna Szarych Szeregów. Należeli do niej harcerze w wieku 15-17 lat. Uczestniczyli w
Akcji „Dziś – Jutro – Pojutrze”. Zdobywali stopień „Bojowca” (przedwojenny Harcerz Orli) i
sprawności: „Strzelec”, Sportowiec”, „Łącznik”, „Zwiadowca”, „Wawerczyk”, „N”(dezinformacja).
„GRUPY SZTURMOWE”
drużyny harcerskie Szarych Szeregów działające podczas okupacji w latach 1939–1944, od
listopada 1942 formalnie podporządkowanie Kedywowi Armii Krajowej. Do GS należeli harcerze
powyżej 18. roku życia. GS uczestniczyły w akcjach bojowych i dywersyjnych. Organizowano dla
nich kursy np. podchorążych i dowódców kompanii, a także szkolenia w zakresie saperskim i
motorowym. Na tajnych kursach instruktorskich zdobywali stopień podharcmistrza.
Akcje sabotażowe i dezinformacyjne:
- malowanie haseł, rysunków, ulotki antyhitlerowskie, sporządzanie planów miasta, szkice
pomieszczeń władz niemieckich;
- przeróbka haseł: NSDAP: Nasi Są Daleko Ale Przyjdą Po to Aby D... Sprać Niemcom;
„Deutsche siegen auf allen Fronten” (Niemcy siedzą na wszystkich frontach) - „Deutsche liegen
auf allen Fronten” (Niemcy leżą na wszystkich frontach)
- Akcja OKTOBER – nawiązanie do klęski hitlerowców w ZSRR, zakładano 3 fazy: „farbową” –
malowanie czarną farbą, „kredową” i „listową”. Po realizacji pierwszej fazy do zmycia napisów
zmuszono osoby cywilne i zagrożono ich rozstrzelaniem. Akcję przerwano, ale później
kontynuowano ostrożnie fazę „listową” w wyniku której kilka rodzin niemieckich ze strachu
opuściło Radomsko.
- butelki zapalające, atrament sympatyczny (opracowane przez dh Stefana Goszczyńskiego ps.
„Ilie”)
- zarekwirowanie maszyny do pisania dla potrzeb tajnej drukarni – 1943r. (Ośrodek „Ogórki”);
- dwukrotna akcja rekwirowania chleba dla Niemców, przeznaczono go partyzantom;
- Akcja „Kośba” - fizyczna likwidacja niemieckich konfidentów, w odwecie hitlerowcy
spacyfikowali Kamieńsk;
- 15 grudnia 1943– podczas akcji Roju zastrzelono w Gidlach szefa Żandarmerii Georga
Schwarcmejera;
- rozpoznanie obserwacyjno – wywiadowcze do akcji partyzanckiej rozbrojenia załogi majątku
niemieckiego w Lipiczach koło Kłomnic (harcerze z Ośrodka „Cykoria” pod kierunkiem
drużynowego Janusza Borowczyka ps. „Sławek”, „Niedźwiedź Himalajski”)
- demontaż prądnic i akumulatorów z niemieckich samochodów i przekazanie dla partyzantów;
- akcje sabotażowe w „Metalurgii”, uszkadzanie gotowych części maszyn przeznaczonych dla
działań wojskowych Niemiec (harcerze pracujący w „Metalurgii”)
„SZAROSZEREGOWE RODZINY”
WTORKIEWICZ – Ośrodek „Żelazo”
– Walerian ps. „Kajetan”, „Nostradamus”(ojciec),
- Janusz ps. „Łada” HO, podchorąży, instruktor do spraw łączności z oddziałami leśnymi
(1.08.1941 – 17.01.1945) (syn)
- Zbigniew ps. „Zuch”, „Wampir”, łącznik (1940 – 17.01.1945) - syn
SIERKO – Ośrodek „Ogórki”
- małżeństwo Ireneusz ps. „Ren” Komendant Ośrodka i Irena ps. „Ewa” zca. drużynowej Żeńskiej
Drużyny Sanitarnej;
BORCZYK – Ośrodek „Cykoria”
- bracia Janusz ps. „Niedźwiedź”, „Sławek” phm., drużynowy BS „Jastrzębie” i Lech ps.
„Odonicz”, phm., drużynowy GS „Czarna”.
KOBIETY W SZARYCH SZEREGACH
POGOTOWIE WOJENNE HARCEREK
W okresie bezpośrednio poprzedzającym II wojnę światową przeprowadzono rejestrację harcerek
powyżej 15 roku życia. 30 kwietna 1939 r. odbyła się w Szkole Instruktorek na Buczu odprawa
komendantek Pogotowia Harcerek wszystkich chorągwi. W lipcu i sierpniu 1939 r. zorganizowano
75 obozów służby usytuowanych na pograniczu niemieckim, będących praktyczną formą szkolenia
dla poszczególnych rodzajów służb. Pogotowie zostało powołane we współdziałaniu z organizacją
Przysposobienia Wojskowego Kobiet. Wrzesień 1939 r. zastał harcerki w stanie gotowości.
Programy pracy drużyn i prób harcerskich przewidywały umiejętności z zakresu służby sanitarnej,
łączności, terenoznawstwa, służby gospodarczej, przeciwlotniczej oraz opiekuńczej, zwłaszcza nad
dzieckiem. Harcerki pracowały w łączności, w szpitalach, w opiece społecznej, prowadziły punkty
opieki nad dziećmi i ewakuowanymi.
TAJNE NAUCZANIE
Najważniejszym zadaniem było kontynuowanie nauki. Na tzw „tajnych kompletach” realizowano
przedwojenny program nauczania. Wielu nauczycieli było zaprzysiężonych m.in. w Szarych
Szeregach. Do nich należały: Franciszka Korzeniowska, Anna Kryszczyńska, Cecylia Kurzelowa,
Irena Sierko, pani Semkow (matka Jerzego) i inne.
ŻEŃSKIE DRUŻYNY HARCEREK
Żeńska Drużyna Harcerek „Żniwiarka” - w Rzejowicach, nie była zarejestrowana w Roju;
Żeńska Drużyna Sanitarna w Ośrodku „Ogórki”.
DRUŻYNA INSTRUKTORSKA „CISY”
Dh Roman Rogalski, jako mistrz oddziału mechanicznego „Towarzystwa Akcyjnego Przemysłu
Metalurgicznego”, za zgodą inż. Wacława Woźnego i niemieckiego dyrektora zorganizował
warsztat szkolny kształcący młodzież w zawodzie ślusarza narzędziowego i remontowego, aby
uchronić ich przed wywózka na roboty przymusowe do Niemiec. Z wybranych uczniów warsztatu
utworzył grupę stanowiącą „zalążek drużyny drużynowych”. 1 stycznia 1943 r. powołano Drużynę
Instruktorską „Cisy”. W jej skład weszli: Zygmunt Miller ps. „Wyga”, Jerzy Irzykowski ps.
„Szprotka”, Henryk Brzózka ps. „Leń”, Ryszard Krawczyk ps. „Rawa”, Stefan Goszczyński ps.
„Ilie”, Stefan Woźny ps. „Lech”. Po szkoleniu otrzymali stopień phm. i wojskowy – kapral.
HARCERSKA ICH WIODŁA PIOSENKA
HENRYK FAJT ps. „Garda” - kompozytor, pedagog, nauczyciel. Działając w konspiracji
Związku Walki Zbrojnej – Armii Krajowej, prowadził lekcje śpiewu w „Szarych Szeregach” i
kierował zespołem symfonicznym, ćwicząc z nim głównie utwory patriotyczne. Był współtwórcą
konspiracyjnych koncertów i uroczystości rocznicowych. Komponował melodie do wierszy
„Czechury”.
CZESŁAW KAŁKUSIŃSKI ps. „Czechura” - żołnierz, poeta, partyzant 2. Kompanii 74. Pułku
Piechoty Armii Krajowej zgrupowania "Las" w Obwodzie Radomsko, dowodzonej przez kpt.
Floriana Budniaka, ps. "Andrzej". Napisał słowa piosenek: „Jędrusiowa dola”, „Pieśń o Szarych
Szeregach” (Harcerska nas wiodła piosenka), „Drużyna” (Wesoło ze śpiewem), „Marsz lotników
Dywizjonu 303” i inne.
Niektóre biografie znaleźć można w źródle „Z dziejów harcerstwa na Ziemi
Radomszczańskiej 1915 - 2015” Radomsko 2015 oraz w Zeszytach Komisji
Historycznej dostępnych w Miejskiej Bibliotece Publicznej, bibliotece Muzeum
Regionalnego w Radomsku i bibliotece Komendy Hufca.
Na stronie hufca jest zakładka Komisji Historycznej w której można znaleźć
część Zeszytów. Zakładka jest dopiero uzupełniana.
Komisja Historyczna w szczególnych potrzebach służy pomocą.