docpobierz plik
download 
Reklamacja Transkrypt
pobierz plik
WPŁYW REALIZACJI SEKTOROWEGO PROGRAMU OPERACYJNEGO „WZROST KONKURENCYJNOŚCI PRZEDSIĘBIORSTW, LATA 2004-2006” NA POZIOM INNOWACYJNOŚCI POLSKICH PRZEDSIĘBIORSTW RAPORT KOŃCOWY Warszawa, lipiec 2008 r. Projekt współfinansowany przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego Spis treści 1. STRESZCZENIE ...................................................................................... 4 2. WPROWADZENIE................................................................................... 7 3. 2.1. Przedmiot badania ...................................................................................... 7 2.2. Główne załoŜenia i cele badania .................................................................... 7 2.3. Okoliczności towarzyszące badaniu ................................................................ 9 METODOLOGIA I ŹRÓDŁA INFORMACJI ................................................ 10 3.1. Koncepcja badawcza ................................................................................... 10 3.2. Problemy napotkane przy realizacji badania ................................................... 12 3.3. Szczegółowy opis metodologii badania ........................................................... 12 3.3.1. 3.3.2. 3.3.3. Etap 1 – Moduł A – Badanie Desk Research ..................................................... Etap 1 – Moduł B – Perspektywa instytucjonalna .............................................. Etap 2 – Moduł C – Badanie firm doradczych pod katem aplikujących przedsiębiorstw ............................................................................................ Etap 2 – Moduł D – Badanie beneficjentów SPO WKP ........................................ Etap 2 – Moduł E – Badanie firm oraz instytucji otoczenia biznesu nie będących beneficjentami SPO WKP ................................................................. Etap 2 – Moduł F – Studia przypadków ............................................................ 13 14 3.4. Oznaczenia ................................................................................................ 19 WYNIKI BADANIA – ANALIZY I INTERPRETACJE ................................. 20 4.1. Instrumenty wsparcia SPO WKP i ich oddziaływanie na podnoszenie innowacyjności przedsiębiorstw .................................................................... 20 3.3.4. 3.3.5. 3.3.6. 4. 4.1.1. 4.1.2. 4.1.3. 4.1.4. 4.1.5. Instrumenty wsparcia oddziaływania bezpośredniego ........................................ Instrumenty wsparcia oddziaływania pośredniego ............................................. Dostosowanie instrumentów wsparcia do potrzeb przedsiębiorców związanych z innowacyjnością ......................................................................................... Efekty wsparcia SPO WKP: kształtowanie się sytuacji ekonomicznej przedsiębiorców ............................................................................................ Uwagi na temat trwałości oraz czynników warunkujących trwałość efektów wsparcia ...................................................................................................... 4.2. Ocena wpływu spójności kryteriów wyboru projektów na selekcję projektów innowacyjnych w ramach SPO WKP ............................................................... 4.2.1. 4.2.2. 4.2.3. 4.2.4. Merytoryczne kryteria wyboru projektów jako czynniki kierunkujące SPO WKP na wspieranie projektów innowacyjnych .......................................................... Dysfunkcjonalne kryteria i czynniki oceny i wyboru projektów (w aspekcie innowacyjności) ............................................................................................ Kryteria formalne, techniczno-ekonomiczne oraz uwagi dotyczące procesu oceny projektów ........................................................................................... ocena procesu pozyskiwania wsparcia artykułowana przez beneficjentów SPO WKP ........................................................................................................... 4.3. Zastosowana w SPO WKP definicja innowacyjności i jej konsekwencje ............... 4.3.1. 4.3.2. 15 15 18 18 20 26 34 44 60 66 66 74 79 81 84 Aspekty programowe a przyjęta definicja innowacyjności ................................... Rozumienie definicji innowacyjności przez przedsiębiorców ................................ 84 90 4.4. Identyfikacja zróŜnicowań we wspieraniu innowacyjności w SPO WKP oraz ich przyczyny ............................................................................................. 98 4.4.1. 4.4.2. 4.4.3. 4.4.4. Wprowadzane innowacje ............................................................................... ZróŜnicowania regionalne .............................................................................. Inne zróŜnicowania (branŜe, wielkość firmy) .................................................... Przyczyny występowania zróŜnicowań i sposoby ich usunięcia ............................ 98 101 104 107 4.4.5. Odgrywanie przez firmy i instytucje korzystające z SPO WKP roli lokomotyw rozwoju .......................................................................................................... 108 4.5. Bariery podnoszenia innowacyjności przedsiębiorstw przy wsparciu funduszy strukturalnych ............................................................................................ 110 4.6. Przykłady „dobrych (najlepszych) praktyk” w zakresie instrumentów wsparcia sprzyjających podnoszeniu innowacyjności przedsiębiorstw .................. 4.6.1. 4.6.2. 4.6.3. 4.6.4. 4.6.5. 4.6.6. 4.6.7. 4.6.8. Studium Studium Studium Studium Studium Studium Studium Studium przypadku przypadku przypadku przypadku przypadku przypadku przypadku przypadku 1 2 3 4 5 6 7 8 117 (regionalny fundusz poręczeniowy) .................................. (park technologiczny) ..................................................... (instytut badawczy) ....................................................... (przedsiębiorstwo) ......................................................... (przedsiębiorstwo) ......................................................... (przedsiębiorstwo) ......................................................... (przedsiębiorstwo) ......................................................... (przedsiębiorstwo) ......................................................... 124 129 135 140 144 148 151 156 4.7. Dalsze potrzeby przedsiębiorstw w zakresie wspierania innowacyjności .............. 160 4.7.1. Projekty w ramach SPO WKP a potrzeby firm w zakresie innowacyjności ................ 160 5. WNIOSKI KOŃCOWE I REKOMENDACJE ............................................... 165 ANEKSY ................................................................................................ 168 ANEKS 1 – Narzędzia ilościowe ANEKS 2 - Narzędzia jakościowe ANEKS 3 – Zestawienie danych Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” 1. STRESZCZENIE Przedmiotem badania ewaluacyjnego był Sektorowy Program Operacyjny „Wzrost konkurencyjności przedsiębiorstw”, lata 2004-2006 (SPO WKP), wspierających na poziom innowacyjności polskich przedsiębiorstw Celem ogólnym badania było oszacowanie wszelkich istotnych efektów realizacji projektów w ramach działań wspierających SPO WKP (krótkoterminowych i długoterminowych, ilościowych i jakościowych), mających znaczenie dla wzrostu poziomu innowacyjności polskich przedsiębiorstw, w szczególności beneficjentów formujących sektor mikro, małych i średnich przedsiębiorstw. W trakcie badań dane były pozyskiwane za pomocą następujących metod badawczych: Desk Research, Indywidualnych wywiadów pogłębionych (IDI), Indywidualnych telefonicznych wywiadów pogłębionych (ITI) oraz zogniskowanej dyskusji grupowej (FGI). PoniŜej przedstawiamy podstawowe wyniki badania z wybranymi wnioskami: • Zdaniem wielu badanych SPO WKP odegrał raczej umiarkowany wpływ na innowacyjność w skali całej gospodarki. Program oddziaływał natomiast silnie (i w kierunku pozytywnym) na przedsiębiorców - beneficjentów wsparcia. • Pozytywne oddziaływanie Programu potwierdza zestawienie opinii beneficjentów wsparcia z opiniami respondentów tworzących tzw. grupę kontrolną badania ilościowego (przedsiębiorcy nie korzystający ze wsparcia SPO WKP). W grupie beneficjentów SPO WKP 46% stwierdziło, Ŝe w ostatnich trzech latach innowacyjność ich przedsiębiorstw zdecydowanie poprawiła się, podczas gdy w grupie kontrolnej stanowisko takie wyraziło jedynie 13% przedsiębiorców. • O najsilniejszym wzroście innowacyjności w wyniku wykorzystania wsparcia SPO WKP informują beneficjenci Podziałania 2.2.1., a w dalszej kolejności – niemalŜe w równym stopniu – beneficjenci Działania 1.4. i 2.3. W wyraźnie mniejszym zakresie stanowisko to podzielają beneficjenci Działania 2.1. • W ramach Działania 1.2 przy wyborze projektów nie brano pod uwagę kwestii innowacyjności, tak samego projektu, jak i preferowania przez wspierane fundusze klientów innowacyjnych. Tym niemniej zdaniem przedstawicieli funduszy wielu ich klientów prowadzi działania proinnowacyjne. • Znaczący wpływ na innowacyjność miało Działanie 1.3, polegające na wspieraniu tworzenia parków przemysłowych i technologicznych. • STRESZCZENIE rozpatrywany z punktu widzenia wpływu zrealizowanych w jego ramach działań W przypadku Działania 1.4 większy wpływ na innowacyjność moŜna zauwaŜyć w przypadku projektów polegających na doposaŜeniu laboratoriów. 4 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” • Jeśli chodzi o dalsze potrzeby przedsiębiorców korzystających z SPO WKP to wskazują oni na dwie zasadnicze potrzeby: wsparcie finansowe oraz pomoc w pozyskaniu funduszy unijnych. • Generalnie w ramach SPO WKP nie występowały dysfunkcyjne instrumenty wsparcia, które ograniczałyby proinnowacyjne działania beneficjentów MoŜna jedynie zwrócić uwagę na kryteria selekcyjne projektów, które w przypadku niektórych działań nie kierunkowały w odpowiednim stopniu pewnych działań na kwestie innowacyjności. • Patrząc całościowo na realizację programu największy wpływ na innowacyjność miało Poddziałanie 2.2.1., w nieco zaś mniejszym stopniu Działanie 2.3. oraz Działanie 1.4. (w grupie projektów celowych). • Większość firm korzystających z SPO WKP wskazuje na znaczny wzrost podstawowych wskaźników ekonomicznych (sprzedaŜ, zyskowność etc.) – co waŜne wzrost ten jest wyraźnie wyŜszy, niŜ w firmach z grupy kontrolnej (nie korzystających z SPO WKP). • Innowacje wdraŜane w ramach Działania 2.3. w przewaŜającej mierze mają wymiar nowości o skali krajowej, przy czym występuje tu równieŜ wysoki odsetek innowacji na skalę firmy – beneficjenta wsparcia. Nieznaczny jest natomiast udział innowacji o największej, światowej skali. Z kolei w przypadku Poddziałania 2.2.1. przewaŜają innowacje o skali krajowej, przy czym znaczny jest teŜ udział innowacji o skali światowej. Innowacje o najmniejszym zasięgu oddziaływania (na skalę firmy) występują zdecydowanie rzadziej. • W początkowym etapie realizacji Programu kryteria formalne stosowane były w sposób bardzo rygorystyczny, później na szczęście wymogi zostały uproszczone. Znaczenie odgrywały takŜe częste wprowadzane zmiany w systemie wdraŜania. Tym niemniej wielu przedsiębiorców wskazało na zbyt duŜe wymogi biurokratyczne. • Na etapie oceny merytorycznej bardzo problematyczna okazywała się ocena stopnia innowacyjności poszczególnych projektów. • Wielu badanych wskazywało teŜ, Ŝe ukierunkowanie Programu Operacyjnego „Innowacyjna Gospodarka” na kwestie najwyŜszej jakości innowacji, moŜe być przedwczesne, gdyŜ oddziaływanie SPO WKP na konkurencyjność nie było wystarczająco rozległe, co wynikało ze ograniczonej skali tego programu. • Definicja innowacyjności przyjęta w SPO-WKP, w odniesieniu do większości działań programu, była intuicyjnie zrozumiała przez przedsiębiorców i zbieŜna z ich własnymi oczekiwaniami. STRESZCZENIE wsparcia i tym samym podwaŜały zasadność niektórych elementów Programu. 5 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” • Korzystanie z poszczególnych działań programu było istotnie zróŜnicowane regionalnie. Wpływ na to miała zapewne zarówno jakość sektora przedsiębiorstw, ale takŜe regionalnej infrastruktury wsparcia MSP. • MoŜna zauwaŜyć silną zaleŜność skuteczności aplikowania w zaleŜności od firma mikro ostatecznie otrzymała wsparcie, to w przypadku firm średnich umowę podpisała co trzecia aplikująca firma. STRESZCZENIE wielkości firmy. Przykładowo w Działaniu 2.3 o ile zaledwie co 20 aplikująca 6 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” 2. WPROWADZENIE 2.1. Przedmiot badania Przedmiot niniejszego badania ewaluacyjnego stanowi Sektorowy Program Operacyjny „Wzrost konkurencyjności przedsiębiorstw”, lata 2004-2006 (SPO WKP)1, rozpatrywany z punktu widzenia wpływu zrealizowanych w jego ramach działań wspierających na poziom innowacyjności polskich przedsiębiorstw. W badaniu uwzględniono działania wspierające, zrealizowane w ramach Priorytetu 1 SPO WKP „Rozwój przedsiębiorczości i wzrost innowacyjności poprzez wzmocnienie instytucji otoczenia biznesu” i Priorytetu 2 SPO WKP „Bezpośrednie wsparcie przedsiębiorstw”, z połoŜeniem nacisku na działania, które znalazły się w polu szczególnego zainteresowania Zamawiającego. Były to: • W ramach Priorytetu 1: − Działanie 1.2. „Poprawa dostępności do zewnętrznego finansowania inwestycji przedsiębiorstw”, − Działanie 1.3. „Tworzenie korzystnych warunków dla rozwoju firm”, − Działanie 1.4. „Wzmocnienie współpracy między sferą B+R a gospodarką”. • W ramach Priorytetu 2: − Działanie 2.2. „Wzmocnienie konkurencyjności produktowej i technologicznej przedsiębiorstw”, a w jego ramach Poddziałanie 2.2.1. „Wsparcie dla przedsiębiorstw dokonujących nowych 2 inwestycji” , − Działanie 2.3. „Wzrost konkurencyjności małych i średnich przedsiębiorstw poprzez inwestycje”. W celu uzyskania pełnego obrazu badanych problemów, dodatkowo w ewaluacji uwzględniono równieŜ pozostałe działania w ramach ww. priorytetów SPO WKP tj. Działanie 1.1. (w ramach Priorytetu 1) „Wzmocnienie instytucji wspierających działalność przedsiębiorstw” i (w ramach Priorytetu 2) Działanie 2.4. „Wsparcie dla przedsięwzięć w zakresie dostosowania przedsiębiorstw do wymogów ochrony środowiska”. 2.2. Główne załoŜenia i cele badania Biorąc pod uwagę charakter merytoryczny SPO WKP, w tym ustalony dla tego programu cel strategiczny, a takŜe wynikającą z podjętych rozstrzygnięć 1 Opisany w Załączniku do Rozporządzenia Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 1 lipca 2004 r., Dz. U. z 2004 r., Nr 166, poz. 1744 z póź. zm. 2 Z badania wyłączono Poddziałanie 2.2.2. „Wsparcie w zakresie internacjonalizacji przedsiębiorstw” z uwagi na jego znikomy wpływ na innowacyjność. Dotacje przyznawane w ramach Poddziałania 2.2.2. były niewielkie, przeznaczone wyłącznie na udział w targach i misjach. Nie było załoŜonych Ŝadnych wymagań odnośnie innowacyjności przedsięwzięcia” (cyt. Raport metodologiczny z 17.04.2008 r. dotyczący badania „Wpływ realizacji SPO WKP, lata 2004-2006 na poziom innowacyjności polskich przedsiębiorstw”, s. 7). W badaniu nie uwzględniono równieŜ Działania 1.5. oraz Priorytetu 3 „Pomoc techniczna”. 7 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” specyfikę zrealizowanych w jego ramach działań wspierających przyjęto załoŜenie, Ŝe wywarły one określony wpływ na innowacyjność przedsiębiorstw, a więc ostatecznych beneficjentów przekazanego w ramach Programu wsparcia. Koncentracja celu strategicznego konkurencyjnej polskich przedsiębiorstw działań wspierających SPO 3 WKP na poprawie pozycji nie eliminuje z pola oddziaływania kwestie innowacyjności, choć to nie innowacyjność stanowiła zasadniczy punkt cięŜkości tego Programu. W SPO WKP załoŜono, Ŝe dla osiągnięcia celu strategicznego niezbędny jest szybki rozwój produkcji nowoczesnych wyrobów wysokiej jakości, opartych na nowoczesnej oraz szybko doskonalonej technice. Stąd teŜ przewidziano ukierunkowywanie działań wspierających przede wszystkim na segment przedsiębiorstw, które moŜna scharakteryzować jako jednostki o duŜym potencjale i dynamice rozwojowej, zdolne do konkurowania na rynku europejskim i światowym. Jednocześnie zaplanowano wspieranie projektów innowacyjnych oraz działań stymulujących wzrost przedsiębiorstw poprzez podejmowanie przedsięwzięć inwestycyjnych bazujących na wdraŜaniu rozwiązań innowacyjnych, przyczyniających się do wzrostu konkurencyjności produktowej i technologicznej4. Sam zaś układ Priorytetów Programu odzwierciedlał nacisk nie tylko na zindywidualizowane, bezpośrednie wzmacnianie przedsiębiorstw (Priorytet 2 – w dziedzinie doradztwa i inwestycji), ale takŜe rozwój instytucjonalnej infrastruktury otoczenia biznesu, której trwała obecność i funkcjonowanie powinno przyczyniać się do usprawnienia funkcjonowania przedsiębiorstw poprzez udostępnianie nowoczesnej infrastruktury technicznej oraz świadczenie usług informacyjnych, doradczych, w zakresie ułatwiania dostępu do zewnętrznych źródeł finansowania oraz usług badawczo-rozwojowych. Jednocześnie Program nie został ograniczony branŜowo, czy teŜ terytorialnie, ani nie tworzył Ŝadnych preferencji dla określonych dziedzin i rozwiązań technologicznych. Miał on więc w odniesieniu do gospodarki powszechne, horyzontalne oddziaływanie. A zatem, moŜna zasadnie przyjąć, Ŝe określone działania wspierające ukierunkowane na podnoszenie konkurencyjności musiały znajdować pozytywne odzwierciedlenie w dziedzinie innowacyjności beneficjentów. W przypadku niektórych działań było to zresztą dość oczywiste, z uwagi na fakt uwzględnienia oddziaływania proinnowacyjnego w kryteriach oceny projektów. Sytuacja taka miała miejsce w przypadku, szczególnie, Poddziałania 2.2.1. oraz Działania 2.3. SPO WKP. RównieŜ natura znacznej części projektów doradczych dla przedsiębiorstw, współfinansowanych w ramach Działania 2.1., wskazuje na ich proinnowacyjne oddziaływanie. 3 Cel strategiczny SPO WKP sformułowano w następujący sposób: „Poprawa pozycji konkurencyjnej przedsiębiorstw działających na terenie Polski w warunkach Jednolitego Rynku Europejskiego” . 4 Na tego rodzaju ogólne podejście zwrócono równieŜ uwagę w [aut. T. śółtowski] „Ocenie ex-ante Uzupełnienia Sektorowego Programu Operacyjnego „Wzrost konkurencyjności przedsiębiorstw”, str. 5, pkt 19 (zob. baza badań Ewaluacyjnych, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, 06.11.2007. 8 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” Reasumując przyjęte załoŜenie pozytywnego wpływu oferty wspierającej Programu na innowacyjność jego beneficjentów uznać naleŜy za realistyczne, a co za tym idzie, badanie wpływu Programu na innowacyjność – zasadne. Jeśli chodzi o cele badania ewaluacyjnego, to wyznaczono je na dwóch poziomach, tj. poziomie tzw. celu ogólnego oraz celów szczegółowych. Cel ogólny (główny) badania zdefiniowano jako: Oszacowanie wszelkich istotnych efektów realizacji projektów w ramach działań wspierających SPO WKP (krótkoterminowych i długoterminowych, ilościowych i jakościowych), mających znaczenie dla wzrostu poziomu innowacyjności polskich przedsiębiorstw, w szczególności beneficjentów formujących sektor mikro, małych i średnich przedsiębiorstw5. Cel ogólny badania szczegółowych, a mianowicie: Wskazanie grupy uzupełniony instrumentów (ewentualnie najmniejszym) wywoływanie postaw został o wiązkę wsparcia, stopniu które w oddziaływały pro-innowacyjnych oraz trzech celów największym pozytywnie podnoszenie na poziomu innowacyjności przedsiębiorstw – beneficjentów wsparcia, Zidentyfikowanie kluczowych barier w realizacji procesów podnoszenia innowacyjności przedsiębiorstw, a takŜe ich rzeczywistych skutków - przy wykorzystaniu środków wsparcia dostępnych w Polsce w ramach funduszy strukturalnych Unii Europejskiej, Zidentyfikowanie oraz zaprezentowanie przykładów projektów, realizowanych w ramach wybranych działań wspierających, mogących słuŜyć jako tzw. „dobre praktyki” w zakresie procesu i skutków wdraŜania instrumentów wsparcia sprzyjających podnoszeniu innowacyjności przedsiębiorstw. 2.3. Okoliczności towarzyszące badaniu Badanie ewaluacyjne realizowane było w trybie charakterystycznym dla tego rodzaju przedsięwzięć badawczych. Innymi słowy, prowadzono je w warunkach standardowych, przy wykorzystaniu odpowiadającej specyfice przedmiotu badania i wyznaczonych celów metodologii badawczej. Niemniej w toku badania napotkano szereg okoliczności utrudniających skuteczne przeprowadzenie badania, co wymagało znacznej intensyfikacji pracy zespołu badawczego i ankieterskiego, trudnej do przewidzenia w momencie rozpoczynania badania. Szersza informacja na ten temat została przedstawiona w kolejnym rozdziale niniejszego Raportu. Natomiast, odwołując się do okoliczności natury bardziej ogólnej wskazać naleŜy, Ŝe badanie wpływu SPO WKP na 5 Tak ujęty cel badania uwzględnia równieŜ spojrzenie na kwestie wpływu SPO WKP na innowacyjność przedsiębiorstw przez pryzmat wielkości przedsiębiorstwa realizującego wspierany projekt (w szczególności w podziale na przedsiębiorstwa małe oraz średnie (główni beneficjenci programu). 9 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” innowacyjność przedsiębiorstw realizowane było w końcowym etapie wdraŜania projektów wsparcia w ramach tego Programu, który pokrywał się z początkowym okresem wdraŜania (wyboru projektów) w ramach nowej perspektywy funduszy strukturalnych Unii Europejskiej, obejmującej lata 2007-2013, szczególnie zaś ogólnokrajowego Programu Operacyjnego „Innowacyjna Gospodarka” (PO IG). Wystąpiła zbieŜność przedmiotu badania – „innowacyjność” – z wiodącym punktem koncentracji nowego programu operacyjnego (PO IG). W przypadku niektórych grup respondentów (szczególnie w obszarze badań jakościowych) okoliczność ta, w sposób niejako automatyczny, ukierunkowywała ich wypowiedzi na tory porównań pomiędzy badanym programem (SPO WKP) i specyfiką oraz rozwiązaniami przewidzianymi w ramach nowego programu (PO IG). Sytuacja tego rodzaju rodziła niebezpieczeństwo formułowania opinii o SPO WKP „pod kątem” nowych rozwiązań, zakresu oddziaływania oraz związanych z nim oczekiwań, tym bardziej, Ŝe pierwiastek innowacyjności stanowi oczywisty i łatwo rozpoznawalny punkt koncentracji PO IG. Oczywiście w toku prowadzonych badań zespół ekspercki odpowiednio uwzględniał wskazane zniekształcenie i niebezpieczeństwa z niego płynące. Ostatecznie stoimy na stanowisku, Ŝe udało się uniknąć powaŜniejszych zniekształceń i w sumie nie odegrały one większego znaczenia w procesie badawczym i analitycznym niniejszego badania ewaluacyjnego. 3. METODOLOGIA I ŹRÓDŁA INFORMACJI 3.1. Koncepcja badawcza Szeroki zakres i specyfika problematyki będącej przedmiotem niniejszego badania ewaluacyjnego wymagały przyjęcia wielowymiarowego podejścia badawczego uwzględniającego, z jednej strony, róŜne perspektywy oceny, z drugiej zaś, uzupełniające się techniki badawcze. Ponadto, w celu wyizolowania oddziaływania samego programu SPO WKP od innych czynników zastosowano schemat badawczy uwzględniający próby kontrolne. Równie waŜnym aspektem badania była jego dwuetapowość, która pozwoliła w sposób jak najbardziej efektywny wykorzystać planowane techniki i metody badawcze. Dzięki tak sformułowanej koncepcji badawczej uzyskano pełną komplementarność wyników, a w konsekwencji trafną i rzetelną odpowiedź na postawione pytania. W zrealizowanym badaniu ewaluacyjnym: • Uwzględniono następujące perspektywy: − Perspektywa instytucjonalna (jednostek zaangaŜowanych we wdraŜanie SPO WKP), − Perspektywa jednostek otoczenia biznesu (firm doradczych i instytucji otoczenia biznesu), − Perspektywa beneficjentów SPO WKP (przedsiębiorców oraz instytucji otoczenia biznesu), 10 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” − Perspektywa jednostek nie będących beneficjentami SPO WKP (przedsiębiorców oraz instytucji otoczenia biznesu). • Zastosowano następujące techniki badawcze: − Desk Research, − Indywidualne wywiady pogłębione (IDI), − Indywidualne telefoniczne wywiady pogłębione (ITI), − Zogniskowana dyskusja grupowa (FGI), − Wywiady telefoniczne wspomagane komputerowo (CATI), − Case Study. Na poniŜszym rysunku przedstawiamy schemat przyjętej koncepcji badawczej. Rys. 1. Schemat badania ewaluacyjnego. Etap 1 - bazowy MODUŁ Desk Research Perspektywa instytucjonalna – badania jakościowe 8 IDI, 3 ITI , 1 FGI: 8IDI - z wybranymi przedstawicielami IZ (1 IDI) , IP oraz IW (7 IDI), RIF - (3 ITI) i 1 FGI Etap 2 - zasadniczy Faza eksploracyjna MODUŁ Faza zasadnicza Badanie firm doradczych pod kątem pomocy aplikującym przedsiębiorcom Łącznie z modułem E - 3 ITI Badanie beneficjentów SPO WKP 10 ITI z beneficjentami poszczególnych działań 750 wywiadów telefonicznych CATI, kwoty na poszczególne działania 3 ITI łącznie z modułem C oraz 2 ITI w ramach innych instytucji otoczenia biznesu Firmy - 200 CATI Instytucje otoczenia biznesu – 100 CATI Badanie firm oraz instytucji otoczenia biznesu nie będących beneficjentami SPO WKP Case study Blok pytań zamieszczony w stosunku do firm doradczych – w modułach D i E. 8 studiów przypadku 11 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” 3.2. Problemy napotkane przy realizacji badania W czasie realizacji badania napotkano na następujące trudności spowalniające proces realizacji badań: • Trudność z umówieniem spotkania/rozmowy. Badania jakościowe, takie jak wywiady pogłębione wymagają od potencjalnych respondentów relatywnie duŜego zaangaŜowania – dobrej woli, wygospodarowania przynajmniej godziny czasu oraz skupienia na przedmiocie badania. Tymczasem indywidualne wywiady pogłębione (IDI) oraz pogłębione wywiady telefoniczne (ITI) realizowane były z osobami zajmującymi stanowiska kierownicze, a więc z załoŜenia dysponującymi ograniczonym czasem. Stąd w procesie rekrutacji napotkaliśmy na wiele trudności przy umawianiu spotkań (respondent był nieobecny, spotkanie wielokrotnie przekładano, czy nawet w ostatniej chwili odwoływano), co często prowadziło do konieczności rozpoczęcia rekrutacji od nowa. Ponadto w module B terminowa realizacja uzaleŜniona była od z góry wybranych (w porozumieniu z Zamawiającym) rozmówców. Problemy z wypełnieniem próby w realizowanych badaniach telefonicznych wynikały z jednej strony z charakterystyki badanej populacji, z drugiej zaś ze specyfiki badania. • Specyfika respondentów. Doświadczenie tych, jak i innych badań pokazuje, iŜ przedsiębiorcy nie są „łatwymi” respondentami. Dysponując ograniczonym czasem oraz nieufnie podchodząc do wszelkiego rodzaju „wypytywania” rzadko zgadzają się na udział w badaniach. Dodatkowo jest to grupa bardzo trudno dostępna. Nienormowany czas pracy, duŜa mobilność oraz „nieprzejednane sekretarki” sprawiają, iŜ samo nawiązanie kontaktu jest często niemoŜliwe lub bardzo trudne. • Specyfika badania. Wreszcie podkreślić naleŜy, iŜ realizacji badania nie ułatwiała jego tematyka związana z funduszami unijnymi. Z jednej strony mnogość badań ewaluacyjnych realizowanych w tym samym okresie, z drugiej zaś ograniczona populacja sprawiają, iŜ z róŜnych źródeł do beneficjentów trafiają ankiety fasadowo bardzo do siebie podobne (dotyczące podobnej problematyki i budowane na zbliŜonym schemacie). W sposób oczywisty rodzi to niechęć i zniecierpliwienie, a beneficjenci odmawiają udziału po raz kolejny w – ich zdaniem – „takim samym” badaniu. 3.3. Szczegółowy opis metodologii badania Badanie zostało zrealizowane w dwóch następujących po sobie etapach badawczych: Etapie 1 – bazowym oraz Etapie 2 – zasadniczym. • Etap 1 pełnił w całej koncepcji badawczej rolę etapu bazowego – etapu doprecyzowującego koncepcję badania oraz formułującego ostateczny 12 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” kształt pytań badawczych. W niniejszym projekcie badawczym etap bazowy składał się z dwóch modułów badawczych: badania Desk Research oraz Perspektywy Instytucjonalnej – jakościowego badania instytucji zaangaŜowanych we wdraŜanie SPO WKP. • W ramach Etapu 2 przewidziano 4 moduły badawcze dedykowane róŜnym grupom beneficjentów oraz potencjalnych beneficjentów Programu. KaŜdy z modułów badawczych składał się z eksploracyjnej fazy jakościowej oraz właściwej fazy ilościowej. PoniŜej przedstawiono omówienie poszczególnych modułów badawczych. 3.3.1. Etap 1 – Moduł A – Badanie Desk Research W ramach tego modułu przeanalizowane zostały dostępne dokumenty i materiały dotyczące SPO WKP oraz aspektu innowacyjności obecnego w Programie. Zebrane na tym etapie informacje posłuŜyły takŜe do konstrukcji narzędzi badawczych wykorzystywanych w kolejnych etapach badawczych. Badaniem Desk Research objęte zostały następujące dokumenty: [1] Sektorowy Program Operacyjny Wzrost Konkurencyjności Przedsiębiorstw, lata 2004 – 2006 stanowiący załącznik do rozporządzenia Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 1 lipca 2004 r. w sprawie przyjęcia Sektorowego Programu Operacyjnego Wzrost konkurencyjności przedsiębiorstw, lata 2004 –2006 (Dz. U. Nr 166 poz. 1744 z późn. zm.), [2] Uzupełnienie Programu stanowiące załącznik do rozporządzenia Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 6 sierpnia 2004 r. w sprawie przyjęcia Uzupełnienia Sektorowego Programu Operacyjnego Wzrost Konkurencyjności Przedsiębiorstw, lata 2004 -2006 (Dz. U. Nr 197 poz. 2023 z późn. zm.), [3] Ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 r. o Narodowym Planie Rozwoju (Dz. U. Nr 116, poz.1206 z późn. zm.), [4] Ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o niektórych formach wspierania działalności innowacyjnej (Dz. U. Nr 179, poz. 1484 z późn. zm.), [5] Sprawozdania okresowe i roczne z realizacji poszczególnych działań SPO WKP, [6] Sprawozdania z realizacji projektów SPO WKP, [7] Raporty końcowe z przeprowadzonych ocen uzupełniających w ramach Programu, [8] Raporty z ewaluacji wybranych działań SPO WKP, przeprowadzanych przez PARP (http://www.parp.gov.pl/index/index/110), [9] Publikacje i raporty z badań w zakresie innowacyjności – Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości (http://www.parp.gov.pl/index/index/105), 13 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” [10] „Raport o stanie funduszy poręczeń kredytowych w Polsce. Stan na dzień: 30.06.2007 r.”, Krajowe Stowarzyszenie Funduszy Poręczeniowych oraz Policy & Action Group Uniconsult Sp. z o.o., [11] „Fundusze PoŜyczkowe w Polsce wspierające mikro, małe i średnie przedsiębiorstwa, według stanu na dzień 31 grudnia 2007 r.”, Polskie Stowarzyszenie Funduszy PoŜyczkowych, Raport Nr 9., [12] Ogólnodostępne bazy danych GUS (http://stat.gov.pl), [13] Inne dokumenty pozostające w związku z przedmiotem niniejszego badania. 3.3.2. Etap 1 – Moduł B – perspektywa instytucjonalna Uzupełnienie analizy źródeł zastanych stanowiły badania jakościowe wykonane z przedstawicielami instytucji odpowiedzialnych za wdraŜanie i zarządzenia SPO WKP. Razem zrealizowano: • 8 indywidualnych wywiadów pogłębionych (IDI), • 3 indywidualne telefoniczne wywiady pogłębione (ITI), • 1 zogniskowaną dyskusję grupową (FGI). W poniŜszej tabeli prezentujemy rozkład zrealizowanych wywiadów. Tab. 1. Liczba wywiadów jakościowych w Module B. Metoda Liczba wywiadów IDI – diada 1 Ministerstwo Gospodarki IDI 1 Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa WyŜszego IDI 1 Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej lub Ministerstwo Środowiska IDI 1 Agencja Rozwoju Przemysłu IDI 1 Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości – Instytucja WdraŜająca: IDI 3 Regionalne Instytucje Finansujące ITI 3 Regionalne Instytucje Finansujące FGI 1 (8 os.) Instytucja Ministerstwo Rozwoju Regionalnego 14 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” 3.3.3. Etap 2 – Moduł C – badanie firm doradczych pod kątem pomocy aplikującym przedsiębiorcom W ramach fazy eksploracyjnej przeprowadzone zostały 3 zaplanowane indywidualne telefoniczne wywiady pogłębione (ITI). W celu uzyskania moŜliwie pełnego obrazu sytuacji badania wywiady zrealizowane zostały z przedstawicielami firm doradczych róŜnego typu. Tab. 2. Liczba wywiadów jakościowych w Module C. Typ instytucji otoczenia biznesu Metoda Liczba wywiadów Firma/organizacja zrzeszona w Krajowej Sieci Usług (KSU) nie pełniąca roli punktu konsultacyjnego ITI 1 Firma doradcza pełniąca rolę PK ITI 1 Doradcza firma komercyjna ITI 1 Fazę właściwą stanowiło badanie ilościowe z przedstawicielami instytucji doradczych zaangaŜowanych w pomoc przedsiębiorcom przy ubieganiu się o środki unijne. Badanie przeprowadzono w formie wywiadów telefonicznych wspomaganych komputerowo (CATI) z firmami doradczymi będącymi beneficjentami SPO WKP. Badaniem objęto równieŜ firmy doradcze nie będące beneficjentami SPO WKP. Badanie firm doradczych stanowi dodatkowy komponent w ramach modułu D (badanie całej populacji beneficjentów SPO WKP) i E (próba kontrolna). 3.3.4. Etap 2 – Moduł D – badanie beneficjentów SPO WKP Badania w ramach modułu D zostały w taki sposób zaprojektowane, aby, z jednej strony, dawały moŜliwość wnioskowania na poziomie oddziaływania całego SPO-WKP, z drugiej zaś, na poziomie poszczególnych działań. Moduł D tworzyły jakościowa faza eksploracyjna oraz ilościowa faza zasadnicza. W ramach fazy eksploracyjnej zrealizowano 10 indywidualnych pogłębionych wywiadów telefonicznych (ITI) – po dwa wywiady w ramach kaŜdego działania będącego przedmiotem zainteresowania badawczego. Dodatkowo, aby uzyskać pełen ogląd sytuacji, w procesie rekrutacji uwzględniono wielkość przedsiębiorstw – beneficjentów SPO WKP. 15 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” Tab. 3. Liczba wywiadów jakościowych w module D. Działanie, Poddziałanie Liczba wywiadów Działanie 1.2. „Poprawa dostępności do zewnętrznego finansowania inwestycji przedsiębiorstw” 2 ITI z róŜnego rodzaju instytucjami finansowymi Działanie 1.3. „Tworzenie korzystnych warunków dla rozwoju firm” 2 ITI z róŜnymi instytucjami otoczenia biznesu Działanie 1.4. „Wzmocnienie współpracy między sferą badawczo-rozwojową a gospodarką” 1 ITI – instytucje otoczenia biznesu oraz przedstawiciele uczelni, komórek rozwojowych Poddziałanie 1.4.1. „Projekty celowe obejmujące badania stosowane i prace rozwojowe” prowadzone przez przedsiębiorstwa, grupy przedsiębiorstw, samodzielnie albo we współpracy z instytucjami sfery B+R 1 ITI – przedsiębiorstwo Działanie 2.3. „Wzrost konkurencyjności małych i średnich przedsiębiorstw poprzez inwestycje” 2 ITI – firmy małe i firmy średnie Poddziałanie 2.2.1. „Wsparcie dla przedsiębiorstw dokonujących nowych inwestycji” 2 ITI – firmy róŜnej wielkości (małe i duŜe) W ramach fazy właściwej zrealizowano 746 wywiadów telefonicznych wspomaganych komputerowo (CATI). Uzyskana próba pozwala na wnioskowanie na poziomie całej populacji beneficjentów (dzięki zastosowanej procedurze waŜenia, uwzględniającej rzeczywistą liczbę umów podpisanych w ramach poszczególnych konkretnych działań działań poszczególnych i poddziałań), (dzięki warstw na jak procedurze etapie i na poziomie warstwowania doboru próby beneficjentów próby). określona Wielkość została z uwzględnieniem liczebności beneficjentów (liczby podpisanych umów) w ramach poszczególnych działań i poddziałań. Dokładną charakterystykę próby przedstawia tabela 4. Aby zachować moŜliwość wnioskowania w stosunku do całego SPO WKP (z wyłączeniem Poddziałania 2.2.2.) badaniem objęci zostali równieŜ beneficjenci pozostałych działań (nie leŜących w sferze szczególnego zainteresowania badawczego). Tutaj jednak zrealizowano jedną warstwę bez rozróŜnienia na poszczególne działania. 16 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” Tab. 4. Moduł D – struktura badanej populacji i odpowiadająca jej propozycja struktury próby6. Rodzaj beneficjenta Liczba podpisanych umów Liczebność warstw umoŜliwiająca osobną analizę kaŜdego z działań Liczba zrealizowanych wywiadów Struktura próby po zastosowaniu procedury waŜenia Instytucje otoczenia biznesu – fundusze poŜyczkowe 98 50 48 2% Instytucje otoczenia biznesu 91 50 48 1% Działanie 1.4. „Wzmocnienie współpracy między sferą badawczorozwojową a gospodarką” Instytucje otoczenia biznesu – parki technologiczne, uczelnie, firmy 254 100 50 4% Działanie 2.3. „Wzrost konkurencyjności małych i średnich przedsiębiorstw poprzez inwestycje” Małe i średnie przedsiębiorstwa 2862 250 300 46% Poddziałanie 2.2.1. „Wsparcie dla przedsiębiorstw dokonujących nowych inwestycji” Przedsiębiorstwa 320 100 100 5% Działanie 1.1. „Wzmocnienie instytucji wspierających działalność przedsiębiorstw” Instytucje otoczenia biznesu – KSU Działanie 2.1. „Wzrost konkurencyjności małych i średnich przedsiębiorstw poprzez doradztwo Małe i średnie przedsiębiorstwa 2554 200 200 41% 6179 750 746 100% Działania pozostałe (z wyłączeniami) Działania pozostające w szczególnym polu zainteresowania badawczego Działanie Działanie 1.2. „Poprawa dostępności do zewnętrznego finansowania inwestycji przedsiębiorstw” Działanie 1.3. „Tworzenie korzystnych warunków dla rozwoju firm” Działanie 2.4. „Wsparcie dla przedsięwzięć w zakresie dostosowywania przedsiębiorstw do wymogów ochrony środowiska” przedsiębiorstwa Łącznie 6 Na podstawie informacji miesięcznej na temat stanu realizacji SPO WKP, stan na 31 stycznia 2008 r. 17 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” 3.3.5. Etap 2 – Moduł E – badanie firm oraz instytucji otoczenia biznesu nie będących beneficjentami SPO WKP Moduł ten pełnił funkcję kontrolną w stosunku do modułu D (zgodnie z przyjętym schematem badawczym zakładającym wykorzystanie grupy kontrolnej). W ramach tego modułu badaniem objęte zostały dwie populacje nie będące beneficjentami SPO WKP: • instytucje otoczenia biznesu, w tym firmy doradcze, • przedsiębiorcy. W ramach fazy eksploracyjnej zrealizowano 2 pogłębione wywiady telefoniczne ITI z firmami doradczymi (część wspólna z modułem C) oraz dodatkowe 2 ITI z przedstawicielami instytucji otoczenia biznesu. W ramach zasadniczej fazy badania moduł E pomyślany został jako kontrolny w stosunku do modułu D – beneficjentów SPO WKP. W ramach tego modułu badaniem objęto dwie populacje nie korzystające ze wsparcia w ramach SPO WKP: • instytucje otoczenia biznesu, w tym firmy doradcze, • przedsiębiorców. W celu uzyskania pełnej porównywalności próby zasadniczej (moduł D) z próbą kontrolną konieczne było zastosowanie procedury warstwowania próby kontrolnej (tak, aby udział poszczególnych warstw w próbie zasadniczej odpowiadał udziałowi w próbie kontrolnej). W próbie kontrolnej znalazło się 259 respondentów z czego 200 reprezentowało firmy, zaś 59 jednostki wspierania biznesu. 3.3.6. Etap 2 – Moduł F – studia przypadków W ramach tego modułu zrealizowanych zostało 8 zaplanowanych studiów przypadków dobrych (najlepszych) praktyk, projektów realizowanych w ramach SPO WKP. Zgodnie z Ŝyczeniem Zamawiającego studia przypadków rozłoŜone zostały pomiędzy wszystkie działania znajdujące się w szczególnym zainteresowaniu badania. Jeśli chodzi o Działania 1.4., 2.3. oraz Poddziałania 2.2.1 zrealizowano po 2 studia przypadku. Tab. 5. Liczba zrealizowanych studiów przypadków Działanie, Poddziałanie Liczba Case studiem Działanie 1.2. „Poprawa dostępności do zewnętrznego finansowania inwestycji przedsiębiorstw” 1 Działanie 1.3. „Tworzenie korzystnych warunków dla rozwoju firm” 1 Działanie 1.4. „Wzmocnienie współpracy między sferą badawczo-rozwojową a gospodarką” 2 - jedna instytucja oraz jedna firma Działanie 2.3. „Wzrost konkurencyjności małych i średnich przedsiębiorstw poprzez inwestycje” 2 (firmy róŜnej wielkości) Poddziałanie 2.2.1. „Wsparcie dla przedsiębiorstw dokonujących nowych inwestycji” 2 (firmy róŜnej wielkości) 18 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” W ramach kaŜdego studium przypadku wykonane zostały następujące działania badawcze (stosownie do potrzeb wynikających ze specyfiki przypadku): • Indywidualny wywiad pogłębiony IDI z osobą odpowiedzialną za projekt (wywiad z koordynatorem projektu lub osobą wskazaną do kontaktu), • Obserwacja uczestnicząca działania rozwiązań wygenerowanych w trakcie projektu wraz z dokumentacją zdjęciową, • Analiza dokumentów, materiałów związanych z projektem, • Powtórny wywiad telefoniczny w celu wyjaśnienia ewentualnych niejasności. 3.4. Oznaczenia W dalszej części raportu, prezentującej wyniki badania oraz wykonane w jego ramach analizy, autorzy posługują się cytatami, czerpanymi z transkrypcji pogłębionych wywiadów indywidualnych (bezpośrednich i telefonicznych) i wywiadu grupowego. Cytowane treści zaznaczono kursywą. Dodatkowo oznaczono ich pochodzenie, wskazując perspektywy oceny, w ramach których przeprowadzono dany wywiad. I tak, w przypadku: − Perspektywy instytucjonalnej – zastosowano oznaczenie: cyt. IDI/B, ITI/B lub FGI/B – zaleŜnie od grupy referencyjnej i narzędzia badawczego, − Perspektywa jednostek otoczenia biznesu - cyt. ITI/C, − Perspektywa beneficjentów SPO WKP - cyt. ITI/D, − Perspektywa jednostek nie będących beneficjentami SPO WKP -cyt. ITI/E. Uwzględnione w raporcie rysunki i tabele zawierające statystyki sporządzono w oparciu o informacje zgromadzone w toku telefonicznych badań ilościowych CATI. W końcowej części raportu przedstawiono poszczególne studia przypadków. 19 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” 4. WYNIKI BADANIA – ANALIZY I INTERPRETACJE 4.1. Instrumenty wsparcia SPO WKP i ich oddziaływanie na podnoszenie innowacyjności przedsiębiorstw Pytania badawcze, na które udzielono odpowiedzi w niniejszczej cześci Raportu: Które instrumenty wsparcia/działania w największym i najmniejszym stopniu wpłynęły na podniesienie innowacyjności przedsiębiorstw (w szczególności MMŚP)? Które instrumenty wsparcia/działania mogły mieć charakter dysfunkcyjny w zakresie (w odniesieniu do) podnoszenia innowacyjności przedsiębiorstw? Które instrumenty wsparcia/działania były najlepiej dostosowane do potrzeb przedsiębiorców w zakresie innowacyjności? Które instrumenty wsparcia/działania i typy projektów najszybciej przynosiły efekty w zakresie podniesienia innowacyjności przedsiębiorstw? Jakie trwałe efekty w zakresie innowacyjności wspartych przedsiębiorstw zaobserwowano? Które instrumenty wsparcia/działania i typy projektów przynoszą najtrwalsze efekty w zakresie innowacyjności – z uwzględnieniem róŜnych rodzajów innowacji? Jakie czynniki warunkują trwałość efektów w zakresie innowacyjności wspartych przedsiębiorstw? 4.1.1. Instrumenty wsparcia oddziaływania bezpośredniego Pozostając na gruncie działań wspierających skierowanych bezpośrednio do sfery przedsiębiorstw, dominują stanowiska stwierdzające, Ŝe Program wsparcia odegrał raczej umiarkowany wpływ na innowacyjność w skali całej gospodarki. Stanowiska takie wydają się zrozumiałe, gdy weźmie się pod uwagę ograniczoną wielkość finansową wsparcia oraz krótki okres wdraŜania SPO WKP. Program oddziaływał natomiast silnie (i w kierunku pozytywnym) na przedsiębiorców beneficjentów wsparcia: (cyt. IDI/B) „Ogólnie, wpływ SPO WKP na innowacyjność był umiarkowany, ale Program odegrał swoją rolę, po pierwsze zwracając uwagę przedsiębiorców na innowacyjność, po drugie dając im moŜliwość wsparcia projektów mniej lub bardziej innowacyjnych. Środki zostały dobrze rozdysponowane, chociaŜ było ich za mało” oraz (cyt. ITI/B) „[Czy dostępne w ramach Programu instrumenty wsparcia okazały innowacyjności?] się korzystne Zdecydowanie i czy tak. faktycznie JeŜeli przyczyniły pieniędzy się byłoby do wzrostu więcej, to przedsiębiorstwa z chęcią by z nich skorzystały. To jest dowód na to, Ŝe są pomysły, chęci, to są najczęściej bardzo dobrze przemyślane projekty, natomiast nie ma wystarczających środków”. Tego rodzaju stanowiska, zidentyfikowane podczas badań 20 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” jakościowych znajdują równieŜ potwierdzenie w wynikach badań ilościowych. Rozkład opinii na temat oddziaływania wsparcia przekazanego w ramach Programu na innowacyjność beneficjentów obrazuje poniŜszy rysunek. Rys. 2. Proszę określić wpływ działań podjętych w ramach dotacji otrzymanej z SPO WKP na innowacyjność Państwa firmy 45% 40% 35% 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% 1 - w ogóle nie mający wpływu na innowacyjność 2 3 4 5 6 1.4 2.3 7 2.2.1 8 9 10 - mający wyjątkowo duŜy wpływ na innowacyjność firmy Trudno powiedzieć 2.1 Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ilościowych. Generalnie, dominują stanowiska przedsiębiorców – beneficjentów wsparcia, potwierdzające silne i pozytywne oddziaływanie SPO WKP na innowacyjność ich firm, aczkolwiek – biorąc pod uwagę rozkład opinii beneficjentów w zaleŜności od działania wspierającego Programu – widoczne jest pewne zróŜnicowanie opinii na ten temat. Szczegółowe dane na ten temat zawiera poniŜsza tabela. Tab. 6. Ocena oddziaływania na innowacyjność Działanie / Poddziałanie 1.4. 2.1. 2.2.1. 2.3. Wyjątkowo lub bardzo wysokie oddziaływanie (3 najwyŜsze przedziały skali 0 - 10) 40% 25% 63% 40% Brak lub bardzo niskie oddziaływanie (3 najniŜsze przedziały oceny w skali 0 - 10) 14% 17% 4% 10% Ocena średnia 6,7 5,8 7,7 6,7 Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ilościowych. Najsilniej na wysoce pozytywne oddziaływanie wsparcia otrzymanego w ramach SPO WKP zwracają uwagę beneficjenci Podziałania 2.2.1., a w następnej kolejności beneficjenci Działania 2.3. i 1.4. (projekty celowe). Bardziej umiarkowane opinie na 21 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” temat proinnowacyjnego oddziaływania Programu wyraŜają natomiast przedsiębiorcy – beneficjenci Działania 2.1. Rezultatem proinnowacyjnego oddziaływania SPO WKP są zachodzące zmiany w ocenie poziomu innowacyjności beneficjentów wsparcia, badane na przestrzeni ostatnich trzech lat (2005-2007). Pozytywne oddziaływanie Programu bardzo dobrze potwierdza zestawienie opinii beneficjentów wsparcia z opiniami respondentów tworzących tzw. grupę kontrolną badania ilościowego (przedsiębiorcy nie korzystające ze wsparcia SPO WKP). W grupie beneficjentów Programu 46% stwierdziło, Ŝe w ostatnich trzech latach innowacyjność ich przedsiębiorstw zdecydowanie poprawiła się, gdy w grupie kontrolnej stanowisko takie wyraziło jedynie 13% przedsiębiorców. Poprawa poziomu innowacyjności beneficjentów SPO WKP rozkładała się w miarę równomiernie, biorąc pod uwagę zarówno wielkość przedsiębiorstw, jak i dziedzinę działalności. W przekroju wielkości przedsiębiorstw poprawa poziomu innowacyjności firm wyraźnie w mniejszym stopniu dotyczyła kategorii najmniejszych przedsiębiorstw, aczkolwiek w grupie tej najczęściej podkreślana była zdecydowana poprawa innowacyjności. Najsilniej pozytywne zmiany poziomu innowacyjności występowały w kategorii przedsiębiorstw duŜych. Z kolei uwzględniając rozkład beneficjentów z uwagi na dziedzinie działalności, to najmniejsze oddziaływanie na zmianę poziomu innowacyjności wystąpiło w kategorii firm prowadzących działalność w obszarze usług. Opisane powyŜsze charakterystyki i ich zróŜnicowanie obrazują informacje zawarte w dwóch kolejnych tabelach. Tab. 7. Wielkość przedsiębiorstwa mierzona zatrudnieniem 0-9 10-49 50-250 250+ Innowacyjność … Zdecydowanie się poprawiła 53% 46% 44% 44% Raczej się poprawiła 18% 35% 39% 42% RAZEM 70% 81% 83% 86% Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ilościowych. Tab. 8. Innowacyjność … Przemysł Dziedzina działalności Usługi Budownictwo rynkowe Usługi nierynkowe Zdecydowanie się poprawiła 49% 43% 38% 42% Raczej się poprawiła 37% 41% 33% 33% RAZEM 86% 84% 71% 76% Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ilościowych. 22 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” Zdaniem przedsiębiorców – beneficjentów wsparcia, oddziaływanie Programu na innowacyjność wynika z szeregu róŜnorodnych czynników. Rozkład opinii na temat czynników7, które decydują o wpływie na innowacyjność, w przekroju poszczególnych działań Programu, przedstawia rysunek 3. Rys. 3. Na czym polegał wpływ na innowacyjność firmy? 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 1.4 2.1 2.3 2.2.1 Zakup nowoczesnych maszyn i urządzeń Zastosowanie nowych technologii Wprowadzanie na rynek nowych produktów i usług Wykorzystywanie funduszy unijnych Wykwalifikowana kadra Zastosowanie nowoczesnych metod zarządzania Wykorzystywanie nowoczesnego oprogramowania Wysoka jakość produktów i usług Inwestycje Wprowadzanie nowych rozwiązań Zapotrzebowanie na rynku Podejmowanie nowych inicjatyw Dopasowanie się do potrzeb klientów Nowe rynki zbytu Wzrost wydajności Współpraca z ośrodkami badawczo - rozwojowymi Reklama i promocja Współpraca z innymi firmami Inna odpowiedź Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ilościowych. W grupie projektów inwestycyjnych (Poddziałanie 2.2.1. oraz Działanie 2.3.), podstawowe znaczenie miały zakupy inwestycyjne nowoczesnych, technicznych środków produkcji oraz wdroŜenia nowoczesnych rozwiązań technologicznych. Kolejne czynniki związane juŜ były wynikami wykorzystania nabywanych środków produkcji i technologii w praktyce gospodarczej beneficjentów wsparcia. Główne znaczenie miało tu wprowadzenie na rynek nowych produktów i usług. Pomijając pewne zróŜnicowanie w ramach postrzegają analizowanych innowacyjność działań stwierdzić głównie poprzez moŜna, Ŝe pryzmat beneficjenci rozwiązań wsparcia techniczno- technologicznych oraz produktowych. W ten sposób innowacyjność oznacza zmiany w sferze ekonomiki przedsiębiorstw oraz w dziedzinie dotyczącej wprowadzania na rynek nowych produktów, przy utrzymaniu ich wysokiej jakości. Trzeba jednak pamiętać, Ŝe badane czynniki proinnowacyjnego oddziaływania wskazywane są w oparciu o doświadczenia wynikające z realizacji przez beneficjentów projektów w ramach SPO WKP. Stanowi to zatem informację o charakterze działań wspierających i kierunkach ich oddziaływania. Widać, Ŝe analizowane działania nie generowały czynników (lub 7 Czynniki te zostały zidentyfikowane na podstawie analizy odpowiedzi na pytanie otwarte „Na czym polegał wpływ na innowacyjność firmy” działań podjętych w ramach dotacji otrzymanej z SPO WKP. Na rysunku 2 pominięto róŜnorodne czynniki o niewielkiej liczebności wskazań. 23 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” generowały je tylko w niewielkim zakresie), których proinnowacyjne oddziaływanie dotyczyłoby sfery zarządzania, marketingu, czy teŜ współpracy oraz wymiany informacji. Jest to jednak w znacznym stopniu zrozumiałe, gdy weźmie się pod uwagę, w przewaŜającej mierze, ich inwestycyjny charakter. Zgoła odmienna sytuacja występuje w przypadku Działania 2.1., którego przedmiot interwencji skoncentrowany został wyłącznie w dziedzinie pozyskiwania przez beneficjentów wsparcia na korzystanie z rozmaitych usług doradczych. Wprawdzie tutaj takŜe najwaŜniejszym czynnikiem był zakup nowoczesnych maszyn i urządzeń, jednak wewnętrzne, relatywnie organizacyjne zastosowanie bardzo firmy nowoczesnych takie metod wysokie jak: miejsca (i) zajmowały wykwalifikowana zarządzania, czy teŜ (iii) elementy kadra, (ii) wykorzystanie nowoczesnego oprogramowania. Widać zatem wyraźnie, iŜ działanie 2.3. oddziaływało być moŜe mniej intensywnie, ale z całą pewnością szerzej – na więcej aspektów innowacyjności firmy. Powracając do informacji przedstawionych na rysunku 1 i w tabeli 7 naleŜy raz jeszcze przypomnieć, Ŝe beneficjenci Działania 2.1. – w badanej grupie firm korzystających ze wsparcia SPO WKP – w najmniejszym stopniu uznawali to Działanie jako oddziaływujące proinnowacyjnie (choć średnia ocen co do oddziaływania na innowacyjność pozostawała na satysfakcjonującym, dość wysokim poziomie: ≈ 5,8 na 10,0 punktów). W zasadzie stanowisko to potwierdza dominujące pośród polskich przedsiębiorców utoŜsamianie innowacyjności z kwestiami natury techniczno- technologicznej, co oczywiście jest zasadne, jednak w Ŝadnym razie nie wyczerpuje całości tego zagadnienia. Zupełnie odmienne wyniki dotyczą działania 1.4. Tylko w tym działaniu zakup nowoczesnych maszyn i urządzeń nie był czynnikiem najwaŜniejszym. Na pierwsze miejsce wysunęło się tu wykorzystanie funduszy unijnych, na kolejnych dwóch miejscach znajdują się: wprowadzenie na rynek nowych produktów i usług oraz wykwalifikowana kadra. Zwłaszcza ten najwaŜniejszy czynnik moŜe budzić pewne kontrowersje. MoŜe on bowiem oznaczać, iŜ w przypadku działania 1.4. mamy do czynienia z sytuacją starania się o dotacje tylko po to, Ŝeby uzyskać wsparcie unijne. Oznaczałoby to, iŜ większość działań sfinansowanych z tego źródła i tak zostałaby zrealizowana, nawet bez wsparcia zewnętrznego. Bez wątpienia, motywacja beneficjentów działania 1.4. jest najmniej jednoznaczna. MoŜe to jednak wynikać z duŜego zróŜnicowania samej grupy beneficjentów tego działania. Jak juŜ zaznaczono, skutkiem pozytywnego oddziaływania wsparcia SPO WKP jest wzrost innowacyjności beneficjentów Programu. Generalnie rzecz biorąc, zmiany w tym zakresie pozostają zgodne ze stanowiskami dotyczącymi oceny wpływu programu na innowacyjność. Charakter zmian zachodzących w obszarze innowacyjności, z uwzględnieniem podziału na analizowane tu działania / poddziałania programu przedstawia rysunek 4. 24 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” Rys. 4. Proszę porównać niektóre aspekty funkcjonowania Państwa firmy od końca 2004 roku. Czy innowacyjność: 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% zdecydowanie się poprawił(a) raczej się poprawił(a) nie zmienił(a) się raczej się pogorszył(a) 1.4 2.3 2.2.1 zdecydowanie się pogorszył(a) nie dotyczy nie wiem/trudno powiedzieć 2.1 Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ilościowych. O najsilniejszym wzroście innowacyjności w wyniku wykorzystania wsparcia SPO WKP informują beneficjenci Podziałania 2.2.1., a w dalszej kolejności – niemalŜe w równym stopniu – beneficjenci Działania 1.4. i 2.3. W wyraźnie mniejszym zakresie stanowisko to podzielają beneficjenci Działania 2.1. Na tym tle uprawnione jest wnioskowanie, Ŝe instrumentem najsilniej oddziaływującym na innowacyjność było Poddziałanie 2.2.1. Decydujące znaczenie miało tu jego takie ukierunkowanie, wynikające z przyjętych kryteriów oceny wniosków o wsparcie, powaŜny zakres finansowy moŜliwego do pozyskania wsparcia (np. w porównaniu do Działania 2.3.), a takŜe jego inwestycyjny charakter, z oczywistych względów bardzo dobrze rozumiany i akceptowany przez przedsiębiorców. Natomiast Działanie 2.1. stanowiło interwencję oddziaływującą najsłabiej – w porównaniu do pozostałych, analizowanych tu działań. Jeśli chodzi o Działania 1.4. (projekty celowe) i 2.3., to przedstawione wcześniej informacje wskazywałyby na ich porównywalne oddziaływanie. Jednak biorąc pod uwagę, z jednej strony, z natury proinnowacyjny przedmiot Działania 1.4., z drugiej zaś, ograniczoną wielkość wsparcia „na projekt” dostępną w ramach Działania 2.3. (z dopuszczalną, niewielką minimalna kwotą wsparcia), naleŜałoby raczej uznać za silniej oddziaływujące Działanie 1.4. (w obszarze projektów celowych). 25 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” W oczywisty sposób o sile wpływu poszczególnych działań na innowacyjność firm decydowały równieŜ ustalone dla nich kryteria selekcyjne wniosków o wsparcie. Aspekt ten analizujemy szerzej w następnym podrozdziale raportu. 4.1.2. Instrumenty wsparcia oddziaływania pośredniego Program wsparcia, oprócz działań skierowanych bezpośrednio do sektora przedsiębiorstw, wyposaŜony został równieŜ w instrumenty o charakterze pośrednim. Kluczowe z nich zostały skoncentrowane w ramach Działań 1.1., 1.2., 1.3. i 1.4. Działanie 1.1. słuŜyło wzmocnieniu działających w Polsce niekomercyjnych instytucji otoczenia biznesu, funkcjonujących w ramach Krajowego Systemu Usług dla Małych i Średnich Przedsiębiorstw (KSU). Działanie 1.2. skierowane zostało do pozabankowych instytucji finansowych, ułatwiających dostęp do kapitału, słuŜącego finansowaniu potrzeb związanych z prowadzeniem działalności gospodarczej. W jego ramach dokapitalizowano działające w Polsce od wczesnych lat 90 ubiegłego wieku fundusze poręczeń kredytowych, fundusze poŜyczkowe, a takŜe doprowadzono do powstania grupy funduszy inwestycyjnych, specjalizujących się w finansowaniu przedsięwzięć gospodarczych pozostających we wczesnych fazach rozwojowych (fundusze typu seed capital). Z kolei celem Działania 1.3. było wspieranie finansowe inicjatyw mających na celu tworzenie infrastruktury technicznej, ułatwiającej podejmowanie procesów inwestycyjnych. W ramach tego Działania współfinansowano procesy tworzenia parków przemysłowych, naukowo-technologicznych oraz inkubatorów technologicznych. Natomiast Działanie 1.4., w dziedzinie rozwoju infrastruktury dla biznesu, poświęcone zostało podniesieniu zdolności operacyjnej sfery badawczo-rozwojowej, poprzez finansowanie zakupów wyposaŜenia dla laboratoriów oraz wspomaganie współpracy instytucji badawczych i firm w formie Centrów Zaawansowanych Technologii. Ocena oddziaływania wskazanych wyŜej działań Priorytetu 1 Programu jest w duŜej mierze utrudniona, przede wszystkim z uwagi na dwa czynniki: (i) ich pośredni charakter oddziaływania oraz (ii) odłoŜenie w czasie efektów oddziaływania – np. w porównaniu do działań obejmujących współfinansowanie projektów inwestycyjnych, adresowanych bezpośrednio do przedsiębiorstw. Ponadto, na etapie selekcji projektów i oceny merytorycznej, nie wprowadzono kryteriów które w zdecydowany sposób ukierunkowywałyby tego rodzaju instrumenty na wspieranie przedsięwzięć innowacyjnych (szersze uwagi na ten temat przedstawiono w kolejnym podrozdziale niniejszego raportu). W kaŜdym razie, na obecnym etapie uprawnione jest twierdzenie, Ŝe działania Priorytetu 1 doprowadziły do znacznego wzmocnienia sfery otoczenia biznesu w Polsce, nie przesądzając jednak co do proinnowacyjnych kierunków jej oddziaływania, z drugiej jednak strony, równieŜ w Ŝaden sposób nie przesądzając o eliminacji takiego oddziaływania. Wzmocnienie to dotyczy w szczególności instytucji ułatwiających dostęp do finansowania zewnętrznego oraz tworzenia potencjału infrastruktury technicznej, ułatwiającej realizację procesów inwestycyjnych. W celu zobrazowania istoty oddziaływania instrumentów wsparcia w 26 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” ramach Priorytetu 1, poniŜej przedstawiono szersze uwagi, odnoszące się do instrumentów wsparcia rozwijanych w ramach Działania 1.2. i 1.3. SPO WKP. W odniesieniu do wspomnianego powyŜej Działania 1.2. naleŜy podkreślić, Ŝe rozwiązania stosowane w większości polskich instytucji ułatwiających dostęp do kapitału nie wykluczają moŜliwości finansowania przedsięwzięć innowacyjnych, ale równieŜ nie stwarzają preferencji, których moŜna by oczekiwać jako rezultatu wspierania instytucjonalnej infrastruktury działającej na rzecz biznesu. Informacje na temat ukierunkowania instytucji wspieranych w ramach Działania 1.2. na kwestie innowacyjności przedstawia kolejny rysunek. Rys. 5. Czy warunkiem formalnym pozyskania poŜyczki, poręczenia lub wejścia kapitałowego było wykazanie przez przedsiębiorcę, Ŝe planowana przez niego inwestycja będzie miała pozytywny wpływ na innowacyjność jego firmy? 18% Tak Nie Nie wiem/trudno powiedzieć 79% 3% Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ilościowych. Wyniki badań ilościowych wskazują, Ŝe regulacje formalne wiąŜące udzielane poręczenia, poŜyczki, wejścia kapitałowe z innowacyjnością finansowanych przedsięwzięć występują w zdecydowanej mniejszości instytucji. Co więcej, ocena innowacyjności przedsięwzięć w ogóle bardzo rzadko jest uwzględniana. 27 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” Rys. 6. Czy niezaleŜnie od deklaracji firmy, w jakikolwiek sposób weryfikowali Państwo, czy planowana przez przedsiębiorcę inwestycja będzie miała pozytywny wpływ na innowacyjność jego firmy? We wszystkich lub niemal we wszystkich przypadkach 3% W większości przypadków 6% Mniej więcej w połowie przypadków 13% W ogóle nie było to sprawdzane 77% Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ilościowych. Pomimo braku rozwiązań formalnych adresujących kwestie finansowania projektów innowacyjnych oraz rzadkiego weryfikowania innowacyjności finansowanych projektów, interesujące są opinie przedstawicieli funduszy poŜyczkowych i poręczeniowych dotyczące innowacyjności klientów funduszy (poręczeniobiorców i poŜyczkobiorców). Informacje na ten temat zawiera poniŜszy rysunek. Rys. 7. Biorąc pod uwagę wszystkich klientów, którzy skorzystali z usług w ramach funduszy przyznanych Państwu na ten cel z SPO-WKP, proszę ocenić wpływ realizowanych przez nich inwestycji na innowacyjność przedsiębiorstw. 1 - w ogóle nie mające wpływu na innowacyjność 3% 2 3% 11% 3 41% 8% 4 5 16% 6 8% 7 5% 11% 8 9 10 - mające wyjątkowo duŜy wpływ na innowacyjność firmy/instytucji 3% Nie wiem 32% Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ilościowych. Charakterystyczny jest wysoki odsetek odpowiedzi „nie wiem” co potwierdza rozpowszechniony schemat funkcjonowania nie odwołujący się do innowacyjności klientów. Co więcej, znaczna część finansowanych przedsięwzięć nie jest oceniana jako 28 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” mająca istotny wpływ na innowacyjność beneficjentów finansowania (oceny punktowe obrazujące siłę wpływu na innowacyjność w przedziale 1-5 skali dziesięciopunktowej stanowią 41 %). Nie występują w ogóle oceny wskazujące na bardzo silny wpływ finansowanych przedsięwzięć na innowacyjność przedsiębiorstw, a oceny wskazujące na wpływ silny (8-10 punktów w skali 1-10) stanowią tylko 17%. Stan ten oznacza, Ŝe analizowane tu instrumenty finansowania (poŜyczki i poręczenia) adresowane są do ogółu przedsiębiorców8, a kwestie innowacyjności odgrywają trzeciorzędne znaczenie. Naturalnie, jest to konsekwencja nieuwzględnienia w inicjalnych kryteriach selekcji projektów w ramach Działania 1.2. problematyki innowacyjności. W przypadkach, w których instytucje wsparte w ramach Działania 1.2. finansują i identyfikują przedsięwzięcia o charakterze innowacyjnym, obejmują one w przewaŜającej mierze działalność innowacyjną w sferze produktów. Dominacja tego rodzaju innowacji potwierdza analogiczne spostrzeŜenia9, poczynione w odniesieniu do przedsiębiorców – beneficjentów wsparcia w ramach poszczególnych działań i poddziałań SPO WKP (por. rys. 3). Rys. 8. Czy innowacje, które wprowadzali Państwa klienci w ramach udzielonych poŜyczek lub poręczeń (dotyczy tylko SPO-WKP) to głównie innowacje produktowe, procesowe, organizacyjne, czy marketingowe? 47% Innowacja produktowa 24% Innowacja procesowa Innowacja organizacyjna 11% Innowacja marketingowa 11% Nie wiem/trudno powiedzieć 42% Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ilościowych. 8 W praktyce polskich funduszy poŜyczkowych dominuje finansowanie udzielane przedsiębiorcom prowadzącym działalność handlową i usługową – w 2007 r. poŜyczki przeznaczone na działalność handlową stanowiły prawie 50% ogólnej liczby udzielonych poŜyczek i 38% ich wartości, a na działalność usługową odpowiednio 40 i 37%. PoŜyczkobiorcami są przede wszystkim mikroprzedsiębiorcy (ponad 96% poŜyczek i 84% ich wartości) – zob. „Fundusze PoŜyczkowe w Polsce wspierające mikro, małe i średnie przedsiębiorstwa, według stanu na dzień 31 grudnia 2007 r.”, Polskie Stowarzyszenie Funduszy PoŜyczkowych, Raport Nr 9. Jeśli chodzi o grupę funduszy poręczeniowych, to w tym przypadku (dane na koniec czerwca 2007 r.) głównym odbiorcą poręczeń są przedsiębiorcy prowadzący działalność w sferze handlu (34% wartości poręczeń) i usług oraz transportu (32% wartości poręczeń). 70% ogólnej liczby poręczeń oraz 71% ich wartości zabezpiecza kredyty obrotowe (odpowiednio 18% i 24% w przypadku kredytów inwestycyjnych). Ponad 70% poręczeń to poręczenia o wartości do 100 tys. zł. Dominującą grupę klientów funduszy stanowią mikro i mali przedsiębiorcy. Zob. „Raport o stanie funduszy poręczeń kredytowych w Polsce. Stan na dzień: 30.06.2007 r.”, Krajowe Stowarzyszenie Funduszy Poręczeniowych. Przedstawiona charakterystyka działalności obu typów funduszy upowaŜnia do stwierdzenia, Ŝe ich głównymi klientami nie są przedsiębiorstwa generujące, czy teŜ opierające swą działalności na innowacyjności. Stan ten jest charakterystyczny praktycznie od momentu ukształtowania się w Polsce systemów obu typów funduszy, a Program SPO WKP nie spowodował w tym zakresie istotnych zmian. 9 Z tą róŜnicą, Ŝe w przypadku instytucji ułatwiających dostęp do finansowania w odniesieniu do znacznej liczby finansowanych projektów nie moŜna tego definitywnie stwierdzić (rys. 6 – opinie „nie wiem / trudno powiedzieć”). Stąd teŜ odsetek opinii wskazujących na innowacyjność produktową jest mniejszy niŜ w przypadku badanych przedsiębiorców – beneficjentów wsparcia. 29 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” Cały czas trzeba teŜ pamiętać, Ŝe wprowadzanie rozwiązań innowacyjnych wymaga po stronie przedsiębiorstw istnienia odpowiedniej zdolności finansowej, nie wspominając juŜ o fakcie, Ŝe nawet programy dotacyjne, a w ich ramach współfinansowane projekty, mogą wymagać – zaleŜnie od zdolności finansowej beneficjenta oraz wielkości współfinansowanego projektu – zapewnienia określonego poziomu tzw. finansowania pomostowego (do czasu refundacji poniesionych wydatków). Interesujące są teŜ opinie instytucji ułatwiających dostęp do kapitału w sprawie skali innowacji, w przypadku finansowania przedsięwzięć uznawanych za innowacyjne. Jak pokazuje kolejny rysunek, w większości skala innowacji dotyczy poziomu firmy; znacznie rzadsze są juŜ innowacje o skali krajowej, a w ogóle nie wskazuje się innowacyjność skali światowej. Charakterystyczny jest takŜe wysoki odsetek opinii „nie wiem / trudno powiedzieć”. Stanowiska te pozostają w dalekiej rozbieŜności od opinii formułowanych przez przedsiębiorców – beneficjentów działań skierowanych bezpośrednio do nich. Odnotowana odmienność opinii nie powinna jednak dziwić, uwzględniając charakterystykę produktów finansowych, sylwetek dominujących klientów funduszy oraz otwarty charakter ich oferty (dopuszczalne bardzo szerokie grono klientów, obejmujące praktycznie cały sektor MMŚP). Inaczej mówiąc, ich klientami okazują się bardzo rzadko beneficjenci bezpośrednich działań inwestycyjnych SPO WKP. Rys. 9. Czy większość wprowadzonych przez Państwa klientów innowacji to nowość na skalę firmy, kraju, czy świata? Nowość na skalę firmy 50% Nowość na skalę kraju 13% Nowość na skalę świata 37% Nie wiem/trudno powiedzieć Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ilościowych. W sumie jednak Działanie 1.2. doprowadziło do bardzo pozytywnych, zarówno ilościowych, jak i jakościowych zmian segmentu pozabankowych instytucji finansowych w Polsce. W rezultacie, w sposób niezaprzeczalny stwarza to sposobność do kształtowania w przyszłości produktów finansowych adresujących problematykę 30 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” innowacyjności10 - (cyt. ITI/D) „/…/ gdyby nie otrzymane wsparcie [Poddziałanie 1.2.2.], to absolutnie nie bylibyśmy w stanie obsługiwać przedsięwzięć, które obecnie do nas napływają, /…/ dzięki tym pieniądzom mogliśmy tak naprawdę stać się bardziej interesującym partnerem dla banku, który w związku z liberalizacją procedur [kredytowych] potrzebował coraz wyŜszych zabezpieczeń”. W Działaniu 1.3. SPO WKP, polegającym na tworzeniu infrastruktury sprzyjającej realizacji inwestycji przez przedsiębiorstwa, finansowane były projekty doradcze i inwestycyjne. Te ostatnie słuŜyły tworzeniu infrastruktury technicznej w ramach parków przemysłowych, parków naukowo-technologicznych oraz powstawaniu (budowie) inkubatorów technologicznych. Z kolei projekty doradcze skierowane były na pomoc w opracowywaniu koncepcji funkcjonowania parków/inkubatorów, obejmowały opracowywanie dokumentacji projektowej oraz ogólne doradztwo dla podmiotów zarządzających parkami i inkubatorami. W przypadku tego Działania moŜna mówić o łatwiej identyfikowalnym i nieco silniejszym oddziaływaniu na innowacyjność niŜ miało to miejsce w projektach Działania 1.2. Wynika to z odmiennej specyfiki funkcjonowania tego typu instytucji. Trzeba bowiem pamiętać, Ŝe sam charakter, jak i logika operacyjna funkcjonowania parków i inkubatorów, stwarza warunki do wywoływania współpracy pomiędzy przedsiębiorcami, lokalizowanymi w ramach parku/inkubatora, co stwarza sprzyjające podłoŜe dla uruchamiania innowacyjnych projektów: (cyt. IDI/B) „/…/ projekty [parków/inkubatorów] są nastawione na to, Ŝeby pomagać przedsiębiorcom w rozwijaniu działalności innowacyjnej, co jest istotą parku naukowo-technologicznego. Mimo, Ŝe wspierane są takŜe parki przemysłowe, to [wcale] nie oznacza, Ŝe będą one nastawione na prostą produkcję, ale raczej będą się przekształcały w [parki] technologiczne” oraz „/…/ jeśli [firma] chce zaistnieć na rynku to musi korzystać z innowacji produktowej, czy organizacyjnej /…/. To jest normalna tendencja”, niezaleŜnie od miejsca lokalizacji i inwestycji – (cyt. IDI/B) „/…/ sam fakt, Ŝe [przedsiębiorcy] lokalizują swoje inwestycje w jednym miejscu daje moŜliwość współpracy i wspólnego prowadzenia badań, czy teŜ moŜliwości dostępu [wymiany] wiedzy z określonych dziedzin”. W rezultacie realizacji tego Działania podział projektów na inkubatorów grupę parków technologicznych przemysłowych był zbliŜony, oraz tak w parków technologicznych i wyrazie ilościowym, i jak 10 W dalszej części raportu prezentowany jest przykład funduszu poręczeniowego – beneficjenta wsparcia w ramach Poddziałania 1.2.2. – zob. studium przypadku 1 - (a dodatkowo takŜe w ramach Podziałania 1.1.2.), który odzwierciedla pozytywne oddziaływanie Programu na segment tego rodzaju instytucji, a pośrednio na sferę przedsiębiorstw jako beneficjentów końcowych działalności poręczeniowej, prowadzonej w odpowiedniej skali dzięki uzyskanemu dokapitalizowaniu oraz posiadającemu potencjał do tworzenia produktów ułatwiających finansowanie przedsięwzięć o charakterze innowacyjnym. Jednak, gdy mowa o tworzeniu nowych produktów, to trzeba pamiętać, Ŝe muszą one odpowiadać wymogom sformułowanym w umowie o wsparcie, na podstawie której dystrybuowane były środki finansowe w ramach Poddziałania 1.2.2. (podobnie, jeśli chodzi o pozostałe Poddziałania). Wymóg ten obowiązuje takŜe w okresie 5 lat po zrealizowaniu projektu, którego przedmiotem było dokapitalizowanie. W rezultacie produkty poręczeniowe muszą być dystrybuowane w oparciu o indywidualnie przeprowadzane analizy – nie ma miejsca na jakiekolwiek produkty portfelowe. Nie ma teŜ miejsca na rozwój działalności zabezpieczającej (np. wadia przetargowe, czy teŜ zabezpieczenia naleŜytego wykonania umowy). A zatem, jeszcze co najmniej przez pewien czas nie będzie pełnej swobody w tworzeniu nowych instrumentów poręczeniowych. 31 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” wartościowym. Oznacza to, Ŝe takŜe w tym przypadku, umiarkowane odzwierciedlenie kwestii innowacyjności w kryteriach oceny projektów raczej nie miało decydującego znaczenia. Istotna była natomiast aktywność środowisk lokalnych i regionalnych zainteresowanych tworzeniem tego rodzaju instytucji przy wykorzystaniu wsparcia SPO WKP. W efekcie, w grupie parków naukowo-technologicznych i inkubatorów technologicznych wskazać moŜna liczne przykłady bardzo udanych inicjatyw - (cyt. ITI/D) „Przede wszystkim dysponujemy profesjonalnie przygotowanym miejscem, w którym nowe technologie w zakresie konstrukcji lotniczych będą mogły być badane. Dysponujemy halami, które przygotowane są do produkcji lotniczej, bezpodporowymi i utrzymującymi odpowiedni klimat. Produkcja lotnicza, szczególnie w zakresie kompozytów musi spełniać bardzo rygorystyczne normy w zakresie wilgotności. Poza tym dajemy moŜliwość testowania innowacyjnych modeli [samolotów] /…/ [dostępny jest] pas startowy /…/ mamy równieŜ przygotowaną strefę, w której moŜemy po wyłączeniu jej z ruchu dla innych statków powietrznych dokonywać prób w warunkach bezkolizyjnych” 11. NaleŜy jednak pamiętać, Ŝe sam rozwój infrastruktury ułatwiającej realizację procesów inwestycyjnych, w tym o charakterze innowacyjnym, nie decyduje jeszcze o praktycznym pojawieniu się w parkach/inkubatorach (technologicznych) inwestycji lub przedsięwzięć o oczekiwanym proinnowacyjnym oddziaływaniu. Procesy tego rodzaju wymagają czasu, a charakteryzowane tu inicjatywy „parkowe” dopiero aktualnie przechodzą w fazę pełnej działalności. W tym przypadku mamy więc do czynienia z odsunięciem oddziaływania. w czasie Nie potencjalnych uwzględnianie tego efektów rodzaju pośredniego, specyfiki proinnowacyjnego prowadzić moŜe do 12 dyskusyjnych wniosków , wskazujących na zbyt niską efektywność tego rodzaju inicjatyw, szczególnie, gdy rozpatrywanych z punktu widzenia ich oddziaływania na innowacyjność sfery przedsiębiorstw13. W uzupełnieniu warto jest równieŜ zwrócić uwagę na oddziaływanie Programu w dwóch innych sferach instytucjonalnych, odzwierciedlonych w odpowiednich poddziałaniach Działania 1.4. SPO WKP, wpływających pośrednio na innowacyjność przedsiębiorstw. Chodzi tu o Centra Zaawansowanych Technologii (CZT) oraz specjalistyczne laboratoria funkcjonujące w ramach lub spełniające rolę ośrodków badawczo-rozwojowych14. 11 W dalszej części raportu prezentowany jest bardziej szczegółowo przykład aktualnie rozwijanego parku technologicznego, ukierunkowanego na przedsięwzięcia w dziedzinie przemysłu lotniczego – zob. studium przypadku 2. 12 Zob. Cieślak-Wróblewska A. „Parki technologiczne nie spełniają swej roli”, Rzeczpospolita, 15.05.2008 r. 13 Zob. „Benchmarking parków technologicznych w Polsce – wyniki badania”, PARP, Warszawa 2008. Badanie odzwierciedla stan inicjatyw parkowych z drugiej połowy 2007 r., a więc okresu, gdy tylko około 1/3 projektów Działania 1.3. SPO WKP została zakończona (w tym jedynie 7 projektów inwestycyjnych oraz 22 projekty doradcze). Poza tym badaniem objęto 32 parki, a więc nie wszystkie inicjatywy wspierane w ramach SPO WKP (przykładowo, na liście badanych instytucji nie znalazła się jednostka prezentowana w niniejszym raporcie jako przykład dobrej, a wręcz najlepszej praktyki parkowej). 14 W niniejszym badaniu, oddziaływanie wsparcia SPO WKP w stosunku do Centrów Zaawansowanych Technologii oraz laboratoriów nie było odrębnie analizowane. 32 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” Przeprowadzone w ostatnim czasie inne badania15 wskazanych powyŜej dwóch rodzajów instytucji działających w obszarze badań i rozwoju pozwoliły na zidentyfikowanie pozytywnych i negatywnych aspektów ich działalności. Okazuje się, Ŝe wyniki działalności poszczególnych Centrów są bardzo zróŜnicowane i tylko nieduŜa ich część zrealizowała zakładane pierwotnie cele, tzn. efektywnie wdraŜa i komercjalizuje technologie, w tym w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw. We wszystkich Centrach występują problemy natury formalno-prawnej, wynikające z faktu, Ŝe ich działalność prowadzona jest na pograniczu partnerstwa publicznoprywatnego, a w Polsce wciąŜ brakuje dobrych rozwiązań prawnych szczegółowo regulujących taką współpracę. Większość Centrów ma problemy z budową i realizacją wspólnej strategii dotyczącej wykorzystania oraz dalszego rozwoju istniejącej bazy badawczej. Wynika to głównie z tego, Ŝe członkowie Centrów są de facto niezaleŜnymi podmiotami, a wspólne posiadanie urządzeń badawczych, to poniekąd częściowa utrata niezaleŜności, czy teŜ uzaleŜnienie się od innych członków Centrum. W związku z tym, Ŝe wiele Centrów ciągle jeszcze pozostaje w fazie rozwoju, większość z nich buduje dopiero ofertę dla sektora mikro, małych i średnich firm. Choć naleŜy zaznaczyć, Ŝe niektóre Centra, w tym celu, efektywnie wykorzystują posiadane kontakty poszczególnych członków, wykorzystywane do oferowania usług przez innych członków Centrów (tzw. polecanie się nawzajem). Centra Zaawansowanych Technologii naleŜy jednak postrzegać jako jednostki, które w przyszłości mogą się stać waŜnym elementem platformy współpracy sektora nauki i techniki z przemysłem, i nie tylko z MŚP, lecz równieŜ z duŜymi międzynarodowymi przedsiębiorstwami. W tym sensie wspomaganie działalności Centrów naleŜy uznać za dodatnią cechę Programu. Inaczej wygląda kwestia wykorzystania specjalistycznych laboratoriów 16 zlokalizowanych przy wszelkiego rodzaju instytucjach naukowych . Laboratoria te, podobnie jak Centra zawansowanych technologii nie mają własnej osobowości prawnej, ale fakt zlokalizowania ich w ramach jednej instytucji stwarza realne moŜliwości (i ułatwia) sprawne zarządzanie i wykorzystanie ich zasobów. Badanie laboratoriów wykazało, Ŝe w większości przypadków środki SPO WKP zaangaŜowane w te projekty pozwoliły na podniesienie jakości i zakresu oferowanych usług. Część zdolności operacyjnej laboratoriów, co prawda, jest wykorzystywana na wewnętrzne potrzeby instytucji macierzystych, prowadzących badania naukowe, ale większość (ponad 75%) na świadczenie usług dla klientów zewnętrznych – głównie sektora 15 Projekt badawczy: „MoŜliwości podniesienia potencjału innowacyjnego polskich MŚP”, Temat 5 „Badanie efektywności wykorzystania środków publicznych na działalność badawczą i rozwojową w Polsce dla przedsiębiorstw i gospodarki”, Raport z badań – Centra Zaawansowanych Technologii (CZT), Pentor / PAG Uniconsult / IBnGR na zlecenie PARP, czerwiec 2008 r. oraz Projekt badawczy: „MoŜliwości podniesienia potencjału innowacyjnego polskich MŚP”, Temat 5 „Badanie efektywności wykorzystania środków publicznych na działalność badawczą i rozwojową w Polsce dla przedsiębiorstw i gospodarki” Raport z badań: Instytucje i projekty korzystające ze wsparcia w ramach poddziałania 1.4.2 SPO WKP”, Pentor / PAG Uniconsult / IBnGR na zlecenie PARP, czerwiec 2008 r. 16 W ramach Poddziałania 1.4.2 SPO WKP jednostki naukowe mogły uzyskiwać wsparcie ze środków publicznych na projekty inwestycyjne mające na celu budowę, modernizację i wyposaŜenie laboratoriów świadczących specjalistyczne usługi dla przedsiębiorstw. 33 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” mikro, małych i średnich przedsiębiorstw. Badania przeprowadzane wśród klientów tych jednostek wskazały na wysoki poziom ich pracy, rzetelność, terminowość i stosunkowo niską cenę za zrealizowane usługi. Przedsiębiorcy zapytani, czy to dobrze, Ŝe tego typu laboratoria zlokalizowane są w ramach struktur jednostek naukowych, wskazywały na pozytywny wpływ takiej „polityki”, a właściwie praktyki na ogólny poziom wiedzy naukowej w danej branŜy. Przedsiębiorcy podkreślali teŜ wysoki standard zatrudnianej w tych laboratorium kadry stanowiącej w duŜej liczbie pracowników naukowych z powaŜnymi osiągnięciami w danej dziedzinie naukowej. 4.1.3. Dostosowanie instrumentów wsparcia do potrzeb przedsiębiorców związanych z innowacyjnością W toku badań ilościowych zidentyfikowane zostały potrzeby beneficjentów SPO WKP w dziedzinie wspierania innowacyjności, z uwzględnieniem podziału na działania wspierające adresowane do sfery przedsiębiorstw. Uzyskane wyniki przedstawia rysunek 1017. Rys. 10. Jakiego wsparcia potrzebuje firma, aby pręŜniej się rozwijać i stać się bardziej innowacyjną? 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 1.4 2.1 2.3 2.2.1 Wsparcia finansowego Pomoc w uzyskaniu funduszy unijnych Szkolenia - podnoszenie kwalifikacji pracowników Doradztwa Pomoc w zatrudnieniu wykwalifikowanej kadry Dostęp do nowych technologii Uproszczenia przepisów Łatwy dostęp do kredytów Współpraca z ośrodkami badawczo-rozwojowymi Ulgi podatkowe Firma nie potrzebuje wsparcia Ograniczenie biurokracji Wsparcie naukowo-techniczne Kursy walut ObniŜenie kosztów pracy Współpraca z samorządami Nie ma takiego wsparcia Inna odpowiedź Oprogramowanie Nie dotyczy Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ilościowych. Opinie przedsiębiorców, w przypadku wszystkich badanych działań SPO WKP, wskazują na dwie zasadnicze potrzeby. Są to: (i) wsparcie finansowe oraz (ii) pomoc w pozyskaniu funduszy unijnych. W miarę klarowna jest równieŜ sytuacja, gdy chodzi o trzecią w kolejności potrzebę, przy czym występuje tu zróŜnicowanie zaleŜnie od 17 Potrzeby dotyczące wspierania innowacyjności analizowane są takŜe w dalszej części raportu – z uwzględnieniem przedsiębiorstw i instytucji otoczenia biznesu (podrozdział 4.7.). prezentowany rysunek odzwierciedla układ odpowiedzi na pytanie otwarte. 34 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” działania wspierającego. Beneficjenci Działania 2.1. wskazują na potrzebę dalszego doradztwa, co jest zapewne konsekwencją specyfiki tego Działania – chodzi o dalsze, specjalizowane i pogłębione doradztwo biznesowe – oraz pomoc w podnoszeniu kwalifikacji pracowników (doradztwo w powiązaniu ze szkoleniami). W przypadku Działania 2.3. na czoło wysuwana jest potrzeba dotycząca rozwoju zasobów ludzkich – element ten nie był obecny w katalogu przedmiotowym tego Działania – oraz powiązana z nią „pomoc w zatrudnianiu wysoko wykwalifikowanych kadr”, a takŜe ułatwienia w zakresie „dostępu do nowych technologii”. Z kolei Beneficjenci Poddziałania 2.2.1. wskazują na równi dwie potrzeby: (i) uproszczenie przepisów oraz (ii) ułatwienia w dostępie do finansowania zewnętrznego (kredytów). Kwestie regulacyjne (uproszczenie przepisów) znajdują się równieŜ dość wysoko w hierarchii potrzeb beneficjentów Działania 2.3., a sprawy łatwiejszego dostępu do finansowania – pośród potrzeb beneficjentów Działania 2.1. W przypadku Działania 1.4. interesujące jest częste stanowisko stwierdzające brak potrzeby pomocy. Pomijając je, wskazać moŜna dwie dominujące potrzeby: (i) doradztwo oraz (ii) ulgi podatkowe, związane z realizacją prac badawczo-rozwojowych (jest to równieŜ czynnik regulacyjny). W tym miejscu warto przeanalizować takŜe róŜnice potrzeb w zaleŜności od Działania z jakiego korzystała firma oraz jej wielkości. W pierwszej kolejności zaprezentowano dane dla działania 2.2.1., które ma charakter najbardziej inwestycyjny. Na rysunku nr 11 przedstawiono jedynie główne deklarowane potrzeby. Rys. 11. Deklarowane główne potrzeby firm - beneficjentów działania 2.2.1. - w zaleŜności od wielkości zatrudnienia 70% 60% 50% Razem 1-9 10-49 50-249 250+ 40% 30% 20% 10% 0% Wsparcia finansowego Pomoc w uzyskaniu funduszy unijnych Doradztwa Pomoc w zatrudnieniu wykwalifikowanej kadry Uproszczenia przepisów Ulgi podatkowe Ograniczenie biurokracji Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ilościowych. Rysunek obrazuje dość wyraźnie prawie liniową zaleŜność wielkości firmy i potrzeb. Im mniejsza firma, tym bardziej jest zorientowana jedynie na uzyskanie wsparcia finansowego. MoŜe to wynikać albo z rzeczywistych potrzeb 35 i Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” niedoinwestowania najmniejszych podmiotów, ale moŜe tez być efektem pewnej mentalności drobnych przedsiębiorców uwaŜających, iŜ są w stanie samodzielnie działać w kaŜdej sferze, byle tylko mieli zapewnione zaplecze finansowe. Co ciekawe, małe firmy deklarują, Ŝe nie potrzebują w ogóle doradztwa, czy pomocy w zatrudnieniu wykwalifikowanych pracowników. Dość zbieŜne opinie deklarowali beneficjenci drugiego spośród działań innowacyjnych – Działania 2.3. Tutaj takŜe występuje obserwowana zaleŜność, nie jest ona jednak liniowa. Szczegółowe wyniki badania prezentuje rysunek nr 12. Rys. 12. Deklarowane główne potrzeby firm - beneficjentów działania 2.3. - w zaleŜności od wielkości zatrudnienia 60% 50% 40% Razem 1-9 10-49 30% 50-249 250+ 20% 10% 0% Wsparcia finansowego Pomoc w uzyskaniu funduszy unijnych Doradztwa Pomoc w zatrudnieniu wykwalifikowanej kadry Uproszczenia przepisów Ulgi podatkowe Ograniczenie biurokracji Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ilościowych. Wydaje się, iŜ występujące róŜnice pomiędzy Działaniem 2.2.1. a Działaniem 2.3. mogą mieć charakter niespecyficzny. Generalny trend jest tu zachowany. Potwierdza się teza o tym, Ŝe najmniejsze firmy najbardziej zorientowane są na uzyskanie jedynie wsparcia finansowego. MoŜe to być waŜna wskazówka na przyszłość. Jeśli pragniemy rozwijać profesjonalne narzędzia doradcze, to kierujmy je w pierwszej kolejności do firm większych, które w nieporównywalnie większym stopniu czują potrzebę pomocy innej niŜ finansowa. Bardzo ciekawe wyniki, zupełnie odmienne od tych dla działań inwestycyjnych przynosi zestawienie odpowiedzi firm – beneficjentów działania doradczego 2.1. Szczegóły prezentuje rysunek nr 13. 36 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” Rys. 13. Deklarowane główne potrzeby firm - beneficjentów działania 2.1. - w zaleŜności od wielkości zatrudnienia. 70% 60% 50% Razem 40% 1-9 10-49 50-249 30% 250+ 20% 10% 0% Wsparcia finansowego Pomoc w uzyskaniu funduszy unijnych Doradztwa Pomoc w zatrudnieniu wykwalifikowanej kadry Uproszczenia przepisów Ulgi podatkowe Ograniczenie biurokracji Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ilościowych. Rysunek powyŜszy zdaje się przeczyć wszystkiemu co zostało powiedziane poprzednio. ZaleŜność liniowa wprawdzie występuje, ale jest odwrotna do obserwowanej wcześniej. Większe firmy potrzebują wsparcia finansowego, a mniejsze doradczego i innych działań ogólnorozwojowych. Sprzeczność ta jest jednak pozorna. NaleŜy pamiętać, Ŝe odpowiedzi udzielały firmy, które skorzystały juŜ ze wsparcia doradczego. Istnieje domniemanie, potwierdzone obserwowanymi zaleŜnościami, Ŝe doradztwo w firmach duŜych miało charakter bardziej konkretny, wymierny. Zrodziło zatem jednoznaczna potrzebę inwestycyjną. Zapewne, działania doradcze dla duŜych firm w większym stopniu dotyczyły np. audytów technologicznych, czy strategii rozwoju produktów. Takie opracowania są tworzone po to, aby wyznaczyć kierunki inwestowania. Jest zatem oczywiste, Ŝe rodzą większe potrzeby inwestycyjne. W małych firmach, przygotowane opracowania miały przewaŜnie charakter bardziej ogólny. Zrodziły zatem potrzebę powstawania bardziej szczegółowej dokumentacji. Oczywiście, naleŜy pamiętać, iŜ w kaŜdym przypadku potrzeby inwestycyjne są zdecydowanie dominujące. Z uwagi na duŜe zróŜnicowanie grupy beneficjentów działania 1.4. SPO WKP, nie przedstawiono zestawienia potrzeb deklarowanych przez tych beneficjentów w zaleŜności od wielkości zatrudnienia. uzyskane wyniki mają charakter niespecyficzny, a na ich kształt rzutuje np. fakt, Ŝe nie wszyscy beneficjenci badań reprezentowali sektor firm. Potrzeby artykułowane przez beneficjentów wsparcia SPO WKP w znacznej mierze pozostają zbieŜne z potrzebami artykułowanymi przez grupę kontrolną badania, a więc przedsiębiorców nie korzystających ze wsparcia. Prowadzi to do 37 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” wniosku, Ŝe działania wspierające SPO WKP nie doprowadziły do całkowitego zaspokojenia potrzeb beneficjentów wsparcia. Jest to jednak uzasadnione ograniczoną skalą finansową Programu, jego relatywnie krótkim okresem wdraŜania, oraz faktem, Ŝe był to program, w którym po raz pierwszy korzystano ze wsparcia strukturalnego, co powodowało określone problemy wdraŜania. Stanowiska co do potrzeb grupy kontrolnej przedstawia poniŜszy rysunek. Rys. 14. Jakiego wsparcia potrzebuje firma, aby pręŜniej się rozwijać i stać się bardziej innowacyjną? 50% 45% 40% 35% 30% 25% 20% 15% 10% 5% y cz dź i Ni e do ty ie m In na m sa a z w da od zą or ch te oow W W sp e ół pr na ac uk O ci ar sp po cz ni ow m ra og pr gi Ul ne ie an ow tk da po rs Ku am dk D e ut al ów w y yt ym ęp st do y aw tw Ła ad ib ed do zw ro ocz en iŜ bn O os kr ow oj tó sz ko ie ta a m tę i ac pr w sp w o eg ki h yc w e Ni no do p y a ar lo no ch te D ia en cz sz ro oś os dn tr Sz W ko sp le ół ni pr a ac - a z po za w oc m ci gi i w w zt só ad pi or ni pr w co ra ip cj ka ro Up if i ze kó dr w y h ka ej al kw e ze ni ud w oc m Po Po ni en uz iu ys w ka yk ni w u al fu if i nd ko us w zy je bu ze tr po e ni a rm Fi an w un sp ij n ar w so an f in a ci ar sp W yc ci eg a o a 0% Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ilościowych. W przypadku przedsiębiorców nie korzystających ze wsparcia zdecydowanie dominują wskazania na potrzebę wsparcia finansowego, a w kolejności: (i) pomoc w pozyskiwaniu funduszy unijnych, (ii) pomoc w pozyskiwaniu wykwalifikowanych kadr oraz (iii) dostęp do usług doradczych, (iv) szkolenia personelu oraz (v) kwestie regulacyjne – uproszczenie przepisów. Pamiętając o zasadniczym celu Programu wsparcia (wzrost konkurencyjności przedsiębiorstw) oraz raczej uzupełniającym jego oddziaływaniu na innowacyjność, stwierdzić moŜna, Ŝe instrumentem wsparcia najsilniej adresującym innowacyjność było Poddziałanie 2.2.1. Do takiego stwierdzenia upowaŜniają przedstawione opinie, wynikające z badań ilościowych, jak i opinie artykułowane podczas wywiadów jakościowych. zastosowanych Z oczywistych dla tego względów Poddziałania przemawia kryteriów za tym równieŜ merytorycznych, choć układ nie dominujących, to jednak odgrywających określoną, pozytywną w tym względzie rolę. Z kolei Działanie 2.3. ocenić naleŜy jako rodzące przede wszystkim efekty w zakresie 38 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” przyrostu konkurencyjności rynkowej beneficjentów wsparcia i ich ogólnego wzmocnienia. Kryteria dotyczące innowacyjności były obecne i w jego ramach, jednak były one łagodniejsze, a ich skala wpływu na proces selekcji wniosków znacznie mniejsza. Tego rodzaju układ uznać moŜna za prawidłowy, odzwierciedlający realia gospodarki polskiej. Stanowisko w tym względzie dobrze odzwierciedlają następujące opinie przedstawicieli regionalnych instytucji finansujących: (cyt. ITI/B) „Wsparcie SPO WKP było przydatne szczególnie dla większych firm, tych [o zatrudnieniu] powyŜej 10 osób, które odczuwały bariery wejścia na rynek [działania na rynku]. Nie mogliśmy przeskoczyć etapu, [w którym] maszyny ręcznie sterowane zostałyby zamienione na sterowane komputerowo. Musieliśmy średnio podnieść ten poziom stosowanych maszyn, linii technologicznych i w tym kontekście [Działanie 2.3.] nie mogło się wyłącznie skoncentrować na tych wybitnie innowacyjnych rozwiązaniach. [Z kolei] Poddziałanie 2.2.1. stanowiło juŜ zawęŜenie pojęcia innowacyjności. W tej chwili zaczynamy juŜ [wdraŜanie Programu] innowacyjnej gospodarki i [w jego ramach] mamy juŜ przejście w zupełnie inną fazę, być moŜe będzie to zbyt drastyczne przejście” i dalej „To nie znaczy, Ŝe jestem przeciwny wąsko specjalistycznym, proinnowacyjnym działaniom. To jest kwestia [zachowania pewnych] proporcji. Teoretycznie tu (w ramach Programu „Innowacyjna Gospodarka] zostały tak wysoko postawione wymagania, Ŝe prawdopodobnie wielu firmom będzie je trudno spełnić” oraz (cyt. ITI/B) „/…/ [przedsięwzięcia] w ramach Działania 2.2.1. to były naprawdę dobrze przygotowane projekty i niestety nie starczyło pieniędzy na ich sfinansowanie. Zastanawiam się, czy teraz te kryteria [innowacyjności] nie są zbyt wygórowane, /…/ są one juŜ bardzo [wymagające], tylko dla tych najbardziej innowacyjnych przedsiębiorstw, a nie tylko takich, które się rozwijają i są konkurencyjne, ale rzeczywiście innowacyjne”. A zatem, przedstawiony układ tych dwóch działań wspierających SPO WKP oceniać naleŜy jako prawidłowy, gdyŜ z jednej strony umoŜliwiał unowocześnienie niedoinwestowanych przedsiębiorstw, z drugiej zaś dawał takŜe sposobność pozyskania wsparcia na rozwiązania o znacznym poziomie innowacyjności. Jednocześnie widać pozytywne oddziaływanie wsparcia na realizację projektów – w przypadku jego braku, znaczna część działań inwestycyjnych zaplanowanych w ramach tych projektów nie zostałaby zrealizowana.18 Ukazują to informacje przedstawione na kolejnym rysunku. 18 Na marginesie, rodzi się pytanie, czy odmienna filozofia Programu Operacyjnego „Innowacyjna Gospodarka” odpowiada rzeczywistym potrzebom? Czy nie jest za wcześnie na bardzo silne skoncentrowanie wsparcia na przedsięwzięciach rzeczywiście innowacyjnych, wykraczających dalece poza poziom firmy? MoŜna mieć w tym względzie pewne wątpliwości, jednak uzasadnione stosunkowo niskim budŜetem wsparcia jaki oferował SPO WKP, np. w porównaniu do Programu Operacyjnego „Innowacyjna Gospodarka”. To obecnie, w sytuacji znacznie większej puli środków, istnieje więcej miejsca na elastyczność w konfigurowaniu działań wspierających, odpowiednią ich segmentację z punktu widzenia specyfiki przedsiębiorstw. Innym zagadnieniem jest natomiast kwestia odpowiedniego skoordynowania programów wsparcia o zasięgu krajowym z programami regionalnymi. Zakładając, Ŝe programy regionalne skupiać się będą na konkurencyjności, zasadne wydaje się połoŜenie większego nacisku na innowacyjność w programach o wymiarze krajowym. 39 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” Rys. 15. Czy gdyby Państwa firma nie otrzymała tej dotacji, działania, które były nią objęte zostałyby zrealizowane: 64% 56% 53% 41% 40% 33% 26% 23% 16% 15% 10% 7% 6% 2% 5% 3% 0% w większym zakresie w takim samym zakresie w mniejszym zakresie 1.4 2.3 2.2.1 nie byłyby w ogóle realizowane trudno powiedzieć 2.1 Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ilościowych. Interesującym działaniem w ramach SPO WKP było Działanie 2.1., skierowane na współfinansowanie pomocy doradczej dla przedsiębiorstw. W tym miejscu naleŜy zauwaŜyć, Ŝe cieszyło się ono znacznie mniejszym zainteresowaniem niŜ działania oferujące współfinansowanie wydatków inwestycyjnych, co w sytuacji opóźnień inwestycyjnych polskich przedsiębiorstw wydaje się do pewnego stopnia zrozumiałe. Mimo wszystko, część współfinansowanych w jego ramach prac doradczych, mogła mieć oddziaływanie proinnowacyjne. Wskazują na to np. informacje zaprezentowane w sprawozdaniu z „Oceny rezultatów Działania 2.1. po 18 miesiącach – wyniki po trzech turach badania”19. Choć wskazuje się, Ŝe prace doradcze generowały rozwiązania innowacyjne, to głębsza analiza zaprezentowanych zagadnień i konkluzji prowadzi do wniosku, Ŝe były to raczej innowacje na skalę firmy, ewentualnie o wymiarze regionalnym. Przykładem mogą być tutaj liczne projekty polegające na wdraŜaniu w przedsiębiorstwach systemów informatycznych wspomagających zarządzanie. Tak więc oddziaływanie tych programów naleŜałoby raczej odnosić do wspomagania i podnoszenia poziomu konkurencyjności beneficjentów wsparcia. Działania wspierające obecne w ramach Priorytetu 1 SPO WKP miały mniejszy wpływ na wspomaganie działań proinnowacyjnych w przedsiębiorstwach (z wyłączeniem projektów celowych w ramach Działania 1.4., które – z uwagi na swą istotę – mieściły się w spektrum innowacyjności). SłuŜyły one tworzeniu szeroko rozumianej infrastruktury wspierania biznesu, co oczywiście nie wyklucza jakiegoś jej ukierunkowania na wspomaganie projektów o charakterze innowacyjnym. W tym 19 „Oceny rezultatów Działania 2.1. i 2.3. SPO WKP po 18 miesiącach – wyniki po trzech turach badania”, Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa, 18.04.2008 r. 40 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” sensie, elementy wspierania innowacyjności wystąpiły w ramach Działania 1.3. (w odniesieniu do infrastruktury tworzonej w ramach parków naukowo-technologicznych i inkubatorów technologicznych). Z kolei Działanie 1.2. doprowadziło do odpowiedniego wzmocnienia instytucji ułatwiających dostęp do finansowania dłuŜnego, jednak bez jakiegokolwiek ukierunkowania na wspieranie innowacyjności. Mimo to stworzona została baza kapitałowa, która moŜe być wykorzystywana do wspomagania procesów mobilizacji kapitału na potrzeby finansowania projektów innowacyjnych. Wyniki analizy potrzeb w zakresie wspierania innowacyjności prowadzonej poprzez pryzmat przedmiotu wsparcia poszczególnych działań SPO WKP prowadzą do generalnej konkluzji o satysfakcjonującym dostosowaniu działań wspierających do potrzeb sfery przedsiębiorstw (pamiętając jednak, Ŝe wzrost innowacyjności nie był strategicznym celem Programu). W uzupełnieniu sformułować jednak naleŜy kilka uwag: • Wsparcie inwestycyjne oferowane w ramach Działania 2.3. i Poddziałania 2.2.1. trafia w obszar najsilniej akcentowanych przez przedsiębiorców potrzeb. Z proinnowacyjnym oddziaływaniem tego rodzaju wsparcia wiąŜe się jednak jego odpowiednie kierunkowanie na problematykę innowacyjności. W przypadku SPO WKP sytuacja taka miała miejsce w przypadku Poddziałania 2.2.1. (pozytywne oddziaływanie wzmacniane tu było równieŜ znaczną skalą 20 moŜliwego do pozyskania wsparcia ) i w znacznie mniejszym stopniu w Działaniu 2.3. • Działanie 2.1. odpowiadało potrzebom dotyczącym pozyskiwania doradztwa. Trzeba jednak pamiętać, Ŝe miało ono charakter wyizolowany – nie powiązany z innymi działaniami. Wskazują na to stanowiska dotyczące potrzeby pozyskiwania pomocy doradczej przez beneficjentów wsparcia inwestycyjnego. To z kolei prowadzi do konkluzji, Ŝe działania wspierające dotyczące pozyskiwania usług doradczych powinny być konfigurowane na tyle elastycznie, aby moŜliwe było uzupełnianie nimi programów inwestycyjnych (i odwrotnie). • W grupie potrzeb wskazywana była równieŜ potrzeba pomocy w pozyskiwaniu funduszy unijnych. Przyjąć moŜna, Ŝe mogła być ona zaspokajana w ramach projektów o charakterze doradczym. Usługi w tym zakresie mieściły się w katalogu wsparcia Działania 2.1., dopuszczającym współfinansowanie usług doradczych prowadzących do pozyskiwania zewnętrznego finansowania na rozwój działalności gospodarczej. Oczywiście, z uwagi na kwestie proceduralne, naleŜałoby raczej przyjąć zastosowanie takich usług wyłącznie w przypadku planowania wysokowartościowych działań inwestycyjnych, których realizacja planowana byłaby z uwzględnieniem wsparcia inwestycyjnego. W innym razie trudno jest mówić o odpowiednim dostosowaniu tego Działania do sprostania 20 MoŜliwe było zatem finansowanie rozwiniętych co do skali i bardzo innowacyjnych projektów – zob. studium przypadku 7, w którym prezentowany jest projekt uwzględniający uruchomienie własnego laboratorium oraz wdroŜenie innowacji o skali światowej. 41 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” takiej potrzebie. Podlega jednak dyskusji, czy tego rodzaju doradztwo powinno być uwzględniane w ramach rozwiniętych programów doradczych. Właściwsze wydają się inne rozwiązania, związane z rozwojem i profesjonalizacją funkcjonowania sieci usług doradczych. • Zapewnienie doradztwa w zakresie pozyskiwania środków unijnych stanowić moŜe element funkcjonowania sieci instytucji otoczenia biznesu. W tym zakresie odpowiednim było Działanie 1.1. dotyczące rozwoju tego typu instytucji i ich sieci, przy czym naleŜało uwzględnić (w kryteriach wyboru projektów) taki właśnie kierunek specjalizacji. • Kolejne potrzeby, związane ze szkoleniami i pozyskiwaniem wykwalifikowanych kadr nie były powszechnie dostępne dla przedsiębiorców w ramach działań wspierających SPO pozyskiwania kadr przedmiot usług WKP. Obecnie powiedzieć moŜna, Ŝe problematyka mogłaby z powodzeniem (i powinna była) stanowić doradczych, realizowanych w ramach instrumentów skonfigurowanych na kształt Działania 2.1. • Co do zasady działaniem dobrze dostosowanym do potrzeb przedsiębiorców było Działanie 1.2. Co prawda, jak wykazały badania, ułatwienia w dostępie do finansowania zewnętrznego (kredytu) nie stanowiły potrzeby priorytetowej (ułatwiony dostęp do kredytu pojawiał się wysoko w hierarchii potrzeb beneficjentów Poddziałania 2.2.1. i Działania 2.1.), to jednak trzeba pamiętać, Ŝe jest to kwestia istotna zawsze, gdy mowa o procesach inwestycyjnych, w tym szczególnie realizowanych w kontekście problematyki innowacyjności. A zatem, wspieranie sfery instytucji zajmujących się ułatwianiem dostępu do finansowania naleŜy uznać za jak najbardziej właściwe. W przypadku SPO WKP problemem było jednak nieukierunkowanie działalności takich instytucji na rzecz finansowania projektów innowacyjnych. • Wskazywane przez przedsiębiorców kwestie, dotyczące regulacji związanych z wdraŜaniem rozwiązań innowacyjnych oraz prowadzeniem prac badawczorozwojowych naleŜy uznać za szczególnie waŜne. Potrzeba tego rodzaju ma jednak charakter systemowy i jako taka nie była adresowana poprzez analizowane tu działania wspierające. Trudno jest takŜe wyobrazić sobie jej odpowiednie odzwierciedlenie w ramach tego rodzaju działań. Nie oznacza to jednak, Ŝe prace w tym względzie nie powinny być prowadzone (a w zasadzie, kontynuowane – po uchwaleniu ustawy o niektórych formach wspierania działalności innowacyjnej, z lipca 2005 r.). Ich umiejscowienie w ramach instrumentarium SPO WKP mogłoby stanowić cenną pomoc w konfiguracji kolejnych programów, w tym znacznie bardziej ukierunkowanych na sprawy innowacyjności21. 21 Warto w tym miejscu zacytować bardzo aktualną opinię przedstawiciela wysoce innowacyjnego przedsiębiorstwa, na co dzień inicjującego i prowadzącego prace badawczo-rozwojowe we współpracy z wiodącymi jednostkami naukowymi w Polsce. Opinia ta zasługuje na szczególną uwagę, gdyŜ wyraŜona w niej krytyka wydaje się głęboko zasadna. Ponadto dotyczy jednego z waŜniejszych (sztandarowych, a 42 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” Uwzględniając sformułowaną opinię o umiarkowanym oddziaływaniu Programu na innowacyjność przedsiębiorstw (potwierdzoną równieŜ w badaniach jakościowych) moŜna zastanawiać się, czy niektóre działania Programu nie oddziaływały dysfunkcyjnie na tę kwestię. W toku podkreślających przeprowadzonych powaŜny, badań dysfunkcyjny jakościowych charakter nie odnotowano instrumentów opinii wsparcia w odniesieniu do problematyki innowacyjności – dominujące opinie w tym względzie odzwierciedlają następujące stanowiska: (cyt. IDI/B) „Zdecydowanie takich instrumentów nie było [dysfunkcyjnych]. Jedynym problemem, zwłaszcza na początku działania SPO WKP była polityka informacyjna, moŜe nie zawsze skuteczna, zwłaszcza w pierwszej fazie, co powodowało, Ŝe początkowo zgłaszało się z wnioskami o dotacje wielu przedsiębiorców nie rozumiejących pojęcia innowacyjności. To powodowało trochę rozczarowań i frustracji, ale w miarę realizacji SPO WKP i informacja była lepsza i przedsiębiorcy się uczyli. No i oczywiście trzeba zauwaŜyć, Ŝe środków w stosunku do potrzeb było w SPO WKP zdecydowanie za mało”. W przedstawionym stanowisku wysuwana jest kwestia polityki informacyjnej na temat SPO WKP (załoŜeń, celów, kryteriów oceny projektów – w tym dotyczących sprawy innowacyjności), początkowo nie najlepszej, jednak w całym okresie wdraŜania doskonalonej, zresztą z pozytywnym skutkiem w sprawie rozumienia pojęcia innowacyjności. Zatem, nie występowały zdecydowanie dysfunkcyjne instrumenty wsparcia, które bardzo negatywnie oddziaływałyby i limitowały proinnowacyjne zachowania beneficjentów wsparcia i tym samym podwaŜały zasadność niektórych działań / poddziałań Programu. MoŜna co najwyŜej wskazywać na określone, merytoryczne kryteria selekcyjne projektów, które nie kierunkowały w odpowiednim stopniu pewnych działań na kwestie innowacyjności. Uwaga ta dotyczy w szczególności Działania 1.2., w przypadku którego nie wykorzystano nadarzającej się sposobności do stworzenia podwalin do budowy systemu finansowania przedsięwzięć innowacyjnych. Dodatkowo, wskazać moŜna równieŜ braku elastycznego powiązania interwencji jednocześnie nielicznych) instrumentów wspierania innowacyjności: (cyt. IDI) „[pytanie: „Czy firma ma status centrum badawczo-rozwojowego?” [odpowiedź] „Proszę nie wywoływać tego tematu /…/ czy ktoś kiedyś wziął kalkulator i policzył opłacalność tego statusu zgodnie z ustawą i jaką trzeba mieć rentowność, Ŝeby to się opłacało? Jak ja bym miał taką rentowność, to bym się tym w ogóle nie martwił. Zostawmy temat centrum badawczego, przepisy wymyślone przez urzędników niech trapią innych. Wprowadźmy to /…/ koszty działalności badawczo-rozwojowej mogą być kosztami uzyskania przychodów w bieŜącym okresie. To będzie sto razy bardziej korzystniejsze, to są trzy zapisy w ustawach CIT i PIT. Nie bawmy się w te centra, co my tam chcemy robić? Wymuszać Ŝebyśmy teraz wydzielili oddzielną spółkę i przenieśli działalność? To nie jest ustawa na temat wspierania działalności innowacyjnych tylko wspierania przekształceń organizacyjno-prawnych. Projekt nowelizacji – zrzucili próg z 50% przychodów do 30%, ale teraz jest tak, Ŝe ze sprzedaŜy usług badawczo-rozwojowych, a jak my zrobimy taką spółkę, która będzie wiedzę swoją patentowała, ewentualnie licencjonowała te patenty, no to nie ma sprzedaŜy usług badawczo-rozwojowych. Ktoś znowu wymyśla sobie świetną ideę, CBR i to jest lansowane, brniemy w to, nikt nie bierze kalkulatora i nie siada z dyrektorem finansowym, czy to się opłaca. Ile mamy do tej pory podmiotów o statusie centrum badawczo-rozwojowego? Ja nie znam Ŝadnego. Myślę, Ŝe po tej nowelizacji teŜ nikt się na to nie zdecyduje, a jeśli juŜ, to będą to duŜe koncerny, które wyodrębnią w Polsce działy badawczo-rozwojowe ze swoich spółek i będą sprzedawały usługi. To o to chodzi, nie wiem dlaczego, ktoś kto pisze ustawę, tego nie rozumie”). Opinia została zaczerpnięta z odrębnych badań – zob. „Przeprowadzenie konsultacji społecznych w celu weryfikacji wyboru wiodących technologii przyszłości dla województwa łódzkiego”, Raport końcowy z badań, PAG Uniconsult, Warszawa, czerwiec 2008 r., s. 42-43. 43 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” przewidzianych w ramach Działania 2.1. z projektami inwestycyjnymi Działania 2.3. i Poddziałania 2.2.1. Brak ten nie kwestionuje sensowności tych działań, a jedynie wskazuje, Ŝe odpowiednie powiązanie działań wspierających mogłoby rodzić pozytywne efekty synergiczne. Warto tu równieŜ zaznaczyć, Ŝe często podkreślanym walorem Programu stał się jego edukacyjny charakter w sprawach dotyczących innowacyjności: (cyt. IDI/B) „/…/ instrumenty wsparcia, zwłaszcza te dostępne w ramach SPO WKP, przyczyniły się do upowszechnienia pojęcia innowacyjności wśród przedsiębiorców i zwróciły uwagę na innowacyjność, zaszczepiły to pojęcie w myśleniu przedsiębiorców”. Tym samym, Program wsparcia tworzył swego rodzaju podwaliny dla przyszłych interwencji. Stopień jego efektywności w tym względzie widoczny będzie w toku wdraŜania Programu Operacyjnego „Innowacyjna Gospodarka” (2007-2013). Podsumowując, naleŜy stwierdzić, Ŝe działaniami Programu najlepiej adresującymi sprawy innowacyjności oraz odpowiadającymi potrzebom firm były: • Poddziałanie 2.2.1., i w kolejności: • Działanie 2.3. i Działanie 1.4. (w grupie projektów celowych) – to drugie w mniejszym zakresie, z uwagi na ograniczoną skalę finansową wsparcia oraz jego przeznaczenie na współfinansowanie prac badawczych, z pominięciem procesów wdroŜeniowych, • Działanie 2.1. PowyŜszą konkluzję uzasadniają równieŜ wyniki badania dotyczące efektów wsparcia SPO WKP w sferze kształtowania się sytuacji ekonomicznej przedsiębiorców – beneficjentów Programu. 4.1.4. Efekty wsparcia SPO WKP: kształtowanie się sytuacji ekonomicznej przedsiębiorców Wyniki badań ilościowych uwidaczniają róŜnorodne efekty realizacji działań wspierających Programu, skierowanych bezpośrednio do sektora przedsiębiorstw. Z oceny beneficjentów wsparcia wynika generalny obraz pozytywnego oddziaływania SPO WKP ich na sytuację ekonomiczną. Widoczne są jednak pewne zróŜnicowania. Polegają one na róŜnej ocenie siły poszczególnych czynników wpływu, w zaleŜności od analizowanych działań wspierających, w ramach których realizowane były projekty przez beneficjentów SPO WKP. ZróŜnicowanie ocen wynika takŜe z odmiennego charakteru działań wspierających. Dotyczy to w szczególności Działania 2.1., które nie obejmowało współfinansowania wydatków inwestycyjnych, a dotyczyło jedynie ułatwiania dostępu do usług doradczych. Z podobną sytuacją mamy do czynienia w przypadku Działania 1.4. (projekty celowe), w którym to przedmiot wsparcia dotyczył prac badawczo-rozwojowych. Wskazane róŜnice nie uniemoŜliwiają porównywania opinii beneficjentów wsparcia; naleŜy jednak mieć je na uwadze. Oddziaływanie Programu na sytuację beneficjentów lokuje się w dziesięciu zasadniczych dziedzinach ekonomiki przedsiębiorstwa. Dziedziny te oraz rozkład opinii 44 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” na temat stopnia oddziaływania Programu (w podziale na analizowane tu działania/ oddziałania) przedstawiają poniŜsze tabele. Analiza poniŜszych danych umoŜliwia wykazanie, które działania najsilniej wpływały na sytuację beneficjentów. Tab. 9. Wzrost zatrudnienia Działanie / Poddziałanie 1.4. 2.1. 2.3. 2.2.1. Wyjątkowo lub bardzo wysokie oddziaływanie (3 najwyŜsze przedziały skali 0 – 10) 16% 9% 31% 40% Brak lub bardzo niskie oddziaływanie (3 najniŜsze przedziały oceny w skali 0 - 10) 42% 51% 17% 13% 4,3 3,6 5,9 6,7 Ocena średnia Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ilościowych. Tab. 10. Działalność inwestycyjna Działanie / Poddziałanie 1.4. 2.1. 2.3. 2.2.1. Wyjątkowo lub bardzo wysokie oddziaływanie (3 najwyŜsze przedziały skali 0 – 10) 28% 15% 32% 54% Brak lub bardzo niskie oddziaływanie (3 najniŜsze przedziały oceny w skali 0 - 10) 28% 43% 14% 2% Ocena średnia 5,5 4,2 6,3 7,6 Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ilościowych. Tab. 11. Opłacalność produkcji / usług Działanie / Poddziałanie 1.4. 2.1. 2.3. 2.2.1. Wyjątkowo lub bardzo wysokie oddziaływanie (3 najwyŜsze przedziały skali 0 – 10) 20% 12% 31% 40% Brak lub bardzo niskie oddziaływanie (3 najniŜsze przedziały oceny w skali 0 - 10) 32% 37% 8% 10% Ocena średnia 4,8 4,4 6,4 7,2 Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ilościowych. 45 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” Tab. 12. Działanie / Poddziałanie Jakość produkcji / usług 1.4. 2.1. 2.3. 2.2.1. Wyjątkowo lub bardzo wysokie oddziaływanie (3 najwyŜsze przedziały skali 0 – 10) 38% 38% 55% 70% Brak lub bardzo niskie oddziaływanie (3 najniŜsze przedziały oceny w skali 0 - 10) 10% 12% 4% 3% Ocena średnia 6,6 6,5 7,5 8,2 Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ilościowych. Tab. 13. Działanie / Poddziałanie Koszty działalności (spadek) 1.4. 2.1. 2.3. 2.2.1. Wyjątkowo lub bardzo wysokie oddziaływanie (3 najwyŜsze przedziały skali 0 – 10) 12% 17% 18% 34% Brak lub bardzo niskie oddziaływanie (3 najniŜsze przedziały oceny w skali 0 - 10) 32% 39% 19% 12% 4,4 4,3 5,5 6,5 Ocena średnia Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ilościowych. Tab. 14. Działanie / Poddziałanie Organizacja przedsiębiorstwa Wyjątkowo lub bardzo wysokie oddziaływanie (3 najwyŜsze przedziały skali 0 – 10) Brak lub bardzo niskie oddziaływanie (3 najniŜsze przedziały oceny w skali 0 - 10) Ocena średnia 1.4. 2.1. 2.3. 2.2.1. 6% 32% 19% 30% 48% 17% 28% 14% 3,3 6,3 5,1 6,1 Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ilościowych. Tab. 15. Działanie / Poddziałanie Sposób zarządzania Wyjątkowo lub bardzo wysokie oddziaływanie (3 najwyŜsze przedziały skali 0 – 10) Brak lub bardzo niskie oddziaływanie (3 najniŜsze przedziały oceny w skali 0 - 10) Ocena średnia 1.4. 2.1. 2.3. 2.2.1. 8% 36% 17% 24% 52% 15% 37% 16% 3,0 6,3 4,6 5,7 Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ilościowych. 46 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” Tab. 16. Nowoczesność metod produkcji / świadczenia usług Działanie / Poddziałanie 1.4. 2.1. 2.3. 2.2.1. Wyjątkowo lub bardzo wysokie oddziaływanie (3 najwyŜsze przedziały skali 0 – 10) 40% 25% 50% 70% Brak lub bardzo niskie oddziaływanie (3 najniŜsze przedziały oceny w skali 0 - 10) 16% 27% 5% 1% Ocena średnia 6,5 5,2 7,3 8,4 Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ilościowych. Tab. 17. Działanie / Poddziałanie Pozyskanie nowych klientów 1.4. 2.1. 2.3. 2.2.1. 34% 26% 39% 50% Brak lub bardzo niskie oddziaływanie (3 najniŜsze przedziały oceny w skali 0 - 10) 8% 29% 8% 0% Ocena średnia 6,7 5,2 6,6 7,1 Wyjątkowo lub bardzo wysokie oddziaływanie (3 najwyŜsze przedziały skali 0 – 10) Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ilościowych. Tab. 18. Wejście na nowe rynki Działanie / Poddziałanie 1.4. 2.1. 2.3. 2.2.1. Wyjątkowo lub bardzo wysokie oddziaływanie (3 najwyŜsze przedziały skali 0 – 10) 22% 13% 31% 46% Brak lub bardzo niskie oddziaływanie (3 najniŜsze przedziały oceny w skali 0 - 10) 20% 47% 16% 12% Ocena średnia 5,6 4,0 6,0 6,9 Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ilościowych. W kolejnej tabeli przedstawiono podsumowanie siły wpływu poszczególnych działań/poddziałań, opierając się na średnich wartościach oceny. Jak wynika z przedstawionego zestawienia najsilniejszy (pozytywny) wpływ odnotowano w grupie beneficjentów Poddziałania 2.2.1., a w kolejności Działania 2.3., Działania 1.4. oraz Działania 2.1. 47 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” Tab. 19 Działanie / Poddziałanie Dziedzina oddziaływania 1.4. 2.1. 2.3. 2.2.1. Skala: 0 - 10 Wzrost zatrudnienia 4,3 3,6 5,9 6,7 Działalność inwestycyjna 5,5 4,2 6,3 7,6 Opłacalność produkcji / usług 4,8 4,4 6,4 7,2 Jakość produkcji / usług 6,6 6,5 7,5 8,2 Koszty działalności (spadek) 4,4 4,3 5,5 6,5 Organizacja przedsiębiorstwa 3,3 6,3 5,1 6,1 Sposób zarządzania 3,0 6,3 4,6 5,7 Nowoczesność metod produkcji / usług 6,5 5,2 7,3 8,4 Pozyskanie nowych klientów 6,7 5,2 6,6 7,1 Wejście na nowe rynki 5,6 4,0 6,0 6,9 RAZEM 5,1 5,0 6,1 7,0 Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ilościowych. Sformułowany powyŜej wniosek potwierdza dodatkowo analiza odpowiedzi beneficjentów na ogólne pytanie, dotyczące oceny generalnego wpływu Programu na sytuację korzystających ze wsparcia przedsiębiorstw. A zatem, pytanie to nosi charakter pytania podsumowującego i dlatego, co do zasady, uzyskane stanowiska powinny pozostawać zbieŜne z wynikami oceny oddziaływania zaprezentowanymi w tabeli 20. Sytuacja taka rzeczywiście występuje. Tab. 20 Ogólny rozwój firmy Działanie / Poddziałanie 1.4. 2.1. 2.3. 2.2.1. Wyjątkowo lub bardzo wysokie oddziaływanie (3 najwyŜsze przedziały skali 0 – 10) 36% 28% 48% 71% Brak lub bardzo niskie oddziaływanie (3 najniŜsze przedziały oceny w skali 0 - 10) 14% 19% 8% 1% Ocena średnia 6,5 5,8 7,0 8,4 Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ilościowych. Wskazane przez przedsiębiorców kierunki i siła oddziaływania Programu generowały korzystne rezultaty po stronie beneficjentów. Ocena oddziaływania Programu znajduje zatem potwierdzenie w sferze realnej – w praktyce funkcjonowania przedsiębiorstw. Poświadczają to kolejne wyniki uzyskane w toku badań ilościowych. 48 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” Pozytywne oddziaływanie Programu potwierdzają przede wszystkim wysoce korzystne zmiany w zakresie wielkości sprzedaŜy beneficjentów wsparcia. Uwidacznia to równieŜ porównanie z sytuacją w grupie kontrolnej. Odpowiednie dane przedstawia kolejny rysunek. Rys. 16. Czy w roku 2007 w stosunku do roku 2004 sprzedaŜ firmy wzrosła, pozostała bez zmian, czy zmalała? 90% 85% 80% 68% 70% 60% 50% próba zasadnicza próba kontrolna 40% 30% 21% 20% 11% 11% 10% 4% 0% wzrosła pozostała bez zmian zmalała Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ilościowych. Znakomita większość beneficjentów wszystkich analizowanych tu działań SPO WKP informuje o wzroście wielkości sprzedaŜy odnotowanej na przestrzeni lat 20052007, przy czym średni przyrost oscylował w granicach od ponad 50% (beneficjenci Działania 2.1.) do prawie 85% w przypadku beneficjentów Poddziałania 2.2.1. (średnio dla przedsiębiorców – beneficjentów SPO WKP ≈ 60,5%). Natomiast w grupie kontrolnej średnia wielkość przyrostu sprzedaŜy przedsiębiorstw kształtowała się na niŜszym poziomie, osiągając ≈ 51,6%. Efekty wzrostu wartości sprzedaŜy dotknęły na równi wszystkie firmy, bez względu na ich wielkość. W największym stopniu dotyczą firm największych, ale róŜnice są w zasadzie pomijalne i moŜna przyjąć, iŜ w odniesieniu do efektów działań SPO WKP, wielkość firmy-beneficjenta nie ma większego znaczenia, co obrazuje rysunek nr 17. 49 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” Rys. 17. A czy w roku 2007 w stosunku do roku 2004 sprzedaŜ Pana(i) firmy wzrosła, pozostała bez zmian, czy zmalała? 100,00% 90,00% 80,00% 70,00% 60,00% 1-9 10-49 50-249 250+ 50,00% 40,00% 30,00% 20,00% 10,00% 0,00% wzrosła pozostała bez zmian zmalała Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ilościowych. Oddziaływanie Programu znalazło równieŜ swoje pozytywne odzwierciedlenie w kształtowaniu się pozycji rynkowej beneficjentów wsparcia, rozumianej jako zmiany posiadanych udziałów w rynku. Znaczna część beneficjentów SPO WKP odnotowała zdecydowaną poprawę w tym względzie przy znacznej liczbie przedsiębiorców informujących równieŜ o przyrostach udziału w rynku. W największym stopniu zdecydowana poprawa posiadanych udziałów w rynku dotyczyła beneficjentów Poddziałania 2.2.1., a w najmniejszym Działania 2.1. (w ramach Działania 2.1. jedną z usług doradczych stanowiło opracowywanie strategii ekspansji rynkowej, szczególnie na rynki zagraniczne). Sytuacja w grupie beneficjentów wsparcia okazała się znacznie korzystniejsza niŜ w grupie kontrolnej. 50 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” Rys. 18. Proszę porównać niektóre aspekty funkcjonowania Państwa firmy od końca 2004 roku. Czy udział Państwa firmy w rynku: 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% zdecydowanie się poprawił(a) raczej się poprawił(a) nie zmienił(a) się raczej się pogorszył(a) zdecydowanie się pogorszył(a) 1.4 2.3 2.2.1 nie dotyczy nie wiem/trudno powiedzieć 2.1 Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ilościowych. Rys. 19. Proszę porównać niektóre aspekty funkcjonowania Państwa firmy od końca 2004 roku. Czy udział Państwa firmy w rynku: 50% 45% 45% 41% 40% 35% 34% 30% 27% próba zasadnicza 25% próba kontrolna 20% 15% 15% 13% 9% 10% 4% 5% 3% 2% 2% 2% 2% 0% 0% zdecydowanie się poprawił(a) raczej się poprawił(a) nie zmienił(a) się raczej się pogorszył(a) zdecydowanie się pogorszył(a) nie dotyczy nie wiem/trudno powiedzieć Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ilościowych. Problematyka ekspansji rynkowej, rozumianej jako zwiększanie udziałów na obsługiwanych rynkach związana jest z rozpoznawalnością marek i produktów. Z uwagi na fakt wzajemnego powiązania tych czynników naleŜałoby oczekiwać pozytywnych zmian takŜe i w tym zakresie. Sytuacja taka występuje w badanej grupie beneficjentów oraz róŜni się na ich korzyść (zdecydowanie) w zestawieniu z grupą 51 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” kontrolną. Dla zobrazowania tych efektów wykorzystano informacje o zmianach rozpoznawalności na rynku krajowym. Rys. 20. Proszę porównać niektóre aspekty funkcjonowania Państwa firmy od końca 2004 roku. Czy znajomość Państwa marek / produktów na rynku krajowym. 60% 50% 40% 1.4 2.3 2.2.1 30% 2.1 20% 10% 0% zdecydowanie się poprawił(a) raczej się poprawił(a) nie zmienił(a) się nie dotyczy nie wiem/trudno powiedzieć Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ilościowych. Rys. 21. Proszę porównać niektóre aspekty funkcjonowania Państwa firmy od końca 2004 roku. Czy znajomość Państwa marek / produktów na rynku krajowym. 45% 42% 40% 35% 34% 34% 31% 30% 25% próba zasadnicza próba kontrolna 20% 15% 15% 13% 12% 10% 9% 6% 5% 3% 1% 0% 0% zdecydowanie się poprawił(a) raczej się poprawił(a) nie zmienił(a) się raczej się pogorszył(a) nie dotyczy nie wiem/trudno powiedzieć Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ilościowych. Rezultaty zdecydowane niŜ w zakresie w rozpoznawalności przypadku innych marek czynników i (w produktów przypadku są mniej wiodących: Poddziałania 2.2.1. oraz Działania 2.3. przewaŜają opinie informujące o poprawie sytuacji, jednak ze znacznie mniejszą liczbą stanowisk wskazujących na zmiany zdecydowanie pozytywne). Sytuacja taka wynika z najczęściej bardzo wysokiej konkurencyjności rynków zagranicznych (eksportu) oraz dość niekorzystnymi 52 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” tendencjami w zakresie kursu wymiany złotego, powodującej spadek konkurencyjności polskiego eksportu. Nadal jednak są to rezultaty dotyczące rozpoznawalności są widoczne, co tym bardziej zaświadcza o pozytywnym oddziaływaniu projektów wsparcia na sytuację przedsiębiorstw. Beneficjenci SPO WKP najwyŜej oceniali oddziaływanie wspieranych projektów na wzrost jakości realizowanej produkcji i świadczonych usług (w przypadku Działań 2.3, 2.1. oraz Poddziałania 2.2.1. oddziaływanie tego czynnika było najwyŜej oceniane spośród wszystkich pozostałych). Ten czynnik wpływu naleŜy traktować jako zbiorczy, tj. taki, który w istocie stanowi efekt oddziaływania szeregu innych czynników, kształtujących szczegółowe warunki funkcjonowania przedsiębiorstwa. W przypadku analizowanego tu katalogu będą to: nowoczesność stosowanych metod produkcji, kwestie dotyczące odpowiedniej organizacji firmy i zarządzania nią oraz działalność inwestycyjna, prowadząca do wyposaŜenia przedsiębiorcy w nowe rozwiązania technologiczne i nowoczesne, techniczne środki produkcji. Rys. 22. Proszę porównać niektóre aspekty funkcjonowania Państwa firmy od końca 2004 roku. Czy jakość produktów / usług: 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% zdecydowanie się poprawił(a) raczej się poprawił(a) nie zmienił(a) się 1.4 2.3 2.2.1 nie dotyczy nie wiem/trudno powiedzieć 2.1 Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ilościowych. Pośród beneficjentów SPO WKP, rezultaty wsparcia w obszarze wzrostu jakości produkcji/usług, najsilniej dają o sobie znać wśród przedsiębiorstw realizujących projekty inwestycyjne wspierane w ramach Poddziałania 2.2.1. Pozytywne rezultaty w tym obszarze dotyczą równieŜ beneficjentów pozostałych działań, przy czym obecne są w silniejszym stopniu w przypadku beneficjentów projektów inwestycyjnych realizowanych w ramach Działania 2.3. i zbliŜone, jeśli chodzi o firmy wdraŜające projekty w ramach Działania 1.4. i 2.1. 53 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” Rys. 23. Proszę porównać niektóre aspekty funkcjonowania Państwa firmy od końca 2004 roku. Czy jakość produktów / usług: 60% 51% 50% 42% 43% 40% 30% próba zasadnicza 30% próba kontrolna 22% 20% 10% 6% 0% 1% 1% 1% 1% 2% 0% zdecydowanie się poprawił(a) raczej się poprawił(a) nie zmienił(a) się raczej się pogorszył(a) nie dotyczy nie wiem/trudno powiedzieć Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ilościowych. Podobnie jak poprzednio bardzo pozytywne oddziaływanie projektów na jakość produkcji i usług uwidacznia porównanie z sytuacją przedsiębiorstw tworzących grupę kontrolną. W populacji beneficjentów wsparcia widoczna jest znaczna przewaga firm informujących o zdecydowanej poprawie jakości, w stosunku do grupy kontrolne. Podobny natomiast pozostaje, w obu badanych grupach, odsetek przedsiębiorstw stwierdzających poprawę jakości, aczkolwiek nie poprawę zdecydowaną. Rezultaty pozytywnego oddziaływania Programu dotyczą równieŜ rentowności realizowanej produkcji/świadczonych usług. Sytuacja w tym zakresie jest jednak mniej korzystna niŜ w przypadku innych charakterystyk. Dominują stanowiska informujące o poprawie sytuacji, przy czym nie ma ona charakteru radykalnego (mniejsza liczba wskazań o zdecydowanej poprawie). Dość znaczny jest takŜe odsetek przedsiębiorców informujących o utrzymywaniu się poziomu rentowności na podobnym poziomie w całym okresie 2005-2007 r. Mimo wszystko, takŜe i w tym przypadku sytuacja beneficjentów SPO WKP jest znacznie korzystniejsza, niŜ ma to miejsce w odniesieniu do grupy kontrolnej. W grupie beneficjentów Programu rezultaty w zakresie rentowności pozostają podobne w przypadku przedsiębiorców realizujących projekty inwestycyjne w ramach Działania 2.3. i Podziałania 2.2.1. 54 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” Rys. 24. Proszę porównać niektóre aspekty funkcjonowania Państwa firmy od końca 2004 roku. Czy rentowność produkcji / usług: 40% 35% 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% zdecydowanie się poprawił(a) raczej się poprawił(a) nie zmienił(a) się raczej się pogorszył(a) 1.4 2.3 2.2.1 zdecydowanie się pogorszył(a) nie dotyczy nie wiem/trudno powiedzieć 2.1 Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ilościowych. Rys. 25. Proszę porównać niektóre aspekty funkcjonowania Państwa firmy od końca 2004 roku. Czy rentowność produkcji / usług: 40% 38% 38% 35% 32% 30% 25% 23% 22% próba zasadnicza 20% próba kontrolna 15% 10% 9% 7% 7% 7% 5% 5% 5% 3% 2% 1% 0% zdecydowanie się poprawił(a) raczej się poprawił(a) nie zmienił(a) się raczej się pogorszył(a) zdecydowanie się pogorszył(a) nie dotyczy nie wiem/trudno powiedzieć Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ilościowych. Kolejny rezultat oddziaływania dotyczy zmian w zakresie organizacji pracy w przedsiębiorstwach. Zdecydowana poprawa ma w przewaŜającej mierze miejsce w grupie przedsiębiorców satysfakcjonujący poziom korzystających w przypadku z Poddziałania projektów 2.2.1.; Działania 2.3. osiąga takŜe Oznacza to 55 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” jednocześnie, Ŝe projekty inwestycyjne pociągają za sobą równieŜ modernizacje, a czasem takŜe głębsze zmiany w obszarze organizacji i zarządzania. Rodzi się tu zasadne przypuszczenie, Ŝe najprawdopodobniej bardzo dobre rezultaty generowałyby projekty, jednocześnie uwzględniające pierwiastek doradczy, jak i inwestycyjny. Wspieranie korzystania z usług doradczych, poprzedzających proces inwestycyjny, najprawdopodobniej prowadziłoby do optymalizacji wydatków inwestycyjnych. Jedynie na poziomie porównywalnym z Działaniami 2.3. i 2.2.1. kształtują się zmiany w przypadku beneficjentów projektów doradczych Działania 2.1. Jest to o tyle dziwne, Ŝe działanie to w duŜej mierze ukierunkowane było na usługi doradcze mające na celu modernizację i usprawnianie systemów zarządzania. Mamy zatem do czynienia z sytuacją, kiedy zmiany organizacyjne, osiągnięte niejako „przy okazji” działań inwestycyjnych, okazują się nie mniejsze niŜ zmiany organizacyjne o charakterze systemowym. Przy czym pamiętać naleŜy, Ŝe tylko część usług doradczych poświęcona była typowym zagadnieniom dziedziny organizacji i zarządzania, co moŜe skutkować takim właśnie rozkładem. Poza tym, efekty działań doradczych mogą być odłoŜone w czasie lub teŜ moŜe to wynikać z dość przeciętnej jakości świadczonych w tym zakresie usług doradczych22. Rys. 26. Proszę porównać niektóre aspekty funkcjonowania Państwa firmy od końca 2004 roku. Czy organizacja pracy w przedsiębiorstwie: 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% zdecydowanie się poprawił(a) raczej się poprawił(a) nie zmienił(a) się 1.4 raczej się pogorszył(a) 2.3 2.2.1 nie dotyczy nie wiem/trudno powiedzieć 2.1 Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ilościowych. 22 Do pewnego stopnia potwierdzają to wyniki weryfikacji jakości usług doradczych w ramach Działania 2.1. SPO WKP. W wielu przypadkach recenzje raportów ujawniały niski poziom usług doradczych (projekt „Weryfikacja dokumentacji będącej rezultatem projektów finansowanych w ramach programów doradczych z funduszy Phare i SPO WKP Działanie 2.1. w celu przygotowania opinii na temat prawidłowości realizacji umów o dofinansowanie usług doradczych zawartych pomiędzy PARP a beneficjentami”, wykonywanych w okresie od lipca 2007 r. do czerwca 2008 r.). 56 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” W grupie beneficjentów Programu, pozytywne zmiany w dziedzinie organizacji i zarządzania wypadają bardzo korzystnie. Ewidentnie ujawnia to porównanie z sytuacją występującą w gronie firm nie korzystających ze wsparcia. Rys. 27. Proszę porównać niektóre aspekty funkcjonowania Państwa firmy od końca 2004 roku. Czy organizacja pracy w przedsiębiorstwie: 50% 45% 44% 45% 40% 40% 34% 35% 30% próba zasadnicza 25% próba kontrolna 20% 16% 15% 12% 10% 5% 2% 1% 1% 2% 1% 0% 0% zdecydowanie się poprawił(a) raczej się poprawił(a) nie zmienił(a) się raczej się pogorszył(a) nie dotyczy nie wiem/trudno powiedzieć Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ilościowych. Kolejny element wpływu Programu dotyczy zmian w poziomie zaawansowania technologicznego przedsiębiorstw. Jest to czynnik powiązany ze zmianami skali realizowanej działalności inwestycyjnej (wynikający z tych zmian). Jednocześnie poziom nowoczesności i zaawansowania wyposaŜenia technologicznego firmy silnie oddziałuje na jakość realizowanej produkcji/świadczonych usług. Wreszcie jest to czynnik, który jest najczęściej postrzegany przez przedsiębiorców jako istotnie decydujący o poziomie innowacyjności. W badanym okresie poziom zaawansowania technologicznego beneficjentów Programu podlegał istotnym zmianom na korzyść. Najsilniej widać to w przypadku przedsiębiorców realizujących projekty inwestycyjne w ramach Poddziałania 2.2.1., następnie Działania 2.3., Działania 1.4. i w najmniejszym stopniu Działania 2.1. (pamiętając o specyfice dwóch ostatnich działań). Beneficjenci wszystkich analizowanych tu działań SPO WKP, w bardzo zbliŜonym stopniu informują równieŜ o następującej poprawie zaawansowania technologicznego. W obszarze zmian zaawansowania technologicznego sytuacja w gronie firm beneficjentów SPO WKP kształtowała się znacznie korzystniej w zestawieniu z sytuacją odnotowaną w grupie kontrolnej. Widoczna jest wysoka dysproporcja w zakresie poziomu zmian ocenianego jako radykalny (zdecydowana poprawa sytuacji). W grupie kontrolnej bardzo wyraźnie istotny jest takŜe udział sytuacji firm, w których na 57 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” przestrzeniu analizowanego okresu nie występowały zmiany w zaawansowaniu technologicznym przedsiębiorstw. Rys. 28. Proszę porównać niektóre aspekty funkcjonowania Państwa firmy od końca 2004 roku. Czy zaawansowanie technologiczne produkcji / usług: 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% zdecydowanie się poprawił(a) raczej się poprawił(a) nie zmienił(a) się raczej się pogorszył(a) zdecydowanie się pogorszył(a) 1.4 2.3 2.2.1 nie dotyczy nie wiem/trudno powiedzieć 2.1 Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ilościowych. Rys. 29. Proszę porównać niektóre aspekty funkcjonowania Państwa firmy od końca 2004 roku. Czy zaawansowanie technologiczne produkcji / usług: 60% 50% 50% 39% 40% 37% 30% próba zasadnicza 30% próba kontrolna 20% 20% 10% 7% 6% 4% 1% 1% 2% 0% 2% 0% 0% zdecydowanie się poprawił(a) raczej się poprawił(a) nie zmienił(a) się raczej się pogorszył(a) zdecydowanie się pogorszył(a) nie dotyczy nie wiem/trudno powiedzieć Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ilościowych. Na koniec prowadzonej tu analizy moŜna przedstawić globalne rezultaty oddziaływania programu. Dobrym miernikiem jest w tym przypadku poziom zmian w 58 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” zakresie konkurencyjności przedsiębiorstw - beneficjentów programu oraz firm nie korzystających ze wsparcia w ramach SPO WKP. RównieŜ w niniejszym przypadku sytuacja firm – beneficjentów SPO WKP wypada korzystniej. Obrazują ją informacje zawarte na dwóch kolejnych rysunkach. Rys. 30. Proszę porównać niektóre aspekty funkcjonowania Państwa firmy od końca 2004 roku. Czy konkurencyjność firmy: 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% zdecydowanie się poprawił(a) raczej się poprawił(a) nie zmienił(a) się 1.4 raczej się pogorszył(a) 2.3 2.2.1 nie dotyczy nie wiem/trudno powiedzieć 2.1 Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ilościowych. Rys. 31. Proszę porównać niektóre aspekty funkcjonowania Państwa firmy od końca 2004 roku. Czy konkurencyjność firmy: 60% 50% 48% 42% 40% 38% 31% próba zasadnicza 30% próba kontrolna 20% 15% 9% 10% 7% 3% 1% 3% 0% 0% 1% 1% 0% zdecydowanie się poprawił(a) raczej się poprawił(a) nie zmienił(a) się raczej się pogorszył(a) zdecydowanie się pogorszył(a) nie dotyczy nie wiem/trudno powiedzieć Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ilościowych. 59 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” 4.1.5. Uwagi na temat trwałości oraz czynników warunkujących trwałość efektów wsparcia Określenie trwałości efektów działań wsparcia realizowanych w ramach SPO „WKP” na tym etapie jest niemoŜliwe. W dniu 30 czerwca br. upłynął ostateczny termin realizacji części działań w ramach Programu. Trudno zatem na danych zbieranych do tego czasu oprzeć wiarygodną analizę trwałości efektów. MoŜliwe jest jednak przeanalizowanie mechanizmów o charakterze uniwersalnym. Podstawowe róŜnice w trwałości efektów wynikają z rodzajów wdroŜonych narzędzi wsparcia. Jakkolwiek okres trwałości dla wszystkich działań był taki sam, to z natury poniesionych kosztów wynikają powaŜne przesłanki dotyczące spodziewanej trwałości. MoŜna postawić wiarygodną tezę, iŜ działania wsparcia w ramach priorytetu pierwszego (pośrednie) są trwalsze od efektów działań realizowanych w ramach priorytetu drugiego (bezpośrednie). Tezę tę moŜna uzasadnić kilkoma argumentami. W ramach działań z priorytetu pierwszego powstały trwałe struktury wsparcia. Najmniej trwały charakter ma wsparcie w ramach działania 1.1. – struktury doradcze są najbardziej uzaleŜnione od ciągłego wspierania działalności bieŜącej. Pewne symptomy takiej sytuacji są obserwowane w wynikach badań ilościowych, prezentowanych na rysunku nr 32. Jednostki, które skorzystały z pomocy w ramach Działania 1.1. deklarują jednoznacznie, Ŝe poprawiła się ich rentowność – w stopniu generalnie podobnym, jak w grupie odniesienia (niebieska część wykresu). Te same organizacje zapytane o poprawę organizacji pracy wskazują na teŜ znaczną jej poprawę i to wyraźnie wyŜszą od podmiotów z grupy odniesienia (zielona część wykresu). 60 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” Rys. 32. Porównanie dwóch aspektów funkcjonowania instytucji korzystających z 1.1. od końca 2004 roku 60,00% 56,52% Rentowność produkcji grupa zasadnicza 50,00% 45,65% 43,50% 40,00% Rentowność produkcji grupa kontrolna 38,00% 35,50% Organizacja pracy - grupa zasadnicza 33,00% 30,00% Organizacja pracy - grupa kontrolna 26,09% 20,00% 15,50% 15,22% 15,22% 9,50% 10,00% 5,50% 2,17% 1,50% 0,00% 0,00% 0,00% zdec ydowanie się poprawiła raczej się poprawiła nie zmienił(a) się rac zej się pogorszyła Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ilościowych. JuŜ jednak w przypadku działania 1.2., czy 1.3. mamy do czynienia ze szczególnie trwałymi efektami. Teoretycznie, zarówno fundusz poręczeniowy, jak i park przemysłowy mogą po pięciu latach od zakończenia realizacji projektu zmienić swój charakter i zaprzestać działalności. Jest to jednak bardzo mało prawdopodobne. Instytucje finansowe działają przewaŜnie w oparciu o regulaminy, których zmiana jest bardzo utrudniona lub wręcz niemoŜliwa. NaleŜy pamiętać, iŜ kapitały poręczycielskie, czy poŜyczkowe są inwestowane w firmy-klientów i nie daje ich się wycofać w trybie szybkim. Proces wygaszania działalności funduszu poŜyczkowego, czy poręczeniowego trwa kilka lat. Poza tym, fundusze korzystające ze wsparcia SPO WKP posiadały wcześniej inne środki, które takŜe były odpowiednio zabezpieczane przez donatorów. Jeszcze pewniejsza wydaje się kwestia trwałości wsparcia parków przemysłowych, technologicznych, czy inkubatorów. Powstała infrastruktura będzie przez lata słuŜyć przedsiębiorstwom. Zmieniać się moŜe w zasadzie wyłącznie skala preferencyjności stosowanych stawek czynszowych, czy dostępność do nieodpłatnej infrastruktury wspólnej. Nie ma jednak większego ryzyka zaprzestania działalności. Nawet opcja sprzedaŜy obiektów powstałych w ramach wsparcia, inwestorowi prywatnemu wydaje się mało prawdopodobna z uwagi na rachunek ekonomiczny mówiący, Ŝe bardziej opłacalne jest długoterminowe dzierŜawienie powierzchni, niŜ jej jednorazowe sprzedanie. Co ciekawe, nawet opcja sprzedaŜy majątku parku przemysłowego po okresie trwałości nie musi oznaczać niczego złego dla trwałości efektywnego wsparcia rozwoju firm innowacyjnych. Parki są prowadzone przez organizacje nie działające dla zysku. SprzedaŜ majątku spowodowałaby pojawienie się znacznej kwoty środków finansowych, które zgodnie ze statutem byłyby zainwestowane w kolejne działania prorozwojowe. Scenariusz zakładający sprzedaŜ majątku i zmianę regulacji 61 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” wewnętrznych jest mało prawdopodobny i nawet jeśli wystąpi, to będzie miał charakter marginalny. Przedstawione argumenty potwierdza analiza danych zestawionych analogicznie jak dla działania 1.1.. Na rysunku nr 32 przedstawiono wpływ dofinansowania na poprawę rentowności oraz organizacji pracy w instytucjach, które otrzymały wsparcie w ramach działania 1.3. Jak widać, tutaj zdecydowanie wyraźniejszy jest wpływ na poprawę organizacji (a zatem wpływ długotrwały), niŜ na bieŜące polepszenie się rentowności. Rys. 33. Porównanie dwóch aspektów funkcjonowania instytucji korzystających z 1.3. od końca 2004 roku 50,00% 43,50% 45,00% Rentowność produkcji grupa zasadnicza 40,00% 38,00% 40,00% 35,50% 35,00% 33,00% 35,00% Rentowność produkcji grupa kontrolna Organizacja pracy - grupa zasadnicza 30,00% 25,00% 25,00% 25,00% Organizacja pracy - grupa kontrolna 20,00% 15,50% 15,00% 15,00% 9,50% 10,00% 5,50% 5,00% 2,00% 0,00% 1,50% 0,00% 0,00% zdec ydowanie się poprawiła raczej się poprawiła nie zmienił(a) się rac zej się pogorszyła Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ilościowych. Reasumując, moŜna z duŜą dozą pewności przyjąć, iŜ – co do zasady – efekty działań pośrednich będą trwałe. Trwałość efektów moŜe okazać się jednym z podstawowych argumentów za wsparciem pośrednim. Bez wątpienia narzędzia wsparcia pośredniego są odbierane przez przedsiębiorców jako relatywnie mniej atrakcyjne od wsparcia bezpośredniego (porównaj wyniki analiz opisane w punkcie 4.1.3.). Podczas gdy szybkie efekty wsparcia bezpośredniego – wyraŜane np. poprzez wdroŜenie nowej technologii produkcji – stracą swoje znaczenie, efekty długoterminowe działań instytucjonalnych będą wciąŜ oddziaływać na gospodarkę. Ryzyko utraty trwałości efektów dotyczyć moŜe elementów dodatkowych, akcentów, w tym takŜe orientacji proinnowacyjnej. Jeśli obecnie park technologiczny słuŜy swoją ofertą firmom innowacyjnym, to istnieje małe ryzyko, Ŝe zupełnie przestanie udostępniać powierzchnie podmiotom wymagającym wsparcia. Ryzyko zdecydowanie rośnie w zakresie wsparcia właśnie projektów innowacyjnych. Jeśli park straci 62 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” motywację ryzykiem do (tak wspierania samo właśnie fundusz firm innowacyjnych, poŜyczkowy czy obarczonych poręczeniowy), to większym będzie się koncentrował na firmach mniej ryzykownych, tradycyjnych. Warto zatem zaznaczyć, iŜ w przyszłości konieczne jest uruchamianie programów dodatkowego wsparcia dla instytucji powstałych (rozbudowanych) w ramach działań 1.1., 1.2. i 1.3., tak aby miały one motywację działania na rzecz firm innowacyjnych. To właśnie ta motywacja, rozumiana jako konkretna i wymierna korzyść dla organizacji otoczenia biznesu będzie kluczowym czynnikiem warunkującym trwałość orientacji proinnowacyjnej. Zupełnie inaczej kształtuje się kwestia trwałości efektów w przypadku narzędzi wsparcia bezpośredniego. Trwałość wywołanych efektów proinnowacyjnych zaleŜy w duŜej mierze od narzędzia wsparcia. Generalnie, obserwujemy inne zjawiska dla narzędzi inwestycyjnych, a inne dla doradczych. Pierwszą grupę stanowią bezpośrednie dotacje inwestycyjne. Tutaj, pytanie o trwałość ma zupełnie inny wymiar. Jest ona bowiem uzaleŜniona w największym stopniu od czynników rynkowych. To rynek decyduje o ocenie stopnia innowacyjności produktu, czy rozwiązania. W zaleŜności od branŜy w jakiej działa przedsiębiorstwo, które skorzystało ze wsparcia trwałość efektów moŜe być róŜna. Jeśli bowiem wyobrazimy sobie firmę z przemysłu cięŜkiego, wdraŜającą zupełnie nową technologię produkcyjną, to moŜna oczekiwać, iŜ przez najbliŜszych kilka, a nawet kilkanaście lat firma ta będzie postrzegana przez rynek, jako nowoczesna w zakresie, którego dotyczyło wsparcie. Jeśli jednak dotacją zostanie objęta firma działająca w przemyśle wysokich technologii – np. telekomunikacji, to juŜ za dwa lata jej produkt, czy proces produkcyjny moŜe okazać się przestarzały. I nie oznacza to, Ŝe naleŜy unikać firm z tej branŜy. Po prostu, w niektórych branŜach funkcja nowoczesności jest realizowana szybciej, intensywniej, a w niektórych branŜach wolniej. Drugim czynnikiem determinującym trwałość efektów przy inwestycjach bezpośrednich w przedsiębiorstwa jest stopień ogólności vs. specjalizacji inwestycji. MoŜna przyjąć z pewnym uproszczeniem, iŜ im większy stopień ogólności inwestycji, tym większa trwałość efektów. Jeśli inwestycja dotyczy bardzo szczegółowego elementu wytwórczego, wysoce specjalistycznego, pozwalającego na osiągnięcie bardzo silnego, ale bardzo wąskiego efektu, to istnieje prawdopodobieństwo, Ŝe efekt nie będzie długotrwały. Jeśli jednak inwestycja dotyka jakiejś ogólnej sfery funkcjonowania firmy, to staje się mniej zaleŜna od zmian rynkowych, przez co bardziej trwała. Podobnie jak w kwestii aspektu rynkowego, takŜe tutaj nie naleŜy jednak uznawać trwałości wyraŜanej w latach, jako wartości samej w sobie. Inwestycje w szczegółowe rozwiązania specjalistyczne mogą okazać się mnie trwałe, ale z punktu widzenia firmy są często niezbędne do przetrwania. Nawet jeśli jakieś rozwiązanie techniczne okaŜe się przestarzałe za trzy lata, to jego brak moŜe doprowadzić do upadku firmy. Zaobserwowane zaleŜności dotyczące trwałości efektów inwestycji proinnowacyjnych wpisują się w klasyczny model portfelowy zdefiniowany przez 63 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” Boston Consulting Group. MoŜna przyjąć, iŜ czynnikami decydującymi o trwałości efektów są tempo wzrostu rynku, oraz relatywny udział danej firmy w rynku. Ten drugi czynnik wpływa przewaŜnie na skalę wprowadzanych innowacji (liderzy wprowadzają zmiany na większą skalę) oraz na zakres nowości (liderzy wprowadzają najczęściej rozwiązania najnowsze). W konsekwencji, firmy posiadające silną pozycję rynkową realizują projekty, które dają bardziej trwałe efekty. Macierz trwałości efektów innowacji opartą o Macierz Bostońską prezentuje rysunek nr 34 Względny udział w rynku Rys. 34. Inwestycje innowacyjne skoncentrowane na ogólnych aspektach działania firmy. Średnio intensywne, ale dające bardzo trwałe efekty. DuŜy udział inwestycji w organizację. Innowacje na duŜą skalę, o ogromny znaczeniu dla gospodarki, wysoce nietrwałe z uwagi na tempo zmian rynkowych. W duŜym stopniu innowacje o wysokim stopniu specjalizacji Niewielkie inwestycje innowacyjne, o ograniczonej skali oddziaływania dla gospodarki, ale przewaŜnie dające trwałe efekty. Bardziej odczuwalne na poziomie firmy. Wysoce specjalistyczne inwestycje innowacyjne mające pozwolić firmie utrzymać się na dynamicznym rynku. Efekty odczuwalne jedynie na poziomie firmy, nietrwałe. Tempo rozwoju rynku Ostatnia grupę narzędzi stanowią bezpośrednie dotacje na działalność doradczą lub doradczo-szkoleniową. Tutaj występuje najpowaŜniejsza bariera poznawcza. Efekty wprowadzanych zmian, o ile zmiany te następują, moŜna w lepszy, czy gorszy sposób mierzyć. Jeśli zatem przedmiotem dofinansowania było opracowanie strategii rozwoju produktu innowacyjnego, to z czasem moŜliwe będzie ocenienie skuteczności działania i trwałości ewentualnego efektu. Jeśli jednak przedmiotem działań doradczych było np. wprowadzenie nowego systemu zarządzania informacją to brak jest narzędzi do skutecznego ocenienia, na ile system ten przyczynił się do wzrostu innowacyjności oraz na ile trwałe dał efekty. Istnieje domniemanie – niemoŜliwe do zweryfikowania na gruncie wyników omawianych badań – Ŝe firmy, które wprowadziły skutecznie zmiany organizacyjne, będą w długim horyzoncie czasowym odczuwać efekty wprowadzonych innowacji. Trwałość efektów moŜe tu mieć wymiar zupełnie niekwantyfikowalny. Jeśli bowiem przedmiotem dotacji było opracowanie audytu technologicznego, to moŜe się okazać, iŜ trwałość efektów nie polega jedynie na trwałości bezpośrednich zmian wynikających z audytu, ale – być moŜe – takŜe na wprowadzeniu w firmie pewnego, 64 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” nowego zwyczaju, polegającego na prowadzeniu raz na jakiś czas analizy stosowanej technologii. Tak rozumiana trwałość efektów jest jednak trudna do zbadania nawet na podstawie badań jakościowych – nie zawsze bowiem przedsiębiorca będzie wiązał fakt przeprowadzenia audytu technologicznego współfinansowanego ze środków pomocowych ileś lat temu, z wprowadzonymi do bieŜącej działalności firmy nawykami okresowej oceny stosowanej technologii. W przypadku narzędzi doradczych stosunkowo najłatwiej określić czynnik decydujący o trwałości efektów. Bez wszelkiej wątpliwości, czynnikiem tym jest determinacja przygotowanych przedsiębiorcy, analiz. O chęć rzeczywistego rzeczywistym, trwałym korzystania efekcie działań z wyników doradczych nastawionych na rozwój innowacyjności decyduje w największym stopniu rzeczywista chęć przedsiębiorcy do wdraŜania innowacji. Jeśli przykładowy audyt technologiczny powstał z myślą o rozwoju technologii, to jego efekty będą trwałe, jeśli jednak celem jego opracowania był np. dostęp do kredytu technologicznego, to trwałość efektu nie wykroczy poza moment otrzymania kredytu. 65 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” 4.2. Ocena wpływu spójności kryteriów wyboru projektów na selekcję projektów innowacyjnych w ramach SPO WKP Pytania badawcze, na które udzielono odpowiedzi w niniejszczej cześci Raportu: Które kryteria wyboru projektów w największym stopniu sprzyjały wyłanianiu najbardziej innowacyjnych projektów? Czy występowały kryteria dysfunkcyjne w tym zakresie? Jeśli tak, dlaczego (i ewentualnie w jakim zakresie)? 4.2.1. Merytoryczne kryteria wyboru jako czynniki kierunkujące SPO WKP na wspieranie projektów innowacyjnych Zakres ukierunkowania SPO WKP na kwestie dotyczące innowacyjności stanowi wypadkową rozstrzygnięć co do zakresu merytorycznego zaprogramowanych działań wspierających, jak i charakteru ostatecznie współfinansowanych, indywidualnych projektów. Analizując proinnowacyjne oddziaływanie Programu, w tym jego poszczególnych działań naleŜy przede wszystkim zauwaŜyć, Ŝe (cyt. IDI/B) „załoŜenia i cele [SPO WKP] stawiały przede wszystkim na konkurencyjność rozumianą jako wzmocnienie inwestycyjne, [a] innowacje stanowiły tylko tło” dla tych procesów. W tej sytuacji elementem sterującym nie mogła stać się ogólna i trudna do operacjonalizacji definicja innowacyjności, zamieszczona w „słowniczku” Programu, w praktyce nie odgrywająca większego znaczenia. (cyt. IDI/B:) „[Dlatego] istotne znaczenie miały kryteria wyboru projektów”, w ramach których silniejsze, aczkolwiek z róŜnym natęŜeniem, odzwierciedlenie problematyki innowacyjności znalazło się jedynie w mniejszości działań. Mianowicie (cyt. IDI/B:) „Na 9 działań [działania w ramach Priorytetu 1 i 2] SPO WKP w zasadzie jedynie 3 były nastawione na innowacyjność: 1.4., 2.2.1. i 2.3.”, przy czym, biorąc pod uwagę wspomaganie innowacyjności bezpośrednio w sferze przedsiębiorstw (cyt. IDI/B) „Najlepiej naleŜy ocenić oddziaływanie Poddziałania 2.2.1., gdyŜ zostało ono wprost skonfigurowane pod potrzeby wspierania przedsięwzięć innowacyjnych i tu teŜ pojawiło się najwięcej projektów innowacyjnych” oraz (cyt. IDI/B) „/…/ w kaŜdym projekcie jakiś pierwiastek poprawy poziomu technologicznego musiał wystąpić, w innym wypadku, ze względu na przyjęte kryteria, projekt nie kwalifikowałby się pod względem zgodności z celami całej interwencji”. Uzupełniając przedstawione stanowiska respondentów badań jakościowych dodajmy jednak, Ŝe we wskazanym Poddziałaniu 2.2.1., wśród kryteriów oceny merytorycznej, kryteria szczegółowe odnoszące się wprost do innowacyjności umoŜliwiały uzyskanie maksymalnie 26% punktów oceny całkowitej. Ponadto, uwzględniane były równieŜ aspekty wynikające z potencjału wnioskodawcy, pośrednio związane z innowacyjnością (posiadanie patentów oraz praw ochronnych, jednak jedynie w przypadku ich wykorzystania w ramach projektu), umoŜliwiające uzyskanie 66 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” (maksymalnie) dodatkowych 4% punktów oceny. Tak więc, w przyjętej skali, 30% oceny merytorycznej projektu w ramach Poddziałania 2.2.1. związane było z innowacyjnością. Na zdecydowanie niŜszym poziomie, uwzględniono wagę aspektu innowacyjności w Działaniu 2.3. W ramach oceny merytorycznej maksymalny udział oceny za „innowacyjność” (z uwzględnieniem skali innowacji) ustalono na poziomie 10% punktów oceny merytorycznej. W trakcie realizacji działania wprowadzono zmianę do dokumentacji formalnej i podwyŜszono udział oceny za kryterium innowacyjności do 25%. Zmiana ta jednak nigdy nie znalazła praktycznego zastosowania, gdyŜ pula środków przeznaczonych na działanie skończyła się zanim zmiany weszły w Ŝycie. Biorąc pod uwagę fakt, iŜ ocena minimalna, umoŜliwiająca włączenie do puli projektów mających szansę na uzyskanie dotacji wynosiła 51%, zarówno w Poddziałaniu 2.2.1., a w szczególności zaś w Działaniu 2.3., teoretycznie rzecz ujmując, moŜliwe było pozyskanie dofinansowania bez spełnienia kryteriów za „innowacyjność”. Taki rozkład oceny merytorycznej zaświadcza raczej o 23 uzupełniającym znaczeniu tych kryteriów , pamiętając jednak, Ŝe w przypadku pozostałych działań (poza Działaniem 1.4.) kryteria związane z innowacyjnością w ogólne nie występowały lub teŜ ich znaczenie było wyłącznie śladowe. W tym kontekście, określone pułapy oceny merytorycznej w dziedzinie innowacyjności w Poddziałaniu 2.2.1. oraz – w mniejszym stopniu - Działaniu 2.3. odegrały znaczenie w zakresie ukierunkowywania wsparcia na kwestie innowacyjności. Poza tym, odnosząc wartość wsparcia ze środków publicznych zaprogramowaną dla Poddziałania 2.2.1. oraz Działania 2.3. do całości wsparcia publicznego przewidzianego w SPO WKP, udział środków we wskazanym Poddziałaniu i Działaniu wynosił ponad 45%, co uzasadnia twierdzenie o istnieniu przesłanek do proinnowacyjnego oddziaływania zrealizowanych interwencji. W odniesieniu do Działania 1.4. uprawnione jest stanowisko, Ŝe praktycznie zostało ono w pełni powiązane z kwestiami innowacyjności. W tym przypadku oddziaływanie proinnowacyjne wynikało ze wspomagania przedsiębiorców w pozyskiwaniu nowych rozwiązań technologicznych poprzez wzrost atrakcyjności oferty badawczej instytucji sfery badawczo-rozwojowej, a takŜe poprzez wspomaganie finansowe realizacji tzw. projektów celowych, obejmujących badania stosowane i prace rozwojowe, prowadzone wyłącznie w zakresie tzw. badań przemysłowych i przedkonkurencyjnych, realizowanych przez przedsiębiorstwa lub ich grupy we współpracy z jednostkami badawczo-rozwojowymi. Takie ukierunkowanie zakresu merytorycznego tego Działania w sposób naturalny adresowało kwestie innowacyjności – zarówno poprzez wzmacnianie potencjału infrastruktury badawczo-rozwojowej, jak i 23 NiezaleŜnie od tego, jaka w praktyce okazała się rzeczywista siła selekcyjna tych kryteriów, wynikająca z przewaŜającej liczby projektów zgłoszonych do dofinansowania, w porównaniu do liczby moŜliwych do udzielenia dotacji. W obu przypadkach stopa sukcesu (liczba wniosków zarejestrowanych do liczby zawartych umów o dofinansowanie – na koniec 2007 r.) ukształtowała się na bardzo konkurencyjnym poziomie: w Poddziałaniu 2.2.1. (PARP) wyniosła 10,1%, a Działaniu 2.3. osiągnęła 19,1%. Oznacza to, Ŝe kryteria dotyczące innowacyjności musiały odegrać rolę selekcyjną. 67 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” promowanie prac badawczo-rozwojowych realizowanych na rzecz sfery przedsiębiorstw. Z drugiej jednak strony, znaczenie finansowe tego działania było stosunkowo niewielkie. Jego udział (środki publiczne) w całości wsparcia publicznego przewidzianego w SPO WKP wyniósł ok. 8,3% (pamiętając przy tym, Ŝe tylko cześć wsparcia publicznego w Działaniu 1.4. dotyczyła realizacji tzw. projektów celowych, a więc bezpośrednio związanych z potrzebami rozwojowymi przedsiębiorstw – finansowanie tych projektów skoncentrowano w ramach Poddziałania 1.4.1.). Kryteria merytoryczne wyboru projektów do współfinansowania w ramach pozostałych działań Programu w zasadzie nie zawierały elementów dotyczących innowacyjności. Niemniej, w grupie działań 24 przedsiębiorstw, charakter Działania 2.1. projektów odegrała istotne znaczenie adresowanych bezpośrednio do zdecydował, Ŝe określona grupa jego dla stymulowania innowacyjności w przedsiębiorstwach. W Działaniu tym, obejmującym świadczenie usług doradczych dla MŚP, realizowane były projekty dotyczące tworzenia lub rozwoju przedsiębiorstw opartych na wykorzystaniu nowych technologii, a takŜe odnoszące się do uruchamiania procesów wytwarzania wyrobów (świadczenia usług) nowych na rynku krajowym lub znacząco ulepszonych w porównaniu do dotychczas dostępnych na rynku. Prace doradcze prowadzone w takim zakresie oddziaływały pozytywnie na innowacyjność firm - beneficjentów doradztwa. W Priorytecie 2 SPO WKP szczególną postać posiadało Działanie 2.4., w którym współfinansowano realizację projektów inwestycyjnych w sektorze przedsiębiorstw, dotyczących gospodarki wodno-ściekowej, gospodarki odpadami (w tym równieŜ niebezpiecznymi), ochrony powietrza oraz projektów słuŜących wdraŜaniu zasad zintegrowanego podejścia do kontroli i zapobiegania zanieczyszczeniom, a w 25 szczególności dostosowywania się przedsiębiorstw do wymagań BAT . Głównym kryterium oceny merytorycznej projektów była w tym przypadku efektywność kosztowa inwestycji (70% ogólnej oceny merytorycznej), przy braku kryteriów dotyczących innowacyjności, co jednak prowadziło najczęściej do wdraŜania nowych rozwiązań w stosunku do obecnych w kraju – (cyt. IDI/B) „/…/ głównym kryterium była efektywność kosztowa, więc stare technologie nie miały szans z uwagi na ich kosztochłonność”. Beneficjentem tego Działania (cyt. IDI/B): „był w większości sektor energetyczny i duŜe przedsiębiorstwa (ok. 2/3 wnioskodawców). Jeśli chodzi o liczbę i ukierunkowanie przedsięwzięć, to najwięcej dotyczyło redukcji odpadów /…/ większość wsparcia przekazana została przedsiębiorstwom sektora energetycznego”. Działanie to miało zatem na celu głównie podnoszenie konkurencyjności oraz pozytywne oddziaływanie na kwestie związane z ochroną środowiska naturalnego – realizowane 24 Na koniec 2007 r. Działanie 2.1. obejmowało 2 221 umów o dofinansowanie usług doradczych. BAT (ang. Best Available Techniques) – Najlepsza Dostępna Technika – najbardziej efektywny oraz zaawansowany poziom rozwoju technologii i metod prowadzenia określonej działalności, wykorzystywany do ustalenia granicznych wielkości emisyjnych, mających na celu eliminowanie emisji, lub jeŜeli nie jest to praktycznie moŜliwe, ograniczenie emisji i wpływu na środowisko jako całość (Uzupełnienie SPO WKP, „Słownik terminologiczny z wykazem skrótów”). 25 68 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” poprzez wymianę i zastosowanie bardziej efektywnych kosztowo i bezpiecznych ekologicznie rozwiązań technologicznych. Działania wspierające SPO WKP występujące w ramach Priorytetu 1 Programu na poziomie kryteriów oceny merytorycznej projektów nie nawiązywały wprost do kwestii innowacyjności, z wyjątkiem pewnego odzwierciedlenia tego zagadnienia w Działaniu 1.3., zarówno w części dotyczącej projektów inwestycyjnych, jak i doradczych objętych wsparciem w ramach tego Działania26 - (cyt. IDI/B) „/…/ elementem sprzyjającym wspieraniu rozwiązań innowacyjnych było częściowo Działanie 1.3., skierowane do instytucji otoczenia biznesu, polegające na rozwijaniu oferty parków przemysłowych i technologicznych, stwarzającej warunki do tego, aby moŜliwe było rozwijanie projektów [przedsięwzięć gospodarczych] pozostających we wczesnych fazach rozwoju.” Logika wszystkich działań uwzględnionych w Priorytecie 1 Programu polegała na współfinansowaniu projektów powodujących rozwój infrastruktury instytucjonalnej dla sfery przedsiębiorstw, umoŜliwiającej podnoszenie ich konkurencyjności poprzez stwarzanie dogodnych warunków do prowadzenia i rozwoju działalności gospodarczej. NajwaŜniejsze warunki sprzyjające rozwojowi sektora przedsiębiorstw dotyczyły przede wszystkim: • ułatwiania dostępu do istniejących, zewnętrznych źródeł finansowania działalności gospodarczej o charakterze obcym (dokapitalizowanie funduszy poręczeń kredytowych – Poddziałanie 1.2.2. – skoncentrowane na ułatwianiu dostępu do kapitału kredytowego, oferowanego przez sektor bankowy, oraz poŜyczkowego, udostępnianego przez źródła o statusie pozabankowym – np. pozabankowe fundusze poŜyczkowe / mikropoŜyczkowe), • tworzenia nowych źródeł finansowania działalności gospodarczej o charakterze dłuŜnym lub udziałowym (odpowiednio: Poddziałanie 1.2.1. – obejmujące dokapitalizowanie funduszy mikropoŜyczkowych oraz Poddziałanie 1.2.3. – wspieranie powstawania funduszy kapitału zaląŜkowego typu seed capital inwestujących w przedsiębiorstwa znajdujące się we wczesnych fazach rozwoju), • tworzenia infrastruktury technicznej, umoŜliwiającej i ułatwiającej lokowanie inwestycji przez nieczynnych przedsiębiorstwa gospodarczo przy obszarów, jednoczesnym a takŜe zagospodarowaniu aktywizującej procesy podejmowania nowej działalności gospodarczej w oparciu o nowoczesne 26 W przypadku projektów inwestycyjnych, w kryteriach oceny merytorycznej zarezerwowano 14% punktów oceny całkowitej za zgodność projektu z regionalną strategią innowacji lub regionalną strategią innowacji i transferu technologii oraz w przypadku prowadzenia projektu w sposób innowacyjny lub gdy jego realizacja przyczyni się do wdroŜenia innowacji. Natomiast w projektach doradczych maksymalnie 12% punktów oceny merytorycznej generował innowacyjny sposób prowadzenia projektu lub jego przyczynienie się do wdroŜenia innowacji. Kryteria „innowacyjności” dotyczące projektów inwestycyjnych miały jednak znaczenie tylko w przypadku tworzenia parków i inkubatorów technologicznych. Znacznie mniejsza była takŜe selekcyjność tych kryteriów, biorąc pod uwagę dość wysoką stopę sukcesu, inaczej niŜ miało to miejsce w przypadku wcześniej wskazanych – Poddziałania 2.2.1. i Działania 2.3. (w Działaniu 1.3. stopa sukcesu ukształtowała się na poziomie ok. 54,2%). Obliczenia na podstawie „Sprawozdania okresowego z realizacji Sektorowego Programu Operacyjnego „Wzrost konkurencyjności przedsiębiorstw, lata 2004-2006”, za II półrocze 2007 r., Tabela 1. Stan realizacji projektów w ramach działania / podziałania). 69 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” rozwiązania technologiczne – (odpowiednio) parki przemysłowe, parki technologiczne i inkubatory technologiczne, oraz • podnoszących potencjał instytucji wspierających sferę przedsiębiorstw oraz ich sieci27, w tym w zakresie świadczenia usług informacyjnych, szkoleniowych i doradczych, tworzenia nowych usług oraz ich pakietyzacji (Działanie 1.1.). NaleŜy podkreślić, Ŝe oddziaływanie wszystkich działań w ramach Priorytetu 1, choć nie ukierunkowane bezpośrednio na wspomaganie innowacyjności, nie zawierało elementów, które z zasady eliminowałyby z pola zasięgu wspierania przedsięwzięcia o charakterze innowacyjnym. Jednak o takim, ewentualnym nastawieniu decydowały rozstrzygnięcia podejmowane przez samych projektodawców, którzy posiadali swobodę odpowiedniej konfiguracji realizowanych przez siebie projektów. Brak było jednak czynników, które motywowałyby tego rodzaju ukierunkowanie, szczególnie w przypadku instrumentów mających na celu ułatwianie dostępu do finansowania. Jak wynika z powyŜszych rozwaŜań, kryteria najsilniej ukierunkowujące wsparcie na przedsięwzięcia innowacyjne obecne były w Podziałaniu 2.2.1., Działaniu 2.3. oraz w Działaniu 1.4. w części dotyczącej współfinansowania projektów celowych (Poddziałanie 1.4.1.). Na pozytywne skutki ich oddziaływania, wskazują równieŜ wyniki badań ilościowych, prezentowanych na kolejnych czterech rysunkach. Rys. 35. Proszę określić wpływ działań podjętych w ramach dotacji otrzymanej z SPO-WKP na innowacyjność Państwa firmy. 2% Nie wiem 10 - mające wyjątkowo duŜy wpływ na innowacyjność firmy/instytucji 14% 40% 5% 9 8 21% 7 16% 6 13% 5 15% 4% 4 3 2 1 - w ogóle nie mające wpływu na innowacyjność 3% 11% 1% 7% Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ilościowych. Przedsiębiorcy korzystający ze wsparcia finansowego SPO WKP na inwestycje i realizację badań celowych, pozytywnie oceniają wpływ dofinansowania na poziom ich 27 W ramach Poddziałania 1.1.1. instytucji otoczenia biznesu tworzących Krajowy System Usług dla Małych i Średnich Przedsiębiorstw oraz podsieci, grupującej instytucje specjalizujące się w świadczeniu usług proinnowacyjnych (Krajowa Sieć Innowacji) – w obu przypadkach tworzonych i rozwijanych przez Polską Agencje Rozwoju Przedsiębiorczości. 70 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” innowacyjności. Jak pokazuje rys. 35, opinie stwierdzające wysoki wpływ na innowacyjność (trzy najwyŜsze przedziały w dziesięciopunktowej skali oceny) osiągają łączną wielkość 40%. Natomiast o braku wpływu na innowacyjność (trzy najniŜsze przedziały skali) informuje tylko 11% respondentów. Pozytywny wpływ na innowacyjność, kierunkowany kryteriami oceny merytorycznej odnoszącymi się wprost do innowacyjności, jest takŜe bardzo wyraźnie widoczny w zestawieniu opinii beneficjentów wsparcia SPO WKP z opiniami firm nie korzystających z dotacji Programu. Sytuację w tym względzie prezentuje poniŜszy rysunek. Rys. 36. Proszę porównać niektóre aspekty funkcjonowania Państwa firmy od końca 2004 roku. Czy innowacyjność firmy: 50% 46% 45% 40% 40% 36% 36% 35% 30% próba zasadnicza 25% próba kontrolna 20% 15% 13% 13% 10% 6% 5% 4% 3% 2% 1% 0% 0% zdecydowanie się poprawił(a) raczej się poprawił(a) nie zmienił(a) się raczej się pogorszył(a) 0% 0% zdecydowanie się pogorszył(a) nie dotyczy nie wiem/trudno powiedzieć Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ilościowych. Widać zatem ewidentną odmienność stanowisk w kwestii zmian poziomu innowacyjności pomiędzy przedsiębiorcami - beneficjentami wsparcia SPO WKP i grupą pozostałych przedsiębiorców. Potwierdza to jednocześnie pozytywny wpływ Programu wsparcia na poziom innowacyjności jego beneficjentów. Interesujących informacji dostarczają równieŜ dane obrazujące rozkład stanowisk przedsiębiorców – beneficjentów SPO WKP – na temat zmian poziomu innowacyjności, analizowanych w przekroju poszczególnych działań wspierających, z których podmioty te korzystały. Jak wynika z rys. 37. w przypadku wszystkich analizowanych działań, w których silnie zaznaczone były kryteria merytoryczne dotyczące innowacyjności28, przedsiębiorcy informują o wzroście innowacyjności w całym okresie realizacji Programu (opinie te dotyczą lat 2005-2007; kształtują je zatem równieŜ rezultaty wykorzystania wsparcia SPO WKP). ZróŜnicowanie pomiędzy 28 Do analizy włączono takŜe działanie 2.1., w którym kryteria dotyczące innowacyjności nie miały większego znaczenia, jednak uwzględniającego usługi doradcze związane i prowadzące do wzrostu innowacyjności beneficjenta doradztwa. 71 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” poszczególnymi działaniami generalnie nie jest znaczące, przy czym widoczna jest przewaga stanowisk o wzroście innowacyjności w grupie przedsiębiorców - beneficjentów Poddziałania 2.2.1., w którym to kryteria selekcyjne dotyczące innowacyjności zaznaczone były najsilniej spośród wszystkich pozostałych działań Programu. Co jest charakterystyczne, beneficjenci wsparcia nie informują o spadku innowacyjności (udział tego stanowisk pozostaje zbliŜony do zera). Jednocześnie ich opinie są w duŜej mierze skrystalizowane (zdecydowane) – udział odpowiedzi „nie wiem/trudno powiedzieć” jest niewielki. Rys. 37. Czy w ciągu ostatnich 3 lat innowacyjność firmy, w stosunku do rynku, na którym działa: wzrosła, pozostała bez zmian, czy zmalała? 92% 87% 84% 82% 13% 11% 10% 4% 4% 5% 3% 3% 0% Wzrosła Pozostała bez zmian 1.4 Zmalała 2.3 2.2.1 Nie wiem/trudno powiedzieć 2.1 Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ilościowych. Z kolei rys. 38 przedstawia oceny dotyczące skali innowacji wprowadzanych przez beneficjentów SPO WKP, w podziale na analizowane działania wspierające, których kryteria selekcyjne nawiązywały do kwestii innowacyjności. Zebrane w toku badań ilościowych dane wskazują, Ŝe: • innowacje wdraŜane w ramach Działania 2.3. w przewaŜającej mierze mają wymiar nowości o skali krajowej, przy czym występuje tu równieŜ wysoki odsetek innowacji na skalę firmy – beneficjenta wsparcia. Nieznaczny jest natomiast udział innowacji o największej, światowej skali, • w przypadku Poddziałania 2.2.1. przewaŜają innowacje o skali krajowej, przy czym znaczny jest teŜ udział innowacji o skali światowej. Innowacje o najmniejszym zasięgu oddziaływania (na skalę firmy) występują zdecydowanie rzadziej, • w projektach Działania 1.4. (dofinansowane projekty celowe) występuję największy odsetek innowacji, których skala oceniana jest jako krajowa i 72 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” światowa (analogiczna liczba wskazań) oraz zdecydowanie najmniejszy, jeśli chodzi o innowacje najprostsze - na skalę firmy, • innowacje wywoływane dofinansowanymi usługami doradczymi (Działanie 2.1.) mają w zdecydowanej mierze charakter innowacji najprostszych, odnoszących się bezpośredni do skali firmy – beneficjenta doradztwa. Innowacje, których skala oddziaływania oceniana jest jako krajowa lub światowa występują zdecydowanie rzadziej (szczególnie te ostatnie). Rys. 38. Czy wprowadzona w ramach dotacji otrzymanej z SPO-WKP innowacja stanowiła nowość na skalę firmy, kraju, czy świata? 80% 72% 70% 60% 60% 50% 50% 44% 44% 40% 35% 30% 22% 20% 17% 12% 11% 10% 6% 6% 4% 6% 7% 4% 0% Nowość na skalę firmy Nowość na skalę kraju 1.4 Nowość na skalę świata 2.3 2.2.1 Nie wiem/trudno powiedzieć 2.1 Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ilościowych. Podsumowując, uprawnione jest twierdzenie, Ŝe kryteriami oceny projektów, które najlepiej ukierunkowały wspieranie inwestycji przedsiębiorców na realizację przedsięwzięć wysoce innowacyjnych były kryteria merytoryczne odnoszące się wprost do innowacyjności, uwzględnione w Działaniu 2.2.1. NaleŜy przy tym dodać, Ŝe ich pozytywne oddziaływanie wzmacniane było równieŜ wysoką skalą wsparcia, oferowaną w ramach tego działania, w sposób naturalny ukierunkowującą na nie projekty o znacznej skali co do wartości. Podobnie naleŜy traktować Działanie 1.4., a w jego ramach w szczególności Poddziałanie 1.4.1., przy czym w tym wypadku głównie z uwagi na jego charakter merytoryczny, skoncentrowany na współfinansowaniu działalności badawczo-rozwojowej, immanentnie związanej z innowacyjnością. Z kolei działanie 2.3., choć równieŜ zawierające kryteria odnoszące się do innowacyjności (jednak w zdecydowanie mniejszym wymiarze niŜ miało to miejsce w Poddziałaniu 2.2.1.), w relatywnie mniejszym stopniu słuŜyło finansowaniu przedsięwzięć wysoce innowacyjnych. Znaczenie miała tu nie tylko niŜsza waga kryteriów oceny merytorycznej nawiązujących wprost do innowacyjności, ale takŜe oferowana skala 73 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” wsparcia29 – ograniczona i znacznie niŜsza niŜ w przypadku Działania 2.2.1. Stąd teŜ w Działaniu tym mamy do czynienia z projektami inwestycyjnymi mniejszej skali30. Z punktu widzenia ukierunkowania wsparcia na przedsięwzięcia o znacznej skali innowacyjności najmniejsze znaczenie odgrywało Działanie 2.1. Realizowane w jego ramach usługi doradcze w przewaŜającym zakresie przyczyniały się do podnoszenia innowacyjności w skali firmy – beneficjenta usług doradczych. Wniosek ten potwierdza charakterystyka działań doradczych współfinansowanych w ramach tego Działania – przewaŜały systemów tu usługi dotyczące projektowania oraz wdraŜania wewnętrznych zarządzania opartych na narzędziach informatycznych, róŜnorodnych systemów zapewnienia jakości oraz ogólnego doradztwa biznesowego. Proinnowacyjne oddziaływanie kryteriów wskazanych powyŜej działań nie eliminuje problemów związanych z oceną stopnia innowacyjności poszczególnych projektów, szczególnie istotnych po stronie Instytucji WdraŜających Program wsparcia. Z zagadnieniem tym wiąŜę się równieŜ pytanie o dysfunkcjonalność określonych kryteriów wyboru projektów 4.2.2. Dysfunkcjonalne kryteria i czynniki oceny i wyboru projektów (w aspekcie innowacyjności) Obecność w kryteriach merytorycznych Poddziałania 2.2.1. oraz Działania 2.3. kwestii dotyczących innowacyjności, przy liczbie wniosków o wsparcie kilkakrotnie przekraczającej pulę moŜliwych do współfinansowania projektów, ułatwiała selekcję przedsięwzięć, w których pierwiastek innowacyjności odgrywał istotną rolę. Jednak w praktyce na etapie oceny merytorycznej bardzo problematyczna okazywała się ocena stopnia innowacyjności poszczególnych projektów. Znamienne są tu następujące stanowiska przedstawicieli Instytucji WdraŜających: (cyt. IDI/B) „Nie do końca dobrą metodą okazały się opinie o stopniu innowacyjności projektów, gdyŜ ich jakość była bardzo róŜna, zdarzały się sytuacje, Ŝe zawartość merytoryczna [opinii] musiała zostać zakwestionowana, nawet przy niespecjalistycznym zakresie wiedzy ekspertów, którzy tworzyli grupę roboczą ds. oceny, widać było, Ŝe są to dokumenty tworzone pod potrzeby [kryteriów] programu” oraz (cyt. IDI/B) „Przede wszystkim nikt nie jest w stanie zbadać prawdziwości takiej informacji przedsiębiorcy [o poziomie innowacyjności projektu] /…/ [równieŜ] nikt nie jest w stanie potwierdzić prawdziwości takiego sformułowania [opinii o poziomie innowacyjności projektu], szczególnie gdy mowa o niestosowaniu jakiejś technologii w ciągu 3 lat. Nie da się tego zrobić. Rynek jest tak bogaty, co chwila słyszymy o technologiach, które powstają, więc nie sądzę, Ŝeby ktokolwiek mógł to zweryfikować”. Co więcej, w praktyce wdroŜeniowej 29 Pomoc finansowa w wysokości od 50 tys. zł. (minimalnie) do 1,25 mln zł. (maksymalnie), przy intensywności wsparcia ustalanej zgodnie z mapa pomocy publicznej, jednak nie większej niŜ 50% wydatków kwalifikowanych projektu. 30 Pozostając przy wielkościach średnich – w Działaniu 2.3. średnia, całkowita wielkość wydatków określonych w umowach o dofinansowanie (wartość projektu) wyniosła prawie 1,7 mln zł., gdy w Poddziałaniu 2.2.1. wynosiła ona prawie 18 mln zł., a więc ponad dziesięciokrotnie więcej (!) (zob. „Sprawozdanie okresowe z realizacji Sektorowego Programu Operacyjnego „Wzrost konkurencyjności przedsiębiorstw, lata 2004-2006”, za II półrocze 2007 r., dane skumulowane, Tabela 1. Stan realizacji projektów w ramach działania / podziałania). 74 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” Programu do sporządzania opinii o innowacyjności projektów wykorzystywane były róŜnorodne instytucje, w tym nawet dostawcy urządzeń technicznych i technologii, których niezaleŜność moŜe być zawsze zasadnie stawiana pod znakiem zapytania: (cyt. ITI/B) „/…/ przedsiębiorstwa przedstawiały podczas oceny wniosków róŜne opinie na temat innowacyjności, [pochodzące] od producentów albo dystrybutorów, albo teŜ od określonych jednostek i instytucji badawczo-rozwojowych” oraz (cyt. FGI/B) „opinie [o innowacyjności] niczego nie wnosiły, tak naprawdę nie potwierdzały innowacyjności, tyle tylko, Ŝe były podpisywane przez osoby z tytułami /…/ oprócz takich opinii pojawiały się teŜ róŜne zaświadczenia /…/ od producentów, dystrybutorów, którzy oświadczali, Ŝe nie sprzedali w Polsce określonych maszyn i urządzeń w ciągu ostatniego roku, Ŝe pierwszy raz wprowadzają je na rynek. I to były dokumenty, które teŜ wystarczały do stwierdzenia innowacyjności /…/ Na etapie oceny [dokonywanej przez Regionalne Instytucje Finansujące] [kwalifikacja] dokonywana była na zasadzie – jest opinia o innowacyjności – projekt jest innowacyjny”. Ostatecznie, brano pod uwagę (z pewnymi wyjątkami najbardziej raŜących przekłamań i bardzo dyskusyjnych opinii) prezentowane przez przedsiębiorców opinie, zaświadczające o innowacyjności zgłaszanych do finansowania projektów. Jednak, tak zaprojektowany system oceny w dziedzinie innowacyjności stawiał osoby odpowiedzialne za selekcję wniosków o wsparcie w dość niekomfortowej sytuacji. Na poziomie grup roboczych ds. oceny projektów nie było realnej moŜliwości zapewnienia uczestnictwa specjalistów posiadających odpowiednie rozeznanie w określonym obszarze, które umoŜliwiałoby przeprowadzenie rzeczywistej oceny poziomu innowacyjności projektów. Jedynym rozwiązaniem byłoby tworzenie paneli eksperckich z udziałem osób, specjalistów w określanych z góry dziedzinach technologicznych, którzy dokonywaliby oceny grup wniosków dotyczących danej dziedziny. JednakŜe, zastosowanie tego rodzaju rozwiązania byłoby zapewne bardziej skomplikowane logistycznie i prawdopodobnie droŜsze. Innym rozwiązaniem mogłoby być wskazanie ograniczonej liczby instytucji uprawnionych do wydawania stosownych opinii. Takie jednak rozwiązanie mogłoby nieść ryzyko nie objęcia zakresem weryfikacji instytucjonalnej pewnych, trudnych do przewidzenia obszarów innowacyjności. Zasadne wydaje się jednak pytanie, czy w sytuacji, gdy Program wsparcia nie był dedykowany wyłącznie, czy teŜ nawet w przewaŜającej mierze, wspieraniu innowacyjności, zastosowanie tego rodzaju rozwiązań byłoby wskazane. Skłaniamy się ku stanowisku, Ŝe niekoniecznie. W sytuacji jednak, gdyby Program skierowany był przede wszystkim na wspieranie przedsięwzięć innowacyjnych, tego rodzaju podejście do konstruowania składu grup roboczych oceny projektów naleŜałoby uznać za nieodzowne. Swoistym kryterium dysfunkcyjnym były elementy oceny merytorycznej dotyczące zatrudnienia. W Poddziałaniu 2.2.1. ocena merytoryczna związana z zatrudnieniem generowała do 23% oceny maksymalnej (zauwaŜmy, Ŝe poziom ten był porównywalny z wagą oceny za innowacyjność – 30% wraz z elementami dodatkowymi), natomiast w Działaniu 2.3. maksymalnie 10%, a więc dokładnie tyle ile za kryteria innowacyjności. Widać więc wyraźnie, Ŝe czynnik tworzenia nowych miejsc 75 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” pracy był w obu przypadkach istotny. Uwzględniając wysoką konkurencyjność procesów pozyskiwania współfinansowania, przedsiębiorcy skłonni byli deklarować maksymalne (lub zbliŜone do nich) wartości przyrostu zatrudnienia, niezaleŜnie od rzeczywistych potrzeb w tym zakresie, a więc często na wyrost (co później potwierdzały działania monitorujące i kontrolne). W tym kontekście znamienne są następujące stanowiska przedstawicieli Instytucji WdraŜających SPO WKP: (cyt. IDI/B) „Podstawową wadą systemu oceny była próba koordynacji wdraŜania [powiązania] innowacyjności ze wzrostem zatrudnienia /…/ [kaŜda] firma, która uczestniczyła w Programie, z którą mieliśmy kontakt bezpośredni [w toku czynności kontrolnych] uzasadniała, Ŝe są to rzeczy, które idą osobnymi torami. Często wdroŜenie innowacyjności wcale nie pociąga za sobą wzrostu zatrudnienia, /…/ efektem bezpośrednim jest to, Ŝe ludzi potrzeba mniej” oraz (cyt. IDI/B) „/…/ jeśli wzrasta innowacyjność, to tak naprawdę zatrudnienie spada. My jesteśmy jednak nastawieni na to, Ŝeby powstawały miejsca pracy. Natomiast wdroŜenie nowej technologii najczęściej ogranicza zatrudnienie, a nie je zwiększa”. Trudno jest odmówić zasadność tego rodzaju poglądom, tym bardziej, Ŝe są one formułowane na podstawie informacji napływających od przedsiębiorców – beneficjentów działań SPO WKP. Zdecydowanie lepsze kryterium oceny stanowiłoby zapewne uwzględnianie liczby tworzonych stanowisk pracy wyłącznie w związku z instalowanymi w ramach współfinansowanego projektu urządzeniami i pozyskiwaną technologią, (cyt. IDI/B) „/…/ natomiast badanie zaleŜności [zmian] pomiędzy projektem a poziomem średniorocznego zatrudnienia, w sytuacji, gdy w ramach firmy mamy róŜne dziedziny, w których ona funkcjonuje /…/ jest bez sensu” – w kaŜdym razie jest bardzo skomplikowane. W rzeczywistości okazuje się, Ŝe całkowite przyrosty zatrudnienia w przedsiębiorstwie nie muszą koniecznie w całości, czy nawet w części wynikać ze zrealizowanych inwestycji, będących przedmiotem współfinansowanego projektu. Warto dodać, Ŝe kryterium zatrudnienia znalazło takŜe zastosowanie w ramach oceny merytorycznej projektów celowych objętych Działaniem 1.4. Znaczenie kryterium zatrudnienia było tu jednak mniejsze (maksymalnie 6% oceny merytorycznej za utworzenie powyŜej 5 nowych miejsc pracy – w związku z realizacją projektu). Z interesującą sytuacją mamy teŜ do czynienia, jeśli chodzi o merytoryczne kryteria wyboru projektów w ramach działań dotyczących tworzenia instytucjonalnej infrastruktury wspierania przedsiębiorstw, a w szczególności wspierania rozwoju instrumentów mających na celu ułatwianie dostępu do źródeł finansowania (Działanie 1.2.) oraz instrumentów rozwoju infrastruktury, ułatwiającej procesy inwestycyjne (Działanie 1.3.). W przypadku wszystkich instrumentów Działania 1.2. nie uwzględniono w ramach oceny merytorycznej kwestii innowacyjności. Rozwiązanie takie uznać moŜna za dopuszczalne, z uwagi na generalny charakter oddziaływania tego typu instrumentów. Nie jest jednak wykluczone, Ŝe wprowadzenie takich elementów do oceny merytorycznej w jakiś sposób ukierunkowałoby ich oddziaływanie na wspieranie 76 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” projektów innowacyjnych. W chwili obecnej trudno jest wskazać przykłady rozwiązań, podejmowanych wewnętrznie w ramach wspieranych instytucji, które w sposób kompleksowy adresowałyby problem innowacyjności. Jedyny wyjątek stanowi próba uwzględnienia aspektów innowacyjności w jednym z funduszy poręczeniowych oraz funduszy poŜyczkowych, w których rozwaŜane było przygotowanie specjalnego produktu, dostosowanego do specyfiki projektów innowacyjnych (większa kwota poręczenia / poŜyczki, wydłuŜony czas poręczenia / poŜyczki, preferencje w zakresie odpłatności za poręczenie, odpowiednie dostosowanie poręczenia do warunków oferowanych kredytów technologicznych31, specyficzny system spłat kapitału i/lub oprocentowania udzielonej poŜyczki itp.). Podobne rozwiązania moŜna by wprowadzić do oferty produktowej dokapitalizowanych funduszy poręczeniowych i poŜyczkowych oraz seed capital (choć te ostatnie, z uwagi na ich specyfikę – celem inwestycyjnym są przedsiębiorstwa pozostające we wczesnych fazach rozwoju – moŜna najszybciej wiązać z finansowaniem przedsięwzięć innowacyjnych: cyt. IDI/B „[w przypadku Poddziałania 1.2.3.] nie było ścisłego wymogu co do innowacyjności; był natomiast warunek finansowania przedsiębiorstw małych lub średnich będących we wczesnej fazie rozwoju /…/; [z punktu widzenia inwestora] szanse rokują przedsiębiorstwa innowacyjne, które wchodząc na rynek stwarzają większe moŜliwości odniesienia sukcesu komercyjnego). Nieobecność odpowiednich kryteriów w ramach oceny merytorycznej dla projektów współfinansowanych w ramach Działania 1.2. spowodowała, iŜ wspierane instytucje nie wypracowały interesujących produktów finansowych w sposób specjalny traktujących problematykę wspomagania przedsięwzięć innowacyjnych w sferze ich finansowania. W chwili obecnej tego rodzaju przedsięwzięcia mogą być finansowane na stosowanych w funduszach tzw. zasadach ogólnych. Oczywiście rozwiązania stosowane w większości instytucji ułatwiających dostęp do finansowania nie wykluczają moŜliwości finansowania przedsięwzięć innowacyjnych, ale zapewne nie stwarzają preferencji, których moŜna by oczekiwać jako rezultatu wspierania instytucjonalnej infrastruktury działającej na rzecz biznesu. Jak zaznaczono wcześniej, kryteria dotyczące wspierania innowacyjności znalazły pewne odzwierciedlenie w Działaniu 1.3. SPO WKP, polegającym na tworzeniu infrastruktury sprzyjającej realizacji inwestycji przez przedsiębiorstwa, przy czym (cyt. IDI/B:) „Nie były to kryteria decydujące”. W ramach tego działania finansowane były projekty doradcze i inwestycyjne. Te ostatnie słuŜyły tworzeniu infrastruktury technicznej w ramach parków przemysłowych, parków naukowo-technologicznych oraz powstawaniu (budowie) inkubatorów technologicznych. Merytoryczne kryteria wyboru miały charakter neutralny, tzn. nie występowały specjalne preferencje dla inicjatyw, 31 Chodzi tu o dostosowanie do specyfiki kredytu technologicznego, o którym mowa w ustawie z dnia 29 lipca 2005 r. o niektórych formach wspierania działalności innowacyjnej, Dz. U. z 2005 r., Nr 179, poz. 1484 z późn. zm. Zob. art. 3 - 8 ustawy (jest to kredyt, który moŜe ulec częściowemu umorzeniu na zasadach określonych w ustawie, udzielony przedsiębiorcy na inwestycję technologiczną). 77 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” które moŜna by sklasyfikować jako parki naukowo-technologiczne, czy inkubatory technologiczne. Wspomniane kryteria związane z innowacyjnością były łatwe do odzwierciedlenia takŜe w przypadku parków przemysłowych (np. zgodność z regionalną strategią innowacji, czy realizacja projektu w sposób innowacyjny lub jego przyczynianie się do wdraŜania innowacji). Poza tym, trzeba pamiętać, Ŝe sam charakter, jak i logika operacyjna funkcjonowania tego rodzaju jednostek stwarza warunki do wywoływania współpracy pomiędzy przedsiębiorcami, lokalizowanymi w ramach parku / inkubatora: (cyt. IDI/B) „/…/ projekty są nastawione na to, Ŝeby pomagać przedsiębiorcom w rozwijaniu działalności innowacyjnej, co jest istotą parku naukowo-technologicznego. Mimo, Ŝe wspierane są takŜe parki przemysłowe, to [wcale] nie oznacza, Ŝe będą one nastawione na prostą produkcję, ale raczej będą się przekształcały w [parki] technologiczne” oraz „/…/ jeśli [firma] chce zaistnieć na rynku to musi korzystać z innowacji produktowej, czy organizacyjnej /…/. To jest normalna tendencja”, niezaleŜnie od miejsca lokalizacji i inwestycji – (cyt. IDI/B) „/…/ sam fakt, Ŝe [przedsiębiorcy] lokalizują swoje inwestycje w jednym miejscu daje moŜliwość współpracy i wspólnego prowadzenia badań, czy teŜ moŜliwości dostępu [wymiany] wiedzy z określonych dziedzin”. W rezultacie realizacji tego działania podział projektów na grupę parków przemysłowych oraz parków technologicznych i inkubatorów technologicznych był zbliŜony, tak w wyrazie ilościowym, jak i wartościowym. Oznacza to, Ŝe umiarkowane odzwierciedlenie kwestii innowacyjności w kryteriach merytorycznych nie miało decydującego znaczenia. Istotna była natomiast aktywność środowisk lokalnych i regionalnych zainteresowanych tworzeniem tego rodzaju instytucji przy wykorzystaniu wsparcia SPO WKP. W efekcie, w grupie parków naukowo-technologicznych i inkubatorów technologicznych wskazać moŜna liczne przykłady bardzo udanych inicjatyw - (cyt. ITI/D) „Przede wszystkim dysponujemy profesjonalnie przygotowanym miejscem, w którym nowe technologie w zakresie konstrukcji lotniczych będą mogły być badane. Dysponujemy halami, które przygotowane są do produkcji lotniczej, bezpodporowymi i utrzymującymi odpowiedni klimat. Produkcja lotnicza, szczególnie w zakresie kompozytów musi spełniać bardzo rygorystyczne normy w zakresie wilgotności. Poza tym dajemy moŜliwość testowania innowacyjnych modeli [samolotów] /…/ [dostępny jest] pas startowy /…/ mamy równieŜ przygotowaną strefę, w której moŜemy po wyłączeniu jej z ruchu dla innych statków powietrznych dokonywać prób w warunkach bezkolizyjnych” 32. W przypadku dwóch wyŜej przedstawionych, szczególnie interesujących działań „infrastrukturalnych” Priorytetu 1 Programu trudno jest mówić o dysfunkcjonalności konkretnych kryteriów wyboru projektów. Natomiast biorąc pod uwagę oddziaływanie na innowacyjność przedsiębiorstw, za dysfunkcjonalny uznać naleŜy raczej brak kryteriów, które wymuszałyby konfigurowanie projektów w sposób w jakiejś mierze odnoszący się do wspierania innowacyjności. Pozostawiona swoboda tylko w ograniczonym stopniu zaowocowała podejmowaniem projektów nastawionych na 32 W dalszej części raportu prezentowany jest bardziej szczegółowo przykład aktualnie rozwijanego parku technologicznego, ukierunkowanego na przedsięwzięcia w dziedzinie przemysłu lotniczego. 78 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” wspomaganie przedsięwzięć innowacyjnych. Czynnik ten stał się silniej obecny w przypadku części projektów Działania 1.3.; natomiast w bardzo ograniczonym stopniu został odzwierciedlony w projektach Działania 1.2. Bezdyskusyjne jest twierdzenie, Ŝe wspieranie innowacyjności nie powinno zachodzić wyłącznie poprzez bezpośrednie wspomaganie środkami publicznymi procesów inwestycyjnych przedsiębiorstw. Co najmniej równie waŜne pozostaje tworzenie infrastruktury otoczenia biznesu, która w sposób trwały i ciągły wspierałaby podejmowanie i realizację przedsięwzięć natury innowacyjnej. Jest to tym bardziej uzasadnione, gdy weźmie się pod uwagę fakt, Ŝe przedsięwzięcia natury „infrastrukturalnej” pozostają zawsze trwalsze, udostępniając swoją ofertę róŜnym kategoriom przedsiębiorców, takŜe poza horyzontem bezpośredniego oddziaływania Programu wsparcia, w tym przedsiębiorcom nie będącym beneficjentami wsparcia publicznego.33 W tym kontekście brak wyraźnego i bardziej zdecydowanego ukierunkowania projektów w ramach Działania 1.2. i 1.3. SPO WKP naleŜy uznać za jego wadę. Poza wskazanymi powyŜej kryteriami dysfunkcjonalnymi oraz czynnikiem utrudniającym proces oceny wniosków o dotacje, dotyczącym kwalifikowania poziomu innowacyjności, nie występowały inne elementy, które w sposób istotny utrudniałyby i wpływały negatywnie na wyniki wyboru projektów do współfinansowania w fazie oceny merytorycznej wniosków. Jak wykazały badania znacznie większe problemy wiązały się ze stroną formalno-proceduralną realizacji programu. 4.2.3. Kryteria formalne, techniczno-ekonomiczne oraz uwagi dotyczące procesu oceny projektów W początkowy etapie realizacji Programu kryteria formalne stosowane były w sposób bardzo rygorystyczny, co odgrywało szczególne znaczenie w działaniach skierowanych bezpośrednio do przedsiębiorców. Znamienne wydaje się stanowisko prezentowane przez przedstawiciela Regionalnej Instytucji Finansującej: (cyt. ITI/B) „/…/ gdy zaczęły się programy strukturalne przedsiębiorcy zostali przygniecieni ogromnymi wymogami formalnymi i dokumentacyjnymi. Biurokracja przerosła ich oczekiwania /…/ to, jakie były wymagane załączniki [do wniosków] absolutnie nie było potrzebne /…/ nie moŜna było wprowadzać poprawek po ocenie formalnej, czyli wniosek musiał być od razu bezbłędny. A czasem brakowało tylko podpisu albo coś zostało źle skserowane, jednak nie moŜna było tego uzupełnić [zmienić]”. Stanowisko to znajduje potwierdzenie takŜe w opinii przedstawicieli Instytucji WdraŜających, a mianowicie: (cyt. IDI/B) „Nie zawsze kryteria formalne były przyjazne, ale ostatecznie zostało to skorygowane w trakcie realizacji SPO WKP. Na przykład, na początku za brak pieczątki we właściwym miejscu, wniosek był odrzucany formalnie, później od tego odeszliśmy”. Dodatkowe komplikacje wynikały z obowiązku prezentowania na etapie wniosku licznych załączników formalnych: (cyt. IDI/B) „Początkowo, faktycznie, 33 RozwaŜania na temat trwałości róŜnych instrumentów wsparcia, prowadzone na kanwie prezentacji studiów przypadków, obrazujących najlepsze praktyki w dziedzinie wspierania innowacyjności w ramach SPO WKP, kontynuowane są w ramach punktu 4.6. niniejszego raportu. 79 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” było bardzo duŜo wymaganych dokumentów [formalnych], ale z czasem to ewoluowało [w pozytywnym kierunku]”. Tego typu formalistyczne podejście mogło prowadzić do eliminacji wartościowych z punktu widzenia innowacyjności projektów. Pamiętać jednak naleŜy, Ŝe odrzucenie z przyczyn formalnych w danej turze naboru wniosków, nie uniemoŜliwiało wprowadzenia korekt do wniosku i skierowaniu go na kolejna turę. Jeśli zatem dochodziło do eliminacji projektów, to raczej w przypadkach gdy, z uwagi na pierwsze niepowodzenie, przedsiębiorca odstępował od dalszego ubiegania się o wsparcie. Problemy dotyczące wdraŜania Programu dotyczyły nie tylko spraw związanych ze stroną formalną selekcji projektów. Znaczenie odgrywały takŜe wprowadzane zmiany w systemie wdraŜania, dotyczące szeregu kwestii szczegółowych. Były one co prawda uzasadnione dąŜeniem do modyfikacji rozwiązań pierwotnych, mającym na celu usprawnienie realizacji i rozliczania projektów, jednak zmienność ta wywoływała takŜe określone skutki negatywne, związane z brakiem stabilności rozwiązań. Na problem ten zwracali uwagę róŜni beneficjenci programu, w tym równieŜ instytucje badawczo-rozwojowe: (cyt. ITI/D): „Przede wszystkim cały system [wdraŜania] jest zbyt zbiurokratyzowany. Za duŜo jest biurokracji, róŜnego rodzaju raportów i to niestety sprawia, Ŝe niejeden z przedsiębiorców w ogóle nie startuje w projektach. WciąŜ występuje znana juŜ bolączka zmienności – od momentu ogłoszenia konkursu dokumentacja konkursowa zmienia się bez przerwy. Zmieniają się wymogi. Zmiany dotyczą zasad, dokumentacji [a takŜe] a takŜe rozliczeń [w tym] kwalifikacji kosztów. Tego rodzaju praktyka niestety nie jest dobra /…/ konieczne jest uproszczenie i ujednolicenie rozwiązań. W momencie ogłaszania konkursu wszystkie zasady powinny być juŜ znane i powinny obowiązywać od początku do końca. Nie powinno być zmian w trakcie”. Kryteria oceny techniczno-ekonomicznej wniosków o wsparcie nie wywoływały większych problemów. W tym względzie charakterystyczne jest następujące, najczęściej wyraŜane stanowisko: (cyt. ITI/B) „Dokumenty formalne muszą być w porządku. Przedsiębiorstwa muszą mieć teŜ pieniądze na zrealizowanie swojego pomysłu. Jeśli ktoś ma [tylko] pomysł, a nie ma moŜliwości jego sfinansowania to widać to w dokumentach. Są zasady formalne i techniczno-ekonomiczne, które kaŜdy musi spełnić. One są w miarę jasno określone i precyzyjne, a [co najwaŜniejsze] stosowana jest jednakowa miara dla wszystkich. Przedsiębiorca musi być w stanie zrealizować projekt w oparciu o własne zasoby, bo dotacja ma charakter refundacji. Oczywiście finansowanie moŜe pochodzić ze środków własnych, kredytu, leasingu. Zdarzały się sytuacje, Ŝe projekt był bardzo dobry, ale sytuacja projektodawcy była bardzo zła i wtedy projekt przepadał. Jednak zawsze wtedy, gdy projekt był moŜliwy do zrealizowania i formalnie był w porządku, to przechodzi /…/ w SPO WKP kryteria, w ramach oceny techniczno-ekonomicznej, były sensownie określone /…/ rzadko oceniający mieli jakieś wątpliwości. Oznacza to, Ŝe kryteria były jasne”. 80 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” Podsumowaniem przedstawionych rozwaŜań na temat oddziaływania kryteriów oceny, procesu selekcji oraz nadzoru wdroŜeniowego nad wspomaganymi finansowo projektami, a takŜe następujących w czasie wdraŜania Programu prawidłowych zmian tych elementów, moŜe być stanowisko powszechnie podzielane przez przedstawicieli Instytucji WdraŜających na poziomie regionalnym: (cyt. FGI/B) „Na początku SPO WKP był jedną wielka zagadką /…/ jak ktoś zobaczył ten ogrom dokumentów, jakieś wskaźniki; po prostu kompletnie nie wiadomo było o co chodzi, jak to mierzyć, jak uzasadnić i jak się z tego później rozliczyć. Tony sprawozdań, wnioski o płatność, z tabelami, z NIP-ami /…/ ale [obserwując rzecz z perspektywy czasu], to był w sumie dość przyjazny Program, poza tą straszną biurokracją na początku, co później zostało zmienione”. 4.2.4. Ocena procesu pozyskiwania wsparcia artykułowana przez beneficjentów SPO WKP W ramach badań ilościowych beneficjenci Programu poproszeni zostali o udzielenie odpowiedzi na pytanie otwarte „Co sprawiało największy problem w toku aplikowania o wsparcie w ramach SPO WKP?”, poprzez wskazanie ich zdaniem najwaŜniejszych czynników (barier). Co do zasady, uzyskane od beneficjentów Programu wskazania potwierdzają sformułowane powyŜej uwagi dotyczące kryteriów oraz strony formalnej przebiegu procesu oceny wniosków. Po pierwsze naleŜy zaznaczyć, Ŝe najczęściej beneficjenci informowali o braku problemów w procesie aplikowania o wsparcie (32%). Stanowisko takie uzasadniają dwa czynniki: po pierwsze – często występująca współpraca na etapie opracowywania wniosku z firmami doradczymi i po drugie – uzyskiwana pomoc ze strony Instytucji WdraŜających34. Oczywiście, występowanie współpracy z firmami doradczymi, czy teŜ pozyskiwanie przejrzystych wyjaśnień dotyczących zasad i procedur nie pojawiały się w kaŜdym indywidualnym przypadku. Stąd teŜ w grupie zgłaszanych problemów odnaleźć moŜna takie, które dotyczą kwestii proceduralnych oraz nawiązują do skomplikowanego najczęściej formalnie zgłaszanych procesu problemów pozyskiwania wsparcia. utrudniających Tak więc, pozyskiwanie wśród wsparcia odnajdujemy: 34 Występowanie obu tych czynników ujawniają prezentowane w dalszej części raportu studia przypadków – w szczególności dotyczące przedsiębiorców, korzystających ze wsparcia w ramach Poddziałania 2.2.1., Działania 2.3. oraz 1.4. 81 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” Tab. 21. Problem / bariera utrudniająca pozyskiwanie wsparcia w ramach SPO WKP Lp. Udział wskazań 1. Przygotowanie wniosku 26% 2. Biurokracja 13% 3. Zawiłe procedury 10% 4. Bardzo czasochłonne procedury 4% 5. Czas oczekiwania na dotację 4% 6. Rozliczenie projektu 4% 7. Brak jednoznacznej interpretacji przepisów 3% 8. Niekompetencja pracowników Instytucji WdraŜających 2% 9. Brak jednoznacznych kryteriów oceny wniosków 1% Udowodnienie innowacyjności przedsięwzięcia 1% 10. Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ilościowych. Dla beneficjentów podstawowe znaczenie miała skomplikowana postać wniosku o wsparcie oraz wynikające z tego trudności w opracowaniu (wypełnieniu) wniosku. Kolejne bariery, na które najczęściej wskazywano to zbiurokratyzowanie procesu aplikacji o wsparcie wraz z zawiłymi procedurami. Jeśli chodzi znaczenie tych problemów w przekroju kluczowych działań SPO WKP adresowanych wprost do przedsiębiorców, to nie występują tu specjalne odrębności, z wyjątkiem nasilenia opinii o skomplikowanej postaci oraz problemach z przygotowaniem wniosku w grupie beneficjentów Działania 2.3.35 Tab. 22. Lp. Problem / bariera utrudniająca pozyskiwanie wsparcia w ramach SPO WKP Działanie / Poddziałanie 1.4. 2.2.1. 2.3. Udział wskazań 1. Przygotowanie wniosku 22% 18% 31% 2. Biurokracja 14% 14% 11% 3. Zawiłe procedury 10% 7% 12% Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ilościowych. 35 Biorąc pod uwagę podział beneficjentów wsparcia SPO-WKO na kategorię: (i) przedsiębiorców oraz (ii) instytucji otoczenia biznesu, zauwaŜalne jest przyznawanie znacznie mniejszego znaczenie wskazanym ograniczeniom przez sferę instytucji. Wynika to z faktu, Ŝe jest to grupa podmiotów niejako na co dzień obcujących z programami wsparcia i dlatego, w jakiejś mierze, jest ona przyzwyczajona do wskazanych problemów natury formalnej. Natomiast dane szczegółowe ujawniają, Ŝe dla instytucji otoczenia biznesu znacznie większym ograniczeniem jest asygnowanie wymaganego, minimalnego wkładu własnego do projektu; przeciwnie, problem ten w sferze przedsiębiorców - beneficjentów SPO WKP ma zdecydowanie mniejsze znaczenie. 82 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” Przedstawiony rozkład jest teŜ dość charakterystyczny i odpowiada najczęściej formułowanym zarzutom wobec instytucji otoczenia administracyjnego sfery przedsiębiorstw. Stwierdzić moŜna, iŜ to nie określona postać kryteriów selekcyjnych projektów stanowi barierę, a raczej oprzyrządowanie formalne i proceduralne (i jego praktyczny przebieg) rządzące procesem wyboru projektów do współfinansowania. Z uwagi na fakt, Ŝe cześć wnioskodawców na etapie sporządzania wniosku o wsparcie korzystała z pomocy firm doradczych oraz instytucji otoczenia biznesu, interesujące są równieŜ stanowiska przedstawicieli tego typu podmiotów, co do oceny barier, które stwarzały największe ograniczenia dla aplikujących firm. Ujawnione w toku badań ilościowych opinie tej grupy respondentów w zasadzie pozostają zgodne ze stanowiskami formułowanymi przez beneficjentów wsparcia. W tym przypadku trzy najsilniej artykułowane bariery obejmują (hierarchia według znaczenia bariery): (1) problemy związane z wypełnieniem dokumentów aplikacyjnych, (2) zawiłość procedur aplikacyjnych oraz (3) zrozumienie wytycznych konkursowych (zbyt skomplikowana i mało przejrzysta postać wytycznych). Inne czynniki, przykładowo: trudność wykazania innowacyjności przedsięwzięcia, ograniczenia finansowe, sporządzenie biznes planów, okres oczekiwania na zawarcie umowy – mają zdaniem firm doradczych i instytucji sfery otoczenia biznesu znacznie mniejsze znaczenie. Przedstawiony rozkład barier utrudniających pozyskiwanie wsparcia potwierdza jednocześnie zasadniczo pozytywną ocenę formułowaną wobec kryteriów oceny wniosków, w tym kryteriów merytorycznych, a takŜe nie występowanie istotnych problemów jeśli chodzi o wymóg uzasadnienia innowacyjności przedsięwzięcia gospodarczego. Wskazania beneficjentów SPO WKP na tego rodzaju bariery okazały się śladowe (wśród firm doradczych i instytucji otoczenia biznesu w ogóle nie występowały). Warto takŜe odnotować bardzo pozytywną ocenę formułowaną wobec pracowników instytucji WdraŜających, biorąc pod uwagę ich kompetencje. Wskazania na ograniczenia wynikające z niekompetencji pracowników Instytucji WdraŜających są takŜe bardzo niskie. 83 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” 4.3. Zastosowana w SPO WKP definicja innowacyjności i jej konsekwencje Pytania badawcze, na które udzielono odpowiedzi w niniejszczej cześci Raportu: W jakim stopniu rozumienie innowacyjności zastosowane w SPO WKP umoŜliwiło wspieranie projektów, które przyczyniały się do podniesienia innowacyjności gospodarki? Czy pojęcie innowacyjności zastosowane w SPO WKP było właściwie rozumiane przez przedsiębiorców? 4.3.1. Aspekty programowe a przyjętą definicja innowacyjności Analizując wpływ definicji innowacyjności przyjętej w SPO WKP na dystrybucję wsparcia na rzecz projektów rzeczywiście innowacyjnych, naleŜy uwzględnić dwie fazy wdraŜania Programu. W początkowym okresie kluczowe znaczenie miała ogólna definicja innowacyjności zawarta w Uzupełnieniu SPO WKP. Następnie, uruchomienie Działania 2.2.1. w fazie kiedy było ono wdraŜane przez Polską Agencję Rozwoju Przedsiębiorczości, przyniosło nowe rozumienie innowacyjności – znacznie węŜsze i bardziej precyzyjne. Obie te fazy naleŜy rozpatrywać oddzielnie. Ogólna definicja innowacyjności zawarta w Uzupełnieniu Programu jest w ogólnym zarysie zgodna z klasycznymi definicjami Schumpeter’a i Drucker’a. Kładzie ona nacisk na zmianę jako główną oś innowacji.36 Takie rozumowanie najlepiej oddaje istotę innowacji, ale juŜ od czasów klasycznej definicji Schumpetera, sformułowane przez niego „nieciągłe kombinacje” w wyznaczonych obszarach budzą powaŜne wątpliwości. W konsekwencji takŜe definicja przyjęta w SPO WKP budzi pewne kontrowersje. Jeden z rozmówców – przedstawiciel Instytucji WdraŜającej – tak definiuje innowacyjność w SPO WKP: (cyt. IDI/B) „Innowacyjność jest to wprowadzanie rozwiązań, które podnoszą poziom gospodarki, wprowadzanie nowych technologii, produktów, sposobów organizacji. Budują one wzrost konkurencyjności przedsiębiorstw wprowadzających te innowacje”. Wypowiedź ta oddaje dobrze ducha rozumienia pojęcia innowacji w początkowej fazie wdraŜania SPO WKP. Kluczowe znaczenie miała tu funkcja innowacji, jej rezultat, który musiał być pozytywny, musiał prowadzić do wzrostu konkurencyjności. Mniej istotny jest tu sam przebieg procesu innowacji. Kluczowe znaczenie ma efekt. W tym względzie rozumienie pojęcia jest bardzo bliskie rozwiązaniu zastosowanemu przez Schumpetera, który w swojej definicji kładzie nacisk na obszary, w jakich ma pojawić się efekt wprowadzonej innowacji (np. otwarcie nowego rynku, wprowadzenie nowego produktu itd.). Na tym etapie wdraŜania, innowacja była rozpatrywana na poziomie najniŜszym – poziomie przedsiębiorstwa. Wystarczyło, aby dane rozwiązanie było nowe dla firmy, 36 Wprowadzenie czegoś nowego, rzecz nowo wprowadzona, nowość, reforma – zob. W. Kopaliński „Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych”, www.slownik-online.pl/kopalinski 84 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” aby móc nazwać je rozwiązaniem innowacyjnym. Sformułowania zawarte w definicji zdawały się jednak wskazywać jako akceptowalne jedynie innowacje strategiczne. A zatem zmiana mogła odbywać się na poziomie firmy, ale musiała być to zmiana istotna. Takie rozwiązanie jest zgodne z definicją Altshulera, który wskazuje na istotność poziomu zmiany i jej związek z kreatywnością. Rozpoczęcie wdraŜania Działania 2.2.1. przyniosło zdecydowane zawęŜenie rozumienia innowacji. Postawiono warunki brzegowe zdecydowanie ograniczające swobodną moŜliwość stosowania tego pojęcia. Po pierwsze nowa definicja dopuszczała jedynie innowację procesową (lub procesowo-produktową), mówiąc wyraźnie, iŜ konieczne jest „wdroŜenie nowej technologii”. Po drugie, definicja określała skalę stosowania tej technologii – a zatem precyzowała pojęcie nowości – wskazując maksymalny wiek danego rozwiązania w skali światowej. Definicję innowacji tego etapu najlepiej obrazuje wypowiedź przedstawiciela regionalnej instytucji finansującej: (cyt. ITI/B) „To ma być właśnie coś nowego, coś co w tej chwili, albo bardzo niedawno zostało wprowadzone na rynek w danej branŜy”. Bardzo ciekawie definiuje innowacyjność przedstawiciel jednostki badawczo-rozwojowej, biorącej udział w jednym z działań SPO WKP. Stwierdza, Ŝe (cyt. ITI/D) „Innowacyjne jest wszystko to co jest nowe w stosunku do przesłanek literaturowych”. A zatem, widać wyraźnie, iŜ na tym etapie nie wystarczała nowość w skali firmy, czyli schumpeterowskie nieciągłe kombinacje. Pojęcie nowości technologii musiało znaleźć potwierdzenie zewnętrzne – literaturowe, eksperckie itd. Trudno jest odpowiedzieć na kluczowe pytanie, czy takie rozumienie innowacji jest zgodne z definicjami klasycznymi. Z całą pewnością jest zgodne z pewnym obszarem innowacji. Bardzo wiele zjawisk innowacyjnych w rozumieniu kaŜdej definicji, nie mieści się w pojęciu innowacji przyjętym dla działania 2.2.1. Programu i obecnie kontynuowanym w Programie Operacyjnym „Innowacyjna Gospodarka”. Z całą pewnością jednak, wszystkie projekty spełniające kryteria Działania 2.2.1. będą mieściły się w kaŜdej z powszechnie uznawanych definicji innowacji. Wychodząc z takiego punktu widzenia moŜna przyjąć wstępną tezę, iŜ takie rozumienie innowacji przyczyniło się do podniesienia innowacyjności gospodarki poprzez podniesienie innowacyjności podmiotów korzystających ze wsparcia. Trudno jest powiedzieć, czy zawęŜenie definicji innowacji zwiększyłoby wpływ programu na wzrost konkurencyjności przedsiębiorstw. Bez wątpienia jednak wpłynęło na wybór projektów bardziej innowacyjnych. Pamiętać jednak naleŜy, iŜ ta zawęŜona definicja dotyczyła tylko pewnej części dystrybuowanych środków. Tam gdzie była jednak stosowana, odniosła oczekiwane rezultaty. Dobrze obrazuje to wypowiedź przedstawiciela Instytucji WdraŜającej Program na poziomie regionalnym (cyt. ITI/B): „[przedsiębiorcy] juŜ bardzo dobrze rozumieją i wiedzą jak mają szukać informacji, Ŝeby udowodnić, Ŝe to co chcą kupić, czy wprowadzić /…/ jest rzeczywiście innowacyjne. JuŜ nie jest tak jak na początku, Ŝe ludzie chcieli wyciągnąć pieniądze, bo myśleli, Ŝe to takie łatwe.” 85 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” Oddzielną kwestię stanowi pytanie, czy wprowadzenie zawęŜonej definicji innowacji do działania 2.2.1. nie stanowiło stwarzało pola do naduŜyć, a takŜe, czy nadmiernie nie komplikowało procesu oceny wniosków o wsparcie (co zostało zaznaczone wcześniej, jako problem wdraŜania Programu). Tam bowiem, gdzie pojawia się konieczność udowodnienia innowacyjnego charakteru pojawiają się subiektywne opinie eksperckie, nie zawsze rzetelne. Tu kluczowe znaczenie ma jakość i obiektywizm eksperta. Zwraca na to uwagę przedstawiciel regionalnej instytucji finansującej:37 (cyt. ITI/B) „/…/ kaŜdy przedsiębiorca twierdził, Ŝe to co kupuje jest dla jego firmy innowacyjne, w skali regionu juŜ było trudniej, nie mówiąc juŜ o skali kraju czy Europy. To rodziło masę kontrowersji i dawało zarobić instytucjom badawczorozwojowym, bo przedsiębiorcy [zamawiali] opinie i musieli za nie płacić. W [Działaniu] 2.2.1. nie było to obligatoryjne [uzasadnienie innowacyjności w formie opinii instytucji zewnętrznej], ale jeśli przedsiębiorca chciał wykazać, Ŝe rzeczywiście jego pomysł jest innowacyjny, to musiał sięgnąć do jakiś źródeł”. Jest to bez wątpienia koszt przyjęcia takiej, zawęŜonej definicji. Restrykcyjne bariery zawsze stwarzają pole do kontrowersji. Nie moŜe jednak ulegać wątpliwości, iŜ, ze statystycznego punktu widzenia, wprowadzenie w części SPO WKP bardziej zawęŜonej definicji innowacji wpłynęło na wybór bardziej innowacyjnych projektów, na co wpływ miała takŜe znaczna przewaga liczby wniosków nad moŜliwą do udzielenia liczba dotacji. Zjawisko proinnowacyjnego oddziaływania Programu dotyczy przede wszystkim Działania 2.2.1. W pozostałych działaniach (z wyjątkiem Działania 1.4.), szeroka definicja innowacji nie determinowała istotnie proinnowacyjnej jakości projektów. NaleŜy jednak podkreślić, iŜ spełniała ona swój cel. Zakładając, Ŝe punktem cięŜkości Programu było podnoszenie konkurencyjności firm, to szeroka definicja innowacji, akceptująca innowacyjność na poziomie przedsiębiorstwa, była adekwatna i wystarczająca. Odrębne zagadnienie stanowi adekwatność przyjętej w Programie definicji innowacyjności w odniesieniu do generalnego pojęcia innowacyjności gospodarki. Analizując tę kwestię naleŜy przede wszystkim zaznaczyć, Ŝe rozumienie pojęcia „innowacyjność gospodarki” jest niezwykle szerokie i zmienne w czasie. Z punktu widzenia gospodarki innowacyjność nie moŜe ograniczać się wyłącznie do procesów produkcyjnych i usługowych występujących na poziomie przedsiębiorstw38. W zasadzie występować ona będzie we wszelkich obszarach funkcjonowania organizacji gospodarczych i społecznych. Ponadto obejmuje ona wszelkiego rodzaju procesy współpracy pomiędzy róŜnorodnymi aktorami, w tym sferą przedsiębiorstw, nauki i 37 Kwestie dotyczące uzasadniania innowacyjności projektów, analizowane z punktu widzenia Instytucji WdraŜających, zostały juŜ poruszone wcześniej. Obecnie staje się oczywistym, Ŝe wskazany problem dostrzegany był takŜe na poziomie instytucji regionalnych. 38 Najczęściej jednak, szczególnie w sferze przedsiębiorstw, tak teŜ jest rozumiana. Pokazują to równieŜ przeprowadzone w ramach niniejszego projektu badania ilościowe. W kolejnym podrozdziale zaprezentowano opinie przedsiębiorców dotyczące rozumienia przez nich pojęcia innowacyjnej gospodarki, poprzez uwypuklenie jej podstawowych cech. Jak się okazuje, najczęściej przedsiębiorcy łączą z tym pojęciem sprawy technologiczne, nowoczesność techniki produkcyjnej, kwestie zarządzania – a więc zagadnienia charakterystyczne dla działalności gospodarczej rozpatrywanej w mikroskali. 86 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” instytucji badawczo-rozwojowych, konsumentów, władz regionalnych i państwowych. Co wymaga podkreślenia, w tzw. otwartym modelu innowacyjności kluczową funkcję zaczyna pełnić innowacyjny i przedsiębiorczy konsument, który ma moŜliwość wpływu na kształt oferowanych na rynku produktów. Wreszcie, szerokie ujęcie innowacyjności nie ogranicza się wyłącznie do teorii i praktyki ekonomii oraz zagadnień czysto technologicznych. Wraz z upływem czasu zauwaŜa się bowiem, Ŝe proces innowacyjny obejmuje oprócz działalności produkcyjnej takŜe naukową, a ostatnio coraz częściej mówi się takŜe o innowacjach społecznych39. Biorąc pod uwagę powyŜszy kontekst naleŜy stwierdzić, Ŝe definicja innowacyjności stosowana w Programie wsparcia koncentrowała się na tradycyjnych zagadnieniach innowacyjności, dotyczących wprost sfery gospodarowania przedsiębiorstwa. Przykładowo niezauwaŜalna pozostała przez rola konsumenta, a w niewielkim zakresie odwoływano się takŜe do zagadnień związanych ze współpracą pomiędzy róŜnego rodzaju aktorami procesów społeczno-gospodarczych40. Nie wydaje się jednak uprawnione twierdzenie, Ŝe ukierunkowanie definicji innowacyjności zastosowane w SPO WKP było rozwiązaniem wadliwym. Po prostu program ten skierowany był przede wszystkim do sfery przedsiębiorstw, a jego kluczową osią oddziaływania stała się konkurencyjność, niekoniecznie wzmacniana poprzez radykalny wzrost ich innowacyjności, ale głównie poprzez czynniki o charakterze prostym, a więc koncentrujące się na ekonomice działalności gospodarczej. Wspomaganie innowacyjności gospodarki jako takiej muszą więc zapewniać róŜnorodne programy i to bynajmniej nie tylko kierowane do sfery przedsiębiorstw, ale w równym stopniu przeznaczone dla sfery szkolnictwa, nauki, administracji, ograniczające nadmierne oddziaływanie administracyjne, zapewniające swobodę przedsiębiorczości, czy teŜ programy o charakterze społecznym, zapewniające swobodę i aktywizujące funkcjonowanie podmiotów jako konsumentów i organizatorów Ŝycia społecznego. Nie wydaje się takŜe uzasadniona ewentualna krytyka Programu, zarzucająca jego powszechne oddziaływanie, a nie – przykładowo – skoncentrowanie wsparcia wyłącznie w tzw. sektorach wzrostowych.41 Podejście tego rodzaju, jeśli byłoby realizowane juŜ w połowie lat 2000., byłoby przedwczesne. Najprawdopodobniej prowadziłoby do formowania się branŜowych „wysp” innowacyjności, natomiast generalny problem zapóźnienienia i niedoinwestowania ogromnej większości polskiego sektora przedsiębiorstw, w szczególności zaś mikro, małych i średnich firm, pozostałby nierozwiązany. Na potrzebę elastycznego podejścia do definiowania innowacyjności zwracają uwagę takŜe przedstawiciele firm doradczych, powołując się na aktualne 39 Olechnicka A. „Innowacyjność polskich regionów” [w:] „Polska regionalna i lokalna w świetle badań EUROREG-u”, red. Gorzelak G., Warszawa 2007, s. 55. 40 Wyjątkiem było tutaj Działanie 1.4., a w szczególności jego elementy dotyczące współpracy w procesach badawczo-rozowojowych oraz obejmujące wspieranie tworzenia i działalności tzw. centrów zaawansowanych technologii. Ponadto naleŜałoby równieŜ zwrócić uwagę na Działanie 1.5. (nie objęte niniejszymi badaniami) w którym realizowane były projekty mające na celu rozwój infrastruktury, umoŜliwiającej dostęp przedsiębiorców do informacji oraz usług publicznych on-line. 41 Zob. „Poziom absorpcji przez małe i średnie przedsiębiorstwa środków w ramach Sektorowego programu Operacyjnego Wzrost Konkurencyjności Przedsiębiorstw, lata 2004-2006”, Raport końcowy z oceny uzupełniającej, WYG International i PSDB, Warszawa, luty 2007, s. 25. 87 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” problemy sfery przedsiębiorstw w Polsce: (cyt. ITI/E) „JeŜeli mówimy, Ŝe jakakolwiek zmiana na lepsze, jaka pojawi się w przedsiębiorstwie, jest objawem innowacyjności, to bardzo dobrze. Natomiast, jeśli innowacyjność ogranicza się do tego, Ŝe ma to być rozwiązanie znane na rynku światowym nie dłuŜej niŜ 3 lata, to wtedy mamy problem, [gdyŜ] ogranicza to sporo moŜliwości inwestycyjnych, właśnie w to, co jest w tej chwili /…/, zwłaszcza w polskich firmach, zdecydowanie największą potrzebą tj. zmiana organizacyjna, zmiana sposobów funkcjonowania”. Warto wreszcie zauwaŜyć, Ŝe juŜ obecnie funkcjonują opinie, Ŝe bardzo silne ukierunkowanie Programu Operacyjnego „Innowacyjna Gospodarka” na kwestie najwyŜszej jakości innowacji, nie wydaje się rozwiązaniem właściwym, a na pewno są przedwczesne, gdyŜ oddziaływanie SPO WKP na konkurencyjność (eliminowanie róŜnic w zakresie doinwestowania polskich firm), choć pozytywne, to jednak nie było wystarczająco rozległe, co wynikało ze skali tego programu (nieporównywalnie mniejszej niŜ programy realizowane w perspektywie lat 2007-2013). (Cyt. FGI/B) „Zastanawiam się, czy nie zrobiliśmy za duŜego kroku do przodu /…/ to jest zmiana rewolucyjna, a nie ewolucyjna [przejście z SPO WKP do PO „IG”], jeśli chodzi o procedury, kryteria. Część środków powinna być nadal nastawiona na budowanie konkurencyjnej gospodarki, a niekoniecznie [wyłącznie] innowacyjnej [przykładowo] /…/ cały sektor turystyki pozostawia się z boku [nurtu wsparcia] /…/ jeśli fundament nie będzie zrobiony solidnie, to cała budowla się po prostu zawali” i dodatkowo (cyt. ITI/E) „obawiam się, Ŝe w tej chwili zostało bardzo duŜo wysiłku włoŜone w to, Ŝeby nowe projekty miały [silne] elementy innowacyjności, np. wsparcie na wzory uŜytkowe, patenty. Dobrze, tylko czy to jest najwaŜniejszy problem. Czekam więc na program, w którym moŜna składać dobre wnioski inwestycyjne”. Obawy tego rodzaju podnoszone są takŜe w związku z kładzeniem silnego nacisku na wysokiej klasy innowacyjność równieŜ w ramach regionalnych programów operacyjnych – (cyt. FGI/B): „/…/ jest ogromny przeskok. W programach regionalnych ta innowacyjność zaczęła odgrywać takŜe bardzo waŜną rolę /…/ dla przedsiębiorców praktycznie nie ma programów, które by nie mówiły o innowacyjności i nie kładły aŜ takiego nacisku [na innowacyjność]”. Konkludując, przewaŜa opinia, Ŝe postać definicji innowacyjności w SPO WKP ustalona została prawidłowo, dzięki czemu moŜliwe było wspomaganie finansowe róŜnego rodzaju inwestycji przyczyniających się do wzrostu konkurencyjności (Działanie 2.3.), a w pewnych wypadkach równieŜ generujących wysokiej jakości innowacyjność (Podziałanie 2.2.1. oraz wspieranie projektów celowych w ramach Działania 1.4.). Proces wdraŜania SPO WKP doprowadził do określonego rozdysponowania jego środków. Analizując kwestię koncentracji wsparcia naleŜy raz jeszcze powrócić do kluczowych załoŜeń Programu, które odegrały decydującą rolę w zakresie kierunków rozdysponowania środków. Mianowicie, do Programu nie wprowadzono Ŝadnych specjalnych ograniczeń przedmiotowych (branŜowych). Program nie był takŜe limitowany terytorialnie. Jednocześnie dopuszczono bardzo szeroki krąg adresatów 88 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” działań wspierających, począwszy od róŜnego rodzaju instytucji otoczenia biznesu, aŜ po sferę przedsiębiorstw, w tym – w niektórych działaniach – dopuszczając jako beneficjentów programu równieŜ przedsiębiorców duŜych rozmiarów. Z punktu widzenia instrumentarium wspierania zastosowanie znalazł bardzo szeroki katalog instrumentów, odzwierciedlony róŜnorodnymi działaniami i poddziałaniami. Wreszcie, w SPO WKP nie przewidziano równieŜ jakichkolwiek preferencji dla określonych dziedzin, czy rozwiązań technologicznych. Program miał więc, w odniesieniu do gospodarki, powszechne i horyzontalne oddziaływanie. Terytorialne rozdysponowanie środków wsparcia (środków wspólnotowych) na koniec 2007 r., z uwzględnieniem podziału na Działanie 1.4., 2.1., 2.3. oraz Podziałanie 2.2.1. przedstawia poniŜszy rysunek. Rys. 39. województwo Poziom wydatków okreslony w umowach dofinansowania (SPO-WKP, Działanie 1.4., 2.1., 2.3. i Poddziałanie 2.2.1.) - wartość dofinansowania ze środków wspólnotowych Za ch od ni op W o ar W mo m ie iń lk r sk sk op ie o ol – sk M ie Św a z ię ur s to kr kie zy sk Śl ie ą Po ski e m or Po skie d Po la sk dk ie ar pa ck O ie M po ls az k ow ie ie M c ał op kie ol sk Łó ie dz Lu kie bu Ku ja Lu skie ws be ko ls -P om kie Do or ln ski oś e lą sk ie 0,00 100,00 200,00 300,00 400,00 500,00 600,00 mln zł. 2.1. Źródło: 2.2.1. 2.3 1.4 „Sprawozdanie okresowe z realizacji Sektorowego Programu Operacyjnego „Wzrost konkurencyjności przedsiębiorstw, lata 2004-2006”, za II półrocze 2007 r., dane skumulowane (od początku realizacji programu), Tabela 2. Stan realizacji projektów według priorytetów, działań i województw. Biorąc pod uwagę ujęcie terytorialne środki Programu w przewaŜającym wymiarze skoncentrowane zostały w czterech województwach: mazowieckim, wielkopolskim, śląskim i małopolskim. Kolejną grupę stanowiły województwa o przeciętnej absorpcji, tj. kujawsko-pomorskie, łódzkie, zachodniopomorskie, dolnośląskie, pomorskie i podkarpackie. Ostatnia grupę stanowiły województwa o najniŜszym stopniu koncentracji wsparcia: warmińsko-mazurskie, podlaskie, lubelskie, opolskie, lubuskie i świętokrzyskie. Odnotowany rozkład wsparcia w ramach województw pozostaje zgodny z ich potencjałem ekonomicznym, w tym potencjałem sfery przedsiębiorstw (cyt. IDI/B) „/…/ poziom zainteresowania Programem jest pochodną liczby MŚP i stopnia rozwoju regionu”. Związki w tym zakresie są w 89 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” oczywisty sposób widoczne, aczkolwiek stan ten nie do końca był akceptowany (cyt. ITI/E) „KaŜde województwo ma swój poziom /…/. Natomiast biorąc pod uwagę, Ŝe to był Program ogólnopolski, no to trudno konkurować firmie ze świętokrzyskiego z firmą z mazowieckiego /…/ wiadomo, Ŝe to województwo jest bogatsze, ma lepsze firmy i konkurencja jest silniejsza niŜ w naszym województwie /…/ generalnie firmy z naszego województwa konkurują [raczej] tutaj w regionie niŜ w kraju. Dlatego trudno im było wygrać projekt. Zresztą niewiele z nich wygrało”. Układ kryteriów działań programu (adresowanych wprost do sfery przedsiębiorstw), który uwzględniał nie tylko kwestie innowacyjności, ale kładł takŜe nacisk na kondycję ekonomiczno-finansową beneficjentów, zdecydował o koncentracji wsparcia na wskazanych lokalizacjach. Podobne uwagi pozostają aktualne równieŜ w odniesieniu do rozdysponowania środków w ramach poszczególnych działań Programu. Przykładowo, w Działaniu 1.4., z uwagi na jego specyfikę, opartą na współpracy instytucji badawczo-rozwojowych z przedsiębiorstwami, finansowanie skoncentrowane zostało w regionach nasyconych instytucjami badawczo-rozwojowymi o wysokim potencjale oraz związkach ze sferą przemysłu (województwo mazowieckie, śląskie i małopolskie)42. Powszechny, horyzontalny zasięg programu uzasadniony był poszukiwaniem jako adresatów wsparcia przede wszystkim przedsiębiorstw, które moŜna określić jako jednostki o duŜym potencjale i dynamice rozwojowej, zdolne do konkurowania na rynku europejskim i światowym. Jednocześnie w okresie wdraŜania SPO WKP funkcjonował inny program wsparcia, oparty na podziale regionalnym (Zintegrowany Program Operacyjny Rozwoju Regionalnego). W ten sposób uzasadnione było podejście horyzontalne zastosowane w przypadku SPO WKP, koncentrujące wsparcie na najaktywniejszych przedsięwzięciach w i dynamicznych zakresie rozwoju przedsiębiorstwach (Priorytet 2) i infrastruktury wspierania przedsiębiorstw (priorytet 1) niezaleŜnie od lokalizacji czy przedmiotu działalności. 4.3.2. Rozumienie pojęcia innowacyjności przez przedsiębiorców Nieco inaczej kształtuje się sytuacja w odniesieniu do rozumienia samej istoty innowacji i innowacyjności przez przedsiębiorców. Warto na początku przywołać wypowiedź przedstawiciela jednej z jednostek badawczo-rozwojowych: (cyt. ITI/D) „UwaŜam, Ŝe jeśli chodzi o MŚP, to dla [przedsiębiorców] innowacje to jest wszystko to co jest nowe. Jako Ŝe u nas gros technologii to technologie przestarzałe, więc tu nie powinno być mowy tylko o innowacjach, ale [w równym stopniu] i o unowocześnieniu technologii, czy nazwijmy to poprawą konkurencyjności na rynku”. Dla większości przedsiębiorców, którzy myślą przewaŜnie w kategoriach własnej firmy, istnieje jednoznaczne powiązanie innowacji z „ulepszaniem”, „zmienianiem”, „poprawianiem”, „modernizacją” odruchem u własnej firmy. większości Tak polskich rozumiana innowacyjność przedsiębiorców. Myślenie jest naturalnym w kategoriach 42 Potwierdzają to odrębne badania. Zob. projekt badawczy „MoŜliwości podniesienia potencjału polskich MŚP”, temat 3: „Badanie potencjału innowacyjnego regionów”, raport: „regionalne zaplecze naukowobadawcze”, Pentor / PAG Uniconsult / IBnGR na zlecenie PARP, maj 2008. 90 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” racjonalizacji, unowocześniania wydaje się być bardzo rozpowszechnione. Dobrze odzwierciedlają tego rodzaju myślenie stanowiska przedsiębiorców - beneficjentów SPO WKP, zarówno gdy chodzi o definiowanie innowacyjności w odniesieniu do całej gospodarki, jak i własnego przedsiębiorstwa43. Rys. 40. Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ilościowych. Charakterystyki innowacyjnej gospodarki oraz cech, które definiują innowacyjność przedsiębiorstwa – beneficjenta Programu pozostają w znacznej mierze zbliŜone. RóŜnice dotyczą znaczenia przyznawanemu zastosowaniu nowoczesnych środków produkcji oraz pewnych elementów szczegółowych charakterystycznych dla funkcjonowania przedsiębiorstwa na rynku (np. kompleksowe podejście do klienta). W sumie jednak postrzeganie przez przedsiębiorców kwestii innowacyjności, w stosunku do róŜnych punktów odniesienia (gospodarka vs. przedsiębiorstwo), pozostaje bardzo podobne. Ponadto, charakterystyczne w opiniach przedsiębiorców jest przyznawanie relatywnie mniejszego znaczenia róŜnego rodzaju czynnikom nawiązującym do współpracy, współdziałania, tworzenia sieci, klastrów, wymiany informacji, a więc czynnikom bardzo waŜnym z punktu widzenia innowacyjności i gospodarki opartej na 43 Stanowiska te zidentyfikowano w oparciu o pytania otwarte, które umoŜliwiały wskazanie najwaŜniejszych zdaniem respondenta charakterystyk – innowacyjnej gospodarki oraz cech innowacyjności przedsiębiorstwa beneficjenta. 91 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” wiedzy. Przedsiębiorcy mają tendencję do postrzegania innowacyjności jako zagadnienia technologicznego i związanego z kwestiami siły rynkowej. Rys. 41. Na czym polega innowacyjność Pana(i) firmy? 50% 45% 40% 35% 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% i i i i ć h a w tu ść ia dr dź ka gi m śc ie yc nt ty ym ie is by ja er no an ka no dz ie jn ja ji iz uc ow ow ow ie en aj kl ic ni ow ow j t c k p d i t d n u w y o a i w w n o m y n t k od w t h tó po w tó śr ry ra zw zy re ifi ns h za łó ie o a h ów e yc a uk ro al uk ii na us og d ia yc na śc yc dn dk m In ok aw od ow w pr od to ow er nd kw ro ej r o y u r s w r t o o o e n N u r r h d p y p n p a e f t n ś c cz m no ie in W ni / m h po O go Po e h ie ść z ie ć aw ni e ch an ze yc m ne yc an ko oś an ie za ad ca os ny w ow es ow sn ja ow n d b s a n w y w z s e n d r t a i a d o z jm ę s p e ze oc k ek m os ok Po oc ół ow cz Ni zy de pl oc ne st ow ka w ys pr w sp sz or Po ry om ie n O W od Za no W W no yk r a K ś e n i W ie o an e z an w an ni a w ty ow za ac so ys r os z o ad t p s st or ół ow Za yk Za sp pr W W W hn ec ol ii og iu u sł g od pr uk i cj iu u sł g ąd rz n za ia zw ro z ią ań do Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ilościowych. Podobne stanowisko, kładące nacisk na unowocześnienie i racjonalizację, obrazują wypowiedzi przedstawicieli Regionalnych Instytucji Finansujących: (cyt. ITI/B): „Natomiast widać, Ŝe zmiana następuje, bo przedsiębiorcy zdają sobie sprawę, Ŝe bez nowoczesnych rozwiązań, oszczędnych pod kaŜdym względem, nie dadzą rady, bo ich produkcja będzie zbyt droga, a produkt będzie mało konkurencyjny” oraz (cyt. ITI/B) „/…/ większość raczej myśli, Ŝe skoro są pieniądze do uzyskania, to moŜna sfinansować zakup niezbędnej maszyny, wybudować halę, po to aby usprawnić [funkcjonowanie przedsiębiorstwa] – transport, logistykę, magazynowanie itd. Takie myślenie dominowało, natomiast trafiają się, w zdecydowanej mniejszości, ludzie, którzy maja jakiś pomysł i szukają moŜliwości do jego zrealizowania, między innymi wiedząc, Ŝe są programy temu słuŜące”. Choć druga zacytowana wypowiedź wydaje się znacznie bardziej pesymistyczna (obie odwołują się przede wszystkim do projektów współfinansowanych w ramach Działania 2.3.), to jednak zauwaŜmy, iŜ zwraca ona uwagę na wykorzystywanie programów wsparcia, które pozostaje poparte dąŜeniem do usprawniania funkcjonowania przedsiębiorstwa w określonych sferach. Mowa jest tu zatem o dąŜeniu do pozyskiwania nowych rozwiązań w skali firmy, powodujących wzrost konkurencyjności działania. 92 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” Zwraca uwagę fakt, Ŝe dla przedsiębiorcy nie waŜna jest sama innowacja (jako taka), lecz efekt, jaki ona ze sobą niesie. Takie funkcjonalne myślenie odpowiada klasycznym definicjom innowacyjności. Przedsiębiorcę mniej interesują cechy wewnętrzne innowacji – to czy określone rozwiązanie ma dwa czy trzy lata, to, czy istnieje na świecie, czy teŜ nie (jest zupełna nowością). Zainteresowanie dotyczy głównie efektu jaki przyniesie rozwiązanie innowacyjne w firmie. Z oczywistych teŜ względów przedsiębiorcy są skłonni uznawać za innowację kaŜdą rzecz / działanie, która niesie ze sobą poprawę ich pozycji rynkowej. A o tej w głównej mierze decyduje zdolność do wprowadzania na rynek nowych produktów, w warunkach utrzymania ich wysokiej jakości. Z kolei zdolności tego rodzaju wynikają z zastosowania nowoczesnych rozwiązań technologicznych, wykorzystujących nowoczesne środki produkcji (zauwaŜmy przy tym, Ŝe są to cztery najwaŜniejsze czynniki, wskazywane przez przedsiębiorców jako charakteryzujące innowacyjność). Uwzględniając ten kontekst stwierdzić moŜna, Ŝe rozumienie przez przedsiębiorców zastosowanych definicji innowacyjności było prawidłowe – w kaŜdym bądź razie jest, gdy bierze się pod uwagę rezultaty wsparcia, które prowadziły do znacznego wzrostu konkurencyjności beneficjentów wsparcia, wywołując takŜe istotne efekty innowacyjne w grupie przedsiębiorstw, beneficjentów Podziałania 2.2.1. Przywołać w tym miejscu moŜna jeszcze jedno stanowisko dobrze odzwierciedlające omawiany tu problem, artykułowane przez przedstawicieli Regionalnych Instytucji Finansujących (cyt. FGI/B) „Przedsiębiorcy działają kierując się intuicją i podejmując ryzyko /…/ właściciele firm, którzy podejmują decyzje inwestycyjne nie muszą do końca rozumieć, co to jest innowacyjność, natomiast [jak pokazuje praktyka] doskonale wpisują się w tę innowacyjność ze swoimi projektami [inwestycyjnymi] /…/ w tej chwili beneficjentami wsparcia są zwykle dobrze funkcjonujące firmy, posiadające wysoki potencjał rozwojowy. [Poza tym] ta innowacyjność jest juŜ dzisiaj rozumiana, nie razi tak jak cztery lata temu, kiedy wszyscy się zastanawiali, co to jest innowacja procesowa, produktowa /…/. Dzisiaj przechodzi się nad tym do porządku dziennego. Tak, Ŝe [przedsiębiorca] nie zastanawia się nad innowacyjnością, natomiast pomysły, które są generowane, wynikają z potrzeb /…/ [w rezultacie] poziom konkurencyjności gospodarki jednak się podnosi”. Postawa przedsiębiorców wobec zagadnienia innowacyjności moŜe róŜnić się w zaleŜności od rzeczywistych celów przedsiębiorcy. Jeśli celem jest poprawa kondycji firmy, to poszukiwanie rozwiązań innowacyjnych staje się naturalne. Jeśli natomiast celem jest samo otrzymanie dotacji, to mamy do czynienia z poszukiwaniem nie tyle innowacyjnych rozwiązań, co argumentów za ich występowaniem. Bardzo dobrze obrazuje to wypowiedź jednego z przedstawicieli Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości: (cyt. IDI/B) „Są dwie oddzielne grupy. Jeśli ktoś bardzo powaŜnie myśli o rozwoju swojej firmy, a jest sporo takich osób, które wiedzą czego chcą, mają określoną ścieŜkę rozwoju firmy i chcą Ŝeby ich firmy były innowacyjne. Nawet za cenę tego, Ŝe przez pryzmat projektu, który przygotowują, ta innowacja nie wynika z tego. Czyli, oni dąŜą do tego, ale mają świadomość pewnych braków [w sprostaniu definicji 93 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” innowacyjności]. Jest teŜ druga grupa, tych którzy piszą projekt pod kryteria – tylko i wyłącznie. I oni będą się bronić przed zanegowaniem innowacyjności ich projektu”. Warto w tym miejscu wskazać na wyniki badań ilościowych, prezentujące stanowiska przedsiębiorców – beneficjentów programu wsparcia, dotyczące motywów ubiegania się o wsparcie z uwzględnieniem kontekstu innowacyjności. Prezentuje je poniŜszy rysunek. Rys. 42. Proszę powiedzieć czy kwestia wpływu inwestycji realizowanej w ramach SPO-WKP (wykorzystania dotacji) na innowacyjność firmy była traktowana przede wszystkim jako: 81% 80% 77% 77% 74% RAZEM 1.4 2.3 2.2.1 2.1 21% 15% 16% 15% 14% 11% 8% 5% Inwestycja planowana była niezaleŜnie od jej wpływu na innowacyjność Inwestycja planowana była pod kątem jej wpływu na innowacyjność 5% 2% nie wiem, trudno powiedzieć Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ilościowych. Jak wynika z przedstawionych informacji, zdecydowanie przewaŜały sytuacje, w których inwestycje planowane były z uwzględnieniem aspektu innowacyjności. A zatem nie moŜna powiedzieć, aby kwestia innowacyjności była w przewaŜającej mierze traktowana jako figura zupełnie abstrakcyjna, w Ŝaden sposób niezwiązana z realiami funkcjonowania przedsiębiorstwa. Analizując wyniki badań ilościowych w grupie przedsiębiorców naleŜałoby raczej postawić tezę przeciwną. Zdaniem przedsiębiorców – beneficjentów SPO WKP w większości przypadków kwestia innowacyjności nie przybierała więc postaci kolejnego wymogu formalnego, który musi zostać zaakceptowany i w sposób przekonywujący odzwierciedlony we wniosku o dotację, niezaleŜnie od jego rzeczywistego znaczenia dla interesów przedsiębiorstwa. Przedstawione powyŜej podejście potwierdzają informacje pozyskane od instytucji otoczenia biznesu, które oferowały usługi w zakresie opracowywania wniosków o wsparcie w ramach SPO WKP. Analiza danych zebranych w toku badań ilościowych prowadzi do zidentyfikowania dwóch interesujących zjawisk. Pierwsze z nich wydaje się dobrze uzupełniać stanowisko przedsiębiorców o charakterze problematyki planowanych inwestycji innowacyjności. jako Mianowicie, podejmowanych poszukujący z wsparcia uwzględnieniem przedsiębiorcy 94 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” dysponowali konkretnymi propozycjami projektów inwestycyjnych. DąŜenie do otrzymania wsparcia – niezaleŜnie od potrzeb – występowało rzadko. Rozkład stanowisk instytucji otoczenia biznesu w tym względzie prezentuje poniŜszy rysunek. Rys. 43. Która z poniŜszych postaw występowała cześciej u przedsiębiorców, którzy zgłszali się do państwa o pomoc przy opracowaniu aplikacji o wsparcie w ramach SPO-WKP? 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% nie wiem, trudno powiedzieć Obie postawy były równie częste Zgłaszający się przedsiębiorcy nie mieli kon kretnych pomysłów na inwestycje, chcieli jed ynie uzyskać dotacje Przedsiębiorcy zgłaszali się z konkretnym pomysłem inwestycji 0% Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ilościowych. Natomiast odmiennie i mniej optymistycznie przedstawia się stanowisko instytucji otoczenia biznesu w sprawie planowania przez przedsiębiorców inwestycji pod kątem innowacyjności. Zestaw odpowiedzi uzyskany na pytanie – „Czy w Pana(i) odczuciu wymóg wpływu inwestycji na innowacyjność przedsiębiorstw był traktowany przede wszystkim jako wymóg formalny otrzymania dotacji, czy teŜ rzeczywiście inwestycje te były planowane pod kątem zwiększenia innowacyjności firm? – prezentuje kolejna tabela. Tab. 23. Częściej inwestycje planowano niezaleŜnie od ich wpływu na innowacyjność firmy, a następnie „dorabiano" uzasadnienie Częściej inwestycje rzeczywiście planowano pod kątem ich wpływu na innowacyjność firmy Obie postawy były jednakowo częste Nie wiem, trudno powiedzieć 54% 29% 14% 3% Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ilościowych. Co ciekawe, na mechanizm pozyskiwania wsparcia z uwagi na rzeczywistą potrzebę lub teŜ tylko w celu skorzystania z moŜliwości otrzymania wsparcia (niezaleŜnie od potrzeb) oraz – w obu przypadkach – przy drugorzędnym znaczeniu 95 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” innowacyjności, kształt przyjętej definicji innowacyjności ma niewielki wpływ. Im bardziej definicja ta będzie złoŜona, tym firmy dąŜące do pozyskania dotacji, bardziej będą starały się znaleźć odpowiednie argumenty, uzasadniające wysoki poziom innowacyjności zgłaszanych projektów. Jedyna róŜnica polega na tym, iŜ ogólna definicja stwarza większe pole działania, co zauwaŜa przedstawiciel jednej z Instytucji WdraŜających stwierdzając: (cyt. IDI/B) „Bardzo często jest tak, Ŝe firmy szukając dofinansowania starają się wykazać innowacyjność takŜe w tym przypadku, kiedy jej nie ma. Taka definicja ogólna moŜe być dla nich motywem do działania.” Poza tym, moŜna w tym miejscu równieŜ wskazać stanowisko podkreślające efekty edukacyjne po stronie przedsiębiorców, wywoływane programami wsparcia i wpływające na zrozumienie konieczności uzasadniania innowacyjności projektów: (cyt. ITI/B): „/…/ myślę, Ŝe w tej chwili [przedsiębiorcy] dobrze rozumieją to pojecie [innowacyjności]. Na początku były trudności, ale [obecnie] juŜ zdają sobie sprawę, Ŝe to ma być właśnie coś nowego, coś co właśnie w tej chwili albo niewiele wcześniej zostało wprowadzone na rynek [w danej branŜy], czy teŜ urządzenie, czy jakieś rozwiązanie technologiczne. Oni to juŜ bardzo dobrze rozumieją i wiedzą, jak poszukiwać informacji, aby udowodnić, Ŝe to co chcą kupić, czy wprowadzić u siebie jest rzeczywiście innowacyjne”. A zatem wyŜej podniesiona poprzeczka kryteriów innowacyjności nie wyeliminuje zjawiska, niezgodnego z prawdą uzasadniania innowacyjności zgłaszanych do finansowania rozwiązań. MoŜe jednak ograniczyć skalę tego typu zachowań i eliminować na wstępie pewną część projektów bardzo umiarkowanie innowacyjnych. JuŜ sam fakt skomplikowania i precyzji definicji będzie limitował pojawianie się pewnych kategorii projektów (tych najmniej innowacyjnych). Reasumując, naleŜy stwierdzić, Ŝe definicja innowacyjności przyjęta w SPOWKP, w odniesieniu do większości działań programu, była intuicyjnie zrozumiała przez przedsiębiorców i zbieŜna z ich własnymi oczekiwaniami. UtoŜsamiała ona innowację z unowocześnianiem, poprawą poziomu konkurencyjnego – a tak właśnie najczęściej rozumieją ją przedsiębiorcy. Sposób zdefiniowania kryteriów innowacji zawartych w Poddziałaniu 2.2.1. był wprawdzie bardziej obcy pojmowaniu innowacji przez przedsiębiorców, ale ostatecznie takŜe był zrozumiały. Zaproponowane kryteria, jakkolwiek trudno weryfikowalne w praktyce były dla wszystkich jasne. Intencja autorów tej definicji okazała się klarowna dla przedsiębiorców. Zrozumieli oni, iŜ w tym działaniu nie tylko naleŜy wdroŜyć w firmie nowe rozwiązanie technologiczne, ale technologia ta musi być nowością na całym rynku, a nie tylko na poziomie danej firmy. Nie wszystkie przedsiębiorstwa były zainteresowane wdraŜaniem takich technologii, nie wszystkie teŜ miały potrzeby aŜ tak znacznej innowacji, ale większość z nich rozumiała o jaki typ innowacji chodzi. Nie moŜna zatem, na Ŝadnym etapie wdraŜania SPO WKP, wskazywać definicji innowacji, jako jakiejś szczególnej bariery dla przedsiębiorców konfigurujących propozycje projektów do współfinansowania. MoŜna tu dodatkowo przywołać informacje płynące z instytucji otoczenia biznesu, na temat 96 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” uzasadniania innowacyjności projektów, dla których opracowywane były wnioski aplikacyjne. Dominowały stanowiska wskazujące na przeciętne (nie zasadnicze) znaczenie tego rodzaju problemów. W sferze merytorycznej, z całą pewnością, kryteria uwzględnione w ramach Poddziałania 2.2.1. (a takŜe w grupie projektów celowych Działania 1.4.) ograniczyły liczbę projektów o nieznacznym ładunku innowacyjności. Taka jednak była teŜ intencja wprowadzenia ich do procedur oceny. Mniejsza grupa firm mogła skorzystać ze wsparcia, ale wspierane projekty miały statystycznie zdecydowanie znaczenie bardziej miała tu innowacyjny takŜe charakter. dopuszczalna, Jak znacznie juŜ zaznaczono większa wcześniej, wartościowo skala projektów. MoŜna zatem stwierdzić z całą pewnością, Ŝe zawęŜenie rozumienia innowacyjności, jakie nastąpiło w toku wdraŜania SPO WKP przyczyniło się do wyboru projektów o większym potencjale innowacyjnym. Ograniczenie z tego wynikające mogło okazać się niekorzystne dla wielu firm (nie spełniających wyŜszych kryteriów), ale z całą pewnością przyczyniło się do większego wpływu Programu na ogólna innowacyjność gospodarki. 97 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” 4.4. Identyfikacja zróŜnicowań we wspieraniu innowacyjności w SPO WKP oraz ich przyczyny Pytania badawcze, na które udzielono odpowiedzi w niniejszej części Raportu: Jakiego typu innowacje były wprowadzane w przedsiębiorstwach dzięki wsparciu w ramach SPO WKP? Jakich typów innowacji nie wprowadzano lub wprowadzano najrzadziej w ramach realizowanych projektów? Jakie są regionalne zróŜnicowania wsparcia innowacyjności (rodzaj wsparcia, kwota wsparcia, rodzaj beneficjentów, rodzaj innowacyjnych rozwiązań itp.)? Jakie są tego przyczyny i skutki? Jakie inne zróŜnicowania wsparcia są istotne ze względu na negatywne uprzywilejowanie niektórych grup firm pod względem udzielonego wsparcia (wielkość firmy, branŜa, itp.) Jakie są przyczyny występowania tych zróŜnicowań i istnienia niedofinansowanych nisz? Czy firmy, które otrzymały wsparcie, mają szanse stać się lokomotywami rozwoju na własnym terenie? Czy juŜ widoczne są jakieś tego symptomy? Dość oczywistym powodem zróŜnicowań we wspieraniu innowacyjności w ramach SPO WKP była odmienna natura realizowanych działań. Obok działań w których problematyka innowacyjności miała kluczowe znaczenie (poddziałanie 2.2.1) były takie, w których innowacyjność danego przedsięwzięcia była wprawdzie brana pod uwagę, ale nie miała znaczenia kluczowego, wreszcie zaś były teŜ takie w których praktycznie poddziałania, w ogóle choć nie pojawiała oczywiście się w realizowane załoŜeniach projekty danego mogły działania, mieć czy innowacyjny charakter, ale przy wyborze projektów czynnik ten nie miał znaczenia. Odmienność realizowanych działań oraz zróŜnicowanie, jeśli chodzi o instytucje realizujące projekty powoduje, Ŝe analiza wyników badania (w niektórych aspektach) na poziomie całej populacji beneficjentów ostatecznych SPO WKP jest dość trudna, choć oczywiście moŜliwa. Dlatego teŜ wszędzie tam, gdzie będzie to moŜliwe, będziemy się starali prowadzić analizy na poziomie poszczególnych działań. 4.4.1 Wprowadzane innowacje Firmy korzystające z SPO WKP wprowadzały szeroko wachlarz innowacji, prezentowany na poniŜszym wykresie. Najczęściej były to innowacje produktowe, nieco rzadziej procesowe. W zdecydowanie mniejszej liczbie wypadków wprowadzane były innowacje organizacyjne i – najrzadziej – marketingowe. Szczegółowy rozkład jest pokazany na poniŜszym rysunku. 98 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” Rys. 44 Czy Innowacje, które Państwo wprowadzili w ramach otrzymanej dotacji to innowacje produktowe, procesowe, organizacyjne, czy marketingowe? 64% Innowacja produktowa 55% Innowacja procesowa 26% Innowacja organizacyjna 9% Innowacja marketingowa Nie wiem/trudno powiedzieć 2% Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ilościowych. Wśród analizowanych firm pojawiało się wyraźne zróŜnicowanie, jeśli chodzi o rodzaj wprowadzanej innowacji w zaleŜności od wielkości firmy. Szczególnie istotna była zaleŜność, jeśli chodzi o wprowadzanie innowacji procesowej: wprowadzało ją jedynie 42% firm mikro, ale aŜ 79% firm spoza sektora MSP, zatrudniających powyŜej 250 pracowników. Z kolei aŜ 31% badanych firm mikro wprowadzało innowację marketingową, podczas gdy z innowacją taką mamy do czynienia tylko wśród 15% firm spoza sektora MSP. Wyraźne zróŜnicowanie moŜna takŜe zauwaŜyć, jeśli chodzi o rodzaj wprowadzanych innowacji w podziale na wybrane Działania. Innowacje produktowe i procesowe dominowały wśród beneficjentów poddziałania 2.2.1., odpowiednio wprowadzało je aŜ 88% i 74% beneficjentów ostatecznych. Z kolei innowacja organizacyjna dominowała wśród beneficjentów Działania 2.1 – innowacje takie wprowadzało aŜ 61% badanych. Sytuacja taka jest całkowicie zrozumiała projekty realizowane w ramach poddziałania 2.2.1 miały charakter inwestycyjny, podczas gdy w ramach Działania 2.1 były realizowane projekty doradcze, które na ogół dotyczyły właśnie zmian organizacyjnych. 99 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” Rys. 45 Czy Innowacje, które Państwo wprowadzili w ramach otrzymanej dotacji to innowacje produktowe, procesowe, organizacyjne, czy marketingowe? 100% 88% 90% 80% 80% 75% 74% 72% 70% 66% 61% 59% 60% 56% 50% 40%40% 40% 28% 30% 24% 23% 22% 20% 18% 20% 20% 14% 11% 11% 9% 10% 6% 5% 2% 2% 1% 2% 0% 0% Innowacja produktowa Innowacja procesowa Innowacja organizacyjna RAZEM 1.4 2.3 2.2.1 Innowacja marketingowa 1.1 Nie wiem/trudno powiedzieć 2.1 Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ilościowych. Wprowadzane innowacje, w opinii badanych firm najczęściej były nowościami na skalę kraju lub samej firmy (co prezentuje poniŜszy wykres). Nowości na skalę świata były duŜo rzadsze, jednak takŜe pojawiały się wśród badanych projektów. Rys. 46 Czy wprowadzona w ramach dotacji otrzymanej ze SPO WKP innowacja stanowiła nowość na skalę firmy, kraju, czy świata? 40% Nowość na skalę firmy 43% Nowość na skalę kraju 12% Nowość na skalę świata Nie wiem/trudno powiedzieć 5% Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ilościowych. Z kolei przedstawiciele parków naukowo-technologicznych i przemysłowych oraz jednostek naukowo-badawczych, korzystających ze wsparcia SPO WKP byli nieco bardziej ostroŜni (choć róŜnice nie były znaczne) w ocenie skali wprowadzanych przez 100 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” ich klientów innowacji. W 24% wprowadzane innowacje były ich zdaniem nowościami na skalę firmy, zaś wprawdzie w 61% zaś na skalę kraju, jednak w ogóle nie pojawiły się odpowiedzi, wskazujące na wprowadzanie innowacji, stanowiących nowość w skali świata. Wyniki badań jakościowych takŜe wskazują na to, Ŝe znaczna część zrealizowanych projektów (przede wszystkim w ramach Działania 2.3 i Poddziałania 2.2.1) powinna być oceniana bardzo korzystnie, takŜe pod kątem ich (szeroko rozumianej) innowacyjności (cyt FGI/B) „/…/ stwierdzam, Ŝe na 180 projektów, wszystkich co prawda nie widziałem z 2.3., wiele widziałem z 2.2.1., ale to są naprawdę rewelacyjne projekty. I nikt mi nie powie, Ŝe tam zatrudnienie nie zostało wykreowane, bo to są nowe zupełnie przedsięwzięcia, nowe fabryczki, które powstały – cacuszka, po prostu”. Badani wskazywali teŜ, Ŝe wiele projektów było do siebie podobnych, jeśli chodzi o ich istotę (cyt ITI/B) „[w większości chodziło o] kupienie nowszej maszyny opartej o nowsze rozwiązania technologiczne, które umoŜliwi zwiększenie produkcji, podniesienie jakości, zmniejszenie zuŜycia materiałów, zmniejszenie zuŜycia energii, kwestie ekologiczne. To jest co najmniej 90% wszystkich projektów, które właśnie na tym polegały jeśli mówimy o działaniu 2.3, czyli czysto inwestycyjnym”. Niektórzy badani zwracali teŜ uwagę na to (takie glosy były nader częste), Ŝe w przypadku większości firm pojecie innowacyjności powinno być rozumiane bardzo szeroko, Ŝe tak naprawdę naleŜałoby mówić o unowocześnianiu, a nie o innowacyjności. (cyt ITI/D ) UwaŜam, Ŝe przy naszej przestarzałej gospodarce i przestarzałych technologiach, które są stosowane, to powinna być mowa o unowocześnieniu [a nie tylko innowacyjności] technologii, tak by kaŜdy z przedsiębiorców był bardziej konkurencyjny na swoim rynku”. Reasumując, w ramach SPO WKP najczęściej wprowadzano innowacje produktowe i (nieco rzadziej) procesowe na skalę firmy lub kraju. Relatywnie rzadkie były przypadki wprowadzania innowacji na skalę świata. Uzupełniający charakter miały teŜ innowacje organizacyjne, zaś marginalny innowacje marketingowe. 4.4.2. ZróŜnicowanie regionalne Projekty realizowane w ramach SPO WKP były teŜ istotnie zróŜnicowane pod względem regionalnym: przedsiębiorstwa i instytucje z róŜnych regionów realizowały zróŜnicowaną liczbę projektów. Ze względu na rozmaitą aktywność i zasobność przedsiębiorstw w poszczególnych regionach, aktywność i jakość działania infrastruktury wspierania biznesu oraz inne czynniki liczba i wartość podpisanych umów były zróŜnicowane w poszczególnych regionach. PoniŜej prezentujemy dane dla 2 kluczowych działań SPO WKP dla przedsiębiorców – Działania 2.3 oraz Poddziałania 2.2.1 (w części realizowanej przez PARP)44. 44 Sprawozdanie Okresowe z realizacji Sektorowego Programu Operacyjnego Wzrost Konkurencyjności Przedsiębiorstw, lata 2004-2006 , II kwartał 2007, Tabela 3. 101 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” Rys 47 Wartość i liczba podpisanych umów w Działaniu 2.3 i Poddziałaniu 2.2.1 na koniec 2007 roku według województw Działanie 2.2.1 Liczba podpisanych umów Działanie 2.3 Liczba podpisanych umów Działanie 2.2.1 Wartość podpisanych umów Działanie 2.3 Wartość podpisanych umów PowyŜsze wykresy wskazują na interesujące zaleŜności. O ile bowiem i wartość podpisanych umów w ramach Działania 2.3 wydaje się dobrze odzwierciedlać zróŜnicowanie gospodarcze poszczególnych regionów, to w przypadku Poddziałania 2.2.1 mamy do czynienia z trudno zrozumiałym zróŜnicowanie, być moŜe wynikającym z jakichś czynników administracyjnych. Trudno bowiem zrozumieć dlaczego 102 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” województwo śląskie ma 3-krotnie mniej podpisanych umów niŜ niewielkie i słabe pod względem innowacyjności województwo lubuskie. Interesujących wyników dostarcza teŜ analiza pytania, dotyczącego gospodarki regionu w którym działa dana firma. Zgodnie z przyjętymi załoŜeniami struktura próby kontrolnej odzwierciedla strukturę próby zasadniczej pod względem kilku zasadniczych kryteriów, w tym kryterium regionu, w jakim siedzibę ma dana instytucja. Wyniki odpowiedzi na to pytanie prezentuje poniŜszy rysunek. Rys. 48 Czy gospodarkę w regionie, w którym działa Pana(i) firma moŜna uznać za innowacyjną? 50% 45% 45% 40% 37% 35% 30% 27% 25% próba zasadnicza próba kontrolna 23% 20% 17% 17% 15% 11% 12% 10% 8% 4% 5% 0% Zdecydowanie tak Raczej tak Raczej nie Zdecydowanie nie Nie wiem / trudno powiedzieć stopnia innowacyjności Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ilościowych. Wyniki wskazują na to, Ŝe ocena gospodarki macierzystego regionu danej firmy nie róŜni się zasadniczo w zaleŜności od tego na ile dana firma korzystała z SPO WKP, choć wśród firm korzystających z SPO WKP ocena stopnia innowacyjności ich regionu jest nieco bardziej korzystna. MoŜna zaryzykować tezę, Ŝe ludzie często patrzą na otoczenie przez prymat swoich własnych doświadczeń i swojego miejsca pracy. Stąd teŜ korzystna ocena stopnia innowacyjności swojej własnej firmy moŜe wpływać na ocenę innowacyjności regionu. Bardzo ciekawie kształtują się wyniki analizy wartości umów dotacji w podziale na poszczególne działania w województwach. Analizie poddano jedynie cztery działania bezpośredniego wsparcia zdefiniowane, jako te, które mogą mieć istotny wpływ na innowacyjność firm. Podzielono je na dwie grupy. Do grupy narzędzi inwestycyjnych zaliczono działania 2.3. i 2.2.1., natomiast do grupy narzędzi doradczych zaliczono działania 2.1. oraz 1.4. (to ostatnie ma charakter mieszany, ale jego efekt jest bardziej zbliŜony do działań doradczych niŜ inwestycyjnych). Wyniki analizy dla poszczególnych województw prezentuje rysunek nr 49. 103 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” Rys. 49 180000000 160000000 140000000 Inwestycyjne (2.2.1. i 2.3.) Doradcze (2.1. i 1.4.) 120000000 100000000 80000000 60000000 40000000 20000000 do ku ln ja oś w lą sk sk oie po m or sk ie lu be ls kie lu bu sk ie łó dz ki m e ał op ol sk m az ie ow ie ck ie op o po lsk dk ie ar pa ck ie po dl as ki po e m or sk ie śl ąs św w ki ię ar e to m kr iń z sk ys okie m az ur w sk ie za ie lk ch o po od l ni sk op i om e or sk ie 0 Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ilościowych. Jak widać, istnieje wyraźna zaleŜność pomiędzy stopniem rozwoju gospodarczego regionu, a intensywnością korzystania z narzędzi doradczych. Tak jak, w analizowanym wcześniej układzie wielkości firm wyraźnie było widać, iŜ firmy większe są bardziej świadome potrzeb doradczych, tak tu widać, iŜ firmy z województw bardziej rozwiniętych chętniej korzystają z tego typu wsparcia. Prowadzi to do wniosku, Ŝe narzędzia doradcze są adresowane do firm znajdujących się na relatywnie wysokim zainteresowane poziomie niemal rozwoju. wyłącznie Firmy wsparciem małe, słabsze finansowym gospodarczo, inwestycji, są firmy o ugruntowanej pozycji, o większym majątku itd. chętniej sięgają po środki pomocy doradczej. Widać to w układzie geograficznym. MoŜe to być waŜna wskazówka dla programów o charakterze regionalnym. Narzędzia doradcze naleŜy uruchamiać w województwach najlepiej rozwiniętych gospodarczo. 4.4.3 Inne zróŜnicowania (branŜa, wielkość firmy) ChociaŜ działania realizowane w ramach SPO WKP były w większości otwarte dla wszelkich firm z sektora MSP, to jednak w rzeczywistości udział poszczególnych rodzajów firm (mikro, małych i średnich) w realizowanych projektach był zróŜnicowany. Naszym zdaniem trudno jest jednak analizować udział poszczególnych rodzajów firm w poszczególnych działaniach, ze względu na fakt, Ŝe niektóre działania były po prostu bardziej dostosowane do specyfiki np. nieco większych firm i fakt 104 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” słabego w nich uczestnictwa na przykład firm mikro był dość oczywisty. DuŜo bardziej interesująca wydaje nam się analiza udziału wniosków składanych przez dany rodzaj firm i następnie udziału firm z danej kategorii w faktycznie podpisanych umowach (realizowanych projektach). Analizę taką przeprowadziliśmy dla dwóch, naszym zdaniem kluczowych, Działań, skierowanych do firm, czyli Poddziałania 2.2.1 (w części realizowanej przez PARP dla której dysponujemy bardziej kompletnymi danymi) oraz Działania 2.3. Wyniki tej analizy przedstawia poniŜszy wykres. Rys. 50 wnioskach) Skuteczność aplikowania (udział podpisanych umów w złoŜonych silną zaleŜność 45 PowyŜszy wykres precyzyjnie pokazuje zdecydowanie skuteczności aplikowania w zaleŜności od wielkości firmy. W Działaniu 2.3 o ile zaledwie co 20 aplikująca firma mikro ostatecznie otrzymała wsparcie, to w przypadku firm średnich umowę podpisała co 3 aplikująca firma. Oczywiście tak znaczne zróŜnicowanie nie musi wyłącznie świadczyć o problemie jakim jest dla większości firm mikro przygotowanie dobrego wniosku; częściowo bowiem moŜe mieć miejsce sytuacja, w której wiele najmniejszych firm aplikuje w sytuacji, gdy nie są to Działania dostosowane do specyfiki (skali, branŜy) ich działalności i na otrzymanie środków nie mają one najmniejszych szans. Trudno powiedzieć, na ile jest to sytuacja powszechna, wydaje się jednak, Ŝe moŜe ona tylko częściowo tłumaczyć tak znaczne zróŜnicowanie. PowyŜszy wykres wskazuje zatem wyraźnie na zdecydowane upośledzenie mikroprzedsiębiorstw i – w duŜo jednak mniejszym stopniu – małych firm ubieganiu się o środki. Dlatego teŜ, o czym piszemy niŜej, naleŜałoby wspierać najmniejsze firmy, aby niwelować tak wyraźną nierówność. 45 Sprawozdanie Okresowe z realizacji Sektorowego Programu Operacyjnego Wzrost Konkurencyjności Przedsiębiorstw, lata 2004-2006 , II kwartał 2007, Tabela 3. 105 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” ZróŜnicowanie, jeśli chodzi o skuteczność aplikowania ma teŜ swój wymiar regionalny. PoniŜej prezentujemy 2 mapki pokazujące skuteczność aplikowania firm w poszczególnych regionach do Działania 2.3 oraz Poddziałania 2.2.1 (liczba wniosków zaakceptowanych w stosunku do liczby wniosków złoŜonych). Rys. 51. Skuteczność aplikowania do Działania 2.3 i Poddziałania 2.2.1 w zaleŜności od regionu Odsetek zaakceptowanych wniosków Odsetek zaakceptowanych wniosków Poddziałanie 2.3 SPO-WKP Poddziałanie 2.2.1 SPO-WKP POLSKA OGÓŁEM: 19,1 POLSKA OGÓŁEM: 10,1 18,5 20,9 20,6 8,2 14,2 27,6 Legenda: 0,0-5,9 12,0-17,9 8,8 12,0-17,9 24,0-29,9 6,5 22,6 24,8 24,0-29,9 7,1 14,7 19,0 20,1 5,6 2,1 2,5 22,0 21,0 16,7 18,0-23,9 6,0-11,9 18,0-23,9 Legenda: 14,5 11,3 15,5 21,2 24,0 3,4 12,3 11,7 15,5 17,7 16,5 14,4 Występowały teŜ znaczne zróŜnicowania, jeśli chodzi o branŜe w których działali beneficjenci ostateczni. (cyt FGI/B): „/…/ bardzo duŜą część z tego tortu ugryzły firmy informatyczne./.../ Druga grupa to właśnie przemysł maszynowy, to jest związane z tym, Ŝe centra obróbcze, sterowane komputerowo. No i trzeci segment to turystyka… MoŜe nawet nie turystyka, tylko /…/ ludzie coraz częściej odchodzą od imprez domowych, związanych z tym, Ŝeby uroczystości róŜnego rodzaju robić w domu. Wszystko to jest zlecane gdzieś na zewnątrz, począwszy od uroczystości komunijnych, weselnych, po pogrzebowe. I bardzo duŜo firm, które się ukierunkowały na tego rodzaju usługi, czy to wyposaŜenie, czy cała historia związana z zabezpieczeniem tego rodzaju usług. To są trzy takie gałęzie, które na naszym terenie [otrzymały duŜą część dotacji]”. DuŜe znaczenie miała teŜ specyfika regionalna (cyt FGI/B). „Ja jestem z Małopolski, ale to juŜ wynika chyba z regionu, Ŝe tak najbardziej ruszyły chyba Wadowice i Kalwaria, generalnie przemysł meblarski, zresztą to jest związane z rynkiem, bardzo duŜo się buduje. Budownictwo jako takie nie startowało, bo nie ten program, ale cała taka produkcja związana [z nim jak najbardziej].” „/…/są te regionalne specjalizacje, regionalne specjalności. W podkarpackim to jest przemysł lotniczy, przemysł maszynowy”. Udział firm z poszczególnych branŜ był zróŜnicowany w roŜnych skierowanych do sektora przedsiębiorstw działaniach, co obrazuje poniŜszy rys. 52 106 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” Rys. 52 Jaka jest branŜa Pana(i) firmy/instytucji - jaką konkretnie działalność prowadzi? 100% 0% 16% 1% 6% 2% 5% 15% 28% 9% 80% 0% 8% 10% Inne 38% Usługi nierynkowe 60% Usługi rynkowe Budownictwo Przemysł 40% Rolnictwo 60% 79% 16% 67% 20% 29% 0% 12% 0% 0% 0% 0% 0% 2.3 2.2.1 2.1 1.4 Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ilościowych. Jak widać, wśród beneficjentów ostatecznych Działania 2.3 i Poddziałania 2.2.1 dominują firmy z sektora przemysłu. Z kolei z Działania 2.1 korzystały przede wszystkim firmy usługowe; w jeszcze większym stopniu dotyczyło to Działania 1.4. 4.4.4. Przyczyny występowania zróŜnicowań i sposoby ich usunięcia Przyczyny występowania zróŜnicowań wydają się być dość oczywiste, znacznie trudniej będzie natomiast wskazać sposoby ich usunięcia. Do najwaŜniejszych czynników wpływających na stopień zróŜnicowania naleŜą: • Znaczne róŜnice w rozwoju między poszczególnymi regionami Polski. RóŜnice te przekładają się na stopień zamoŜności firm, umiejętność aplikowania o środki pomocowe etc. • RóŜnice w gęstości i jakości działania infrastruktury wsparcia MSP. W przypadku aplikowania do niektórych działań SPO WKP waŜnym elementem ułatwiającym proces aplikowania była jakość prowadzonej promocji, a następnie udzielania informacji na temat zasad aplikowania (realizowana na ogół przez Regionalne Instytucje Finansujące, wspierane przez sieć Punktów Konsultacyjnych). Tymczasem jest powszechnie wiadome, Ŝe jakość działania tych instytucji jest zróŜnicowana, dodatkowo zaś gęstość sieci PK jest róŜna w róŜnych województwach. W nieunikniony sposób firmy (szczególnie z sektora 107 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” mikro) z województw o niskiej gęstości sieci i niŜszej jakości działania RIF i PK miały utrudniony dostęp do finansowania46. • Naturalnie utrudniony dostęp do wsparcia dla najmniejszych firm mikro oraz nieduŜych firm z sektora małych przedsiębiorstw, o czym pisaliśmy poprzednio. Firmy takie nie dysponują na ogół znacznymi nadwyŜkami środków, które mogą przeznaczyć na zatrudnienie zewnętrznego doradcy, powaŜnym problemem moŜe być teŜ dla nich wyznaczenie pracownika, który ma się zajmować przygotowaniem wniosku. Aby minimalizować znaczenie tych zróŜnicowań naleŜałoby realizować dalej juŜ obecnie prowadzone działania takie jak: • Kontynuowanie realizacji polityki regionalnej w obszarze rozwoju przedsiębiorczości, rozumianej nie tyle jako likwidowanie zróŜnicowania między poszczególnymi regionami, ile jako stwarzanie firmom działających w poszczególnych regionach jak najbardziej zbliŜonych warunków działania. • Doskonalenie działania sieci rozwoju wsparcia MSP, pod kątem minimalizacji zróŜnicowań regionalnych. W szczególności waŜne jest aby na obszarach słabiej rozwiniętych województw, o niezbyt znacznej ilości przedsiębiorstw jednostki sieci nie były zbyt od siebie odległe, tak aby firmy miały do nich stosunkowo łatwy dostęp. WaŜne jest teŜ, aby jednostki sieci dysponowały aktualnymi i precyzyjnymi informacjami, tak, aby umoŜliwić (zgodnie z misją systemu KSU) świadczenie usług najwyŜszej jakości. • Maksymalne upraszczanie dokumentacji aplikacyjnej, w szczególności dla najmniejszych firm. Upraszczanie dokumentacji prowadzi do minimalizacji znaczenia istotnej bariery, jaką jest brak środków na zewnętrznych doradców. Im mniej skomplikowana jest dana dokumentacje, tym bardziej wyrównane są szanse róŜnych firm ubiegających się o środki. 4.4.5. Odgrywanie przez firmy i instytucje korzystające z SPO WKP roli lokomotyw rozwoju Jak się wydaje, część firm, które otrzymały wsparcie w ramach SPO WKP moŜe istotnie przyczynić się do rozwoju gospodarczego na terenie regionu, którego działa. Trudno jednak wydawać na ten temat bardziej zdecydowane, ogólne sądy: (cyt. ITI/B) „To czas pokaŜe. Niektóre firmy owszem inwestują z roku na rok, rozwijają się, wiadomo, Ŝe wówczas przybywa im kontrahentów, natomiast, Ŝe to ciągle tych firm, które w SPO WKP dostały dofinansowanie, jest zbyt mało, Ŝeby mówić, Ŝe one akurat będą miały jakiś znaczący wpływ chociaŜby na region.” (cyt. ITI/B) „ [Czy firmy, które otrzymały dotacje mogą pociągnąć za sobą inne] Myślę, Ŝe tak. Ludzie patrzą, Ŝe jeden dostał, Ŝe się udało i zobaczył jak to wygląda, to teŜ chcą skorzystać. Myślę, Ŝe jakiś łańcuszek się z tego tworzy. Jak jest silniejsza ta główna firma, więcej zamawia, 46 Na temat jakości usług PK zob. „Usługi przygotowania i przeprowadzenia badań jakości świadczenia usług przez organizacje zarejestrowane w Krajowym Systemie Usług dla Małych i Średnich Przedsiębiorstw (KSU), Pentor R.I. , PAG Uniconsult, czerwiec 2007 na zlecenie PARP. 108 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” to siłą rzeczy ten, który dostarcza teŜ musi coś zrobić Ŝeby móc dostarczać”. Były teŜ jednak opinie bardziej zdecydowane: (cyt. ITI/B) „ Ewidentnie [tak]. Szczególnie przez pryzmat branŜy”. Niektórzy badani wskazywali teŜ na fakt, Ŝe z takimi sytuacjami moŜemy mieć nawet częściej do czynienia w regionach mniej rozwiniętych, bardziej oddalonych od centrów gospodarczych. (cyt. ITI/B) „Trudno powiedzieć, ale na pewno, bardzo róŜne były te projekty, realizowane często w bardzo małych miejscowościach, takich miejscach, gdzie ‘diabeł mówi dobranoc’. Myślę, Ŝe dla tych lokalnych społeczności, gdzie jest to czasem jedyne miejsce zatrudnienia, wzmocnienie takiego zakładu jakąś nowoczesną linią technologiczną na pewno wpływa na produkcję, być moŜe na wzrost zatrudnienia, choć często są to technologie, które nie wymagają aŜ tak duŜej obsługi. /…/ Bo zazwyczaj w tych małych miejscowościach, jeŜeli trafią nam się projekty z większych dofinansowań np. rzędu 10 mln., to rzeczywiście wpływa to na całość regionu”. Wydaje się zatem, Ŝe w tym obszarze trudno jest przyjąć inną perspektywę, niŜ indywidualną ocenę sytuacji poszczególnych firm, czy ośrodków. Z całą pewnością jednak sytuacje, w których dany ośrodek, czy instytucja będzie odgrywał taką rolę nie będą naleŜały do rzadkości. 109 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” 4.5. Bariery podnoszenia innowacyjności przedsiębiorstw przy wsparciu funduszy strukturalnych Pytania badawcze, na które udzielono odpowiedzi w niniejszej części Raportu: Badani Jakie bariery występowały przy ubieganiu się o wsparcie innowacyjnych projektów? Jakie bariery powodowały nie ubieganie się o wsparcie dla innowacyjnych projektów? Jakie były przyczyny nie uzyskania wsparcia dla innowacyjnych projektów w sytuacji ubiegania się o wsparcie? Jakie bariery utrudniały / utrudniają podnoszenie innowacyjności przedsiębiorstw (w szczególności MMŚP)? W których działaniach bariery te są najsilniejsze? Dlaczego, w jakich są relatywnie słabsze i dlaczego? Czy podejmowane były działania słuŜące niwelowaniu ww. barier? JeŜeli tak, to z jakim skutkiem? Jakich działań zabrakło? W jaki sposób moŜna niwelować ww. bariery? Czy w trakcie realizacji projektów występowały bariery, które obniŜały innowacyjność teoretycznie innowacyjnych projektów? Jakie to były bariery? Z czego wynikały? Czy leŜały po stronie genezy projektu, czy po stronie czynników realizacyjnych? zwracali uwagę na rozmaite problemy, związane z podnoszeniem innowacyjności przez firmy i instytucje otoczenia biznesu przy wsparciu Funduszy Strukturalnych, co prezentujemy na kolejnym rysunku. 110 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” Rys. 53. Jakie bariery mają największy wpływ na innowacyjność Pana(i) firmy/instytucji? Brak środków 47% Biurokracja 11% Brak wykwalifikowanej kadry 10% Bariery prawne 8% Nie ma barier 7% Brak programów pomocowych 4% Brak współpracy z ośrodkami badawczo - rozwojowymi 3% Brak informacji 3% Konkurencja 3% Bariery podatkowe 2% Bariery w świadomości przedsiębiorców 2% Specyfika branŜy 2% Brak pomocy ze strony państwa Uwarunkowania geograficzne, brak infrastruktury Odpowiedź nie na temat 2% 1% 0% Inna odpowiedź Nie dotyczy 4% 1% Nie wiem / trudno powiedzieć 14% Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ilościowych. W pierwszej kolejności, jako kluczową barierę w rozwoju i podnoszeniu innowacyjności swojej firmy/instytucji badani wskazywali na brak środków finansowych: wskazywało na to 48% badanych firm i 38% badanych instytucji otoczenia biznesu. (cyt. ITI/B) „Barierą są przede wszystkim pieniądze. Jeśli chodzi o pomysły, to przedsiębiorcy cały czas mnie zaskakują jak potrafią na rynku znaleźć jakąś niszę, wstrzelić się, utrzymać, ale jest straszny głód pieniądza”. Skądinąd konstatacja, zgodnie z którą podstawową barierą jest właśnie brak środków, w okresie w którym mamy do czynienia ze znacznym wzrostem gospodarczym, wskazuje, Ŝe owoce tego wzrostu nie wszędzie są jeszcze widoczne. Problemem, na który wskazywano w drugiej kolejności, była biurokracja, ten problem wskazywało 11% badanych (kwestie powiązane z tym problemem omawialiśmy zresztą częściowo w rozdziale 4.2.1) Warto przy tym zauwaŜyć, Ŝe problem ten postrzegano z róŜnym natęŜeniem w zaleŜności od działania, w którym uczestniczyła dana instytucja, o czym piszemy dalej. Problem biurokracji, nadmiernej ilości dokumentów do wypełnienia, nadmiernej formalizacji całej procedury aplikowania i rozliczania środków był bardzo powszechnie podkreślany w fazie jakościowej badania. (cyt. FGI/B) „W porównaniu z programami Phare, to SPO WKP po prostu nas zasypało papierami, straszną ilości papierów. Sposób składania tych wniosków, tam przecieŜ pojawiły się te płyty, sumy kontrolne, /…/ straszne rzeczy się działy”. Jednocześnie w trakcie realizacji procedury aplikowania, rozstrzygania konkursu , a następnie realizacji i rozliczania projektów pojawia się szereg problemów, 111 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” które muszą być szybko rozstrzygane. Niestety w tej kwestii często panuje paraliŜ decyzyjny. Wskazywali na to powszechnie przedstawiciele RIFów: (cyt. FGI/B) „/…/ procedury wiąŜą nam ręce, i uwłaczamy własnej logice, uwłaczamy własnej wiedzy i umiejętnościom, po to, Ŝeby dostosować się dokładnie do procedur, bo w punkcie takim i takim jest napisane i nie ma Ŝadnego ruchu. Jak coś podejmujemy na własną rękę, to później nam to wskazują, Ŝe zgodnie z procedurą myśmy złamali tę procedurę, odstąpili od tej procedury, i musimy to poprawić, to bardzo niekorzystnie działa na beneficjentów”. „I teraz jeŜeli literalne stosujemy procedury, to mamy przeciwko sobie beneficjentów, a jeŜeli odstępujemy od nich, to mamy przeciwko sobie PARP. Jesteśmy między młotem a kowadłem”. Jako dość dokuczliwy problem wskazywano teŜ kwestię interpretacji przepisów dotyczących pomocy publicznej i maksymalnych intensywności wsparcia w poszczególnych regionach. (cyt. FGI/B) „Ale my mamy u siebie taki problem w tej chwili, największe dofinansowanie jest w tej chwili na Lubelszczyźnie. I mamy taki przykład, Ŝe fabryka okien kupiła oprogramowanie dla swojej firmy, dzięki któremu oni będą mieć wszystko w tym komputerze, z tego komputera będą do dostawców, na produkcję szły zamówienia, to wszystko będzie się odbywało poza ludźmi. No i końcówka programu jest w Warszawie, bo oni mają swoje biuro handlowe w Warszawie. I idzie w kierunku zmniejszenia dofinansowania”. „Abstrahując od tego, czy to jest logiczne czy nie, przecieŜ nie ma problemu, Ŝeby stworzyć taki zapis, Ŝe części ruchome projektu mają z góry ustaloną najmniejszą intensywność, natomiast części nieruchome mają intensywność odpowiadająca lokalizacji. Natomiast, jeśli nie mamy takich zapisów, to zaczyna się właśnie kombinowanie. A potem wychodzą kwiatki, Ŝe po 3 latach PARP komuś obcina dotacje, bo się zorientowali, Ŝe samochód jeździ.”. Bardzo powaŜnym problemem były teŜ częste zmiany procedur, które powodowały zamieszanie i trudności zarówno po stronie instytucji zajmujących się zarządzaniem projektami, jak i po stronie przedsiębiorców. (cyt. FGI/B) „/…/ grzechem pierworodnym, w tych wszystkich instytucjach wdraŜających – zmienność procedur. To jest po prostu piekło, /…/ pomijam trudną sytuacje beneficjenta, który powinien być dopieszczony i który powinien juŜ od początku do końca wiedzieć, Ŝe to jest tak samo, Ŝe jak na wejściu to na wyjściu. /…/ większego piekła jak przy SPO WKP juŜ nie przejdziemy”. Zmiany procedur miały teŜ inny waŜny aspekt – nierówne warunki dla wszystkich przedsiębiorców. PoniewaŜ zmiany były na ogół dokonywane w korzystnym kierunku (upraszczanie procedur, mniejsza formalizacja), więc przedsiębiorcy, którzy aplikowali w pierwszych rundach konkursowych i odpowiednio wcześniej mieli rozliczane projekty, byli w znacznie gorszej sytuacji. (cyt. FGI/B) „Ci co byli na początku, nie mieli tego szczęścia. To jest mój główny zarzut, jeśli chodzi o programy pomocowe, Ŝe nie są stosowane jednakowe kryteria dla wszystkich”. Wskutek nadmiernej formalizacji wiele wniosków, szczególnie w pierwszym okresie realizacji programu odpadało, przede wszystkim ze względów formalnych (cyt. FGI/B) „/…/ja 112 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” pamiętam sama jak przyszło do nas 500 wniosków i 450 miało błędy formalne. Z czego mnóstwo odpadło na etapie oceny formalnej, bo ludzie nie byli w stanie tego poprawić. To było przeraŜające”. Problemy biurokratyczne i komplikacje w wypełnianiu wniosku powodowały teŜ często, Ŝe niektórzy przedsiębiorcy po prostu rezygnowali z ubiegania się o wsparcie. Bariery biurokratyczne w zróŜnicowanym stopniu miały wpływ na rozmaite firmy; na ogół w największym stopniu były one dokuczliwe dla firm najmniejszych, miały na to zresztą wpływ takŜe inne powody, na przykład problemy księgowe. (cyt. ITI/E) „Ktoś, kto prowadzi sobie sam księgowość, jest na zasadach ogólnych, na ryczałcie, na karcie podatkowej – dla nich ta część finansowa była nie do przeskoczenia. Przy pełnej księgowości moŜna sobie wypełniać pełny bilans, rachunek wyników, przepływy finansowe – to jest największa zmora: przepływy finansowe. Natomiast dla firm na ksiąŜce przychodów to była najtrudniejsza rzecz. To zniechęcało niektóre osoby do korzystania ze środków”. Problemy księgowe mogą być zatem przyczyny słabego poziomu sukcesu najmniejszych firm w aplikowaniu o środki; dodatkowo zaś część firm mogła wręcz rezygnować z aplikowania. Niwelowaniu bariery jaką były wymogi biurokratyczne słuŜyło upraszczanie dokumentacji i procedur, o czym wspominaliśmy juŜ wcześniej. Stąd teŜ czasami pierwsze konkursy w danym Działaniu były duŜo trudniejsze, niŜ konkursy ostatnie. Zmiany takie naleŜy oczywiście ocenić bardzo pozytywnie, jednak powodowało to wspomniany juŜ swego rodzaju brak równego traktowania firm. Barierą dla niektórych firm mogło teŜ być (chociaŜ na temat brakuje obiektywnych danych) przyjęte kryteria oceny innowacyjności, szczególnie w Poddziałaniu 2.2.1., o czym juŜ wspominaliśmy. Wielka róŜnorodność branŜowa i koneczność uzyskania zewnętrznej opinii co do innowacyjności danego rozwiązania powodowały, Ŝe niektóre firmy wprowadzające innowacyjne rozwiązania w bardzo niszowych branŜach mogły mieć problemy z udowodnieniem innowacyjności. Na trzecim miejscu wskazywano na brak wykwalifikowanej kadry (mówiło o tym 10% badanych). Wskazywano na to teŜ w badaniach jakościowych (cyt. ITI/B) „/…/ brak tego potencjału lokowanego w kapitale ludzkim, no oczywiście niewysokie kwalifikacje pracowników przedsiębiorstw, /…/ Ŝeby być innowacyjnym jednak trzeba kapitał wiedzy posiadać, to jest oczywiste. Znaczy kapitał wiedzy ze strony pracowników /…/ [i konieczność] takiego nastawienia innowacyjnego ze strony managementu przedsiębiorstw”. Kwestią problemów z zapewnieniem odpowiedniej kadry miała zresztą takŜe inne reperkusje. Mianowicie niektóre firmy wskazywały, Ŝe właśnie problemy kadrowe zmusiły je do większych inwestycji, posiłkując się funduszami europejskimi. (cyt. ITI/D) „[A jak powstał pomysł na dofinansowanie projektu] musiałbym dziś zatrudniać dwa razy więcej spawaczy, oni uciekają za granicę, a ja nie jestem w stanie im dać takich stawek. Jedno stanowisko zrobotyzowane zastępuje mi 10 spawaczy”. 113 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” W badaniach jakościowych wskazywano teŜ niekiedy na bariery organizacyjne wewnątrz samych firm. Nie wystarczy bowiem zakupić bardzo nowoczesną technologię, musi ona funkcjonować w pewnym otoczeniu i być odpowiednio wykorzystywana. (cyt. ITI/E) „/…/właśnie w to co jest w tej chwili na pewno, w polskich firmach organizacyjna, zwłaszcza, zmiana zdecydowanie sposobu największą funkcjonowania. A potrzebą, niestety to. zmiana wstawienie nowej maszyny... Tu moŜe być duŜa pułapka. Firmy produkcyjne na przykład, zaczną kupować nowoczesne maszyny, ale nie zmienią swojego sposobu funkcjonowania na tyle, Ŝeby wykorzystać te nowe moŜliwości. MoŜna powiedzieć, Ŝe świetnie uzasadniony projekt zakupu najnowszej obrabiarki sterowanej numerycznie, 5osiowej, z dokładnością liczoną w mikronach, z przesuwami stołu liczonymi w mikronach, z najnowocześniejszymi frezami, gdzie moŜna frezować bardzo twarde materiały... tylko organizacyjnie firma nie będzie gotowa, Ŝeby pozyskać klientów na to. Albo koszty stałe firmy są dalej na takim poziomie, ze atrakcyjność cenowa tego produktu, który będzie świetny, będzie średnia. to moŜe być pułapka.” Jak juŜ wspominaliśmy powody nieubiegania się o wsparcie przez róŜne firmy mogą być rozmaite. Z badań, przede wszystkim jakościowych wynika, Ŝe główne przyczyny to: • Biurokracja. Wiele firm zniechęcały (o czym juŜ częściowo pisaliśmy) skomplikowane, niejasne i w dodatku zmieniające się wymogi. • Niekorzystne opinie o ewentualnych szansach ubiegania się o wsparcie. Wiele firm zniechęcały opinie o biurokratycznych i trudnych do spełnienia wymogach, a takŜe krytyczne opinie firm, którym nie udało się uzyskać finansowania. Zwracali teŜ na to uwagę badani (cyt. FGI/B) „/…/ tylko w tej całej łyŜce miodu jest duŜo dziegciu, bo przecieŜ ta średnia, która jest i ilość tych rozczarowanych, a wiemy, Ŝe przecieŜ Ŝycie się ocenia przez zdanie tych niezadowolonych, no, bo jak ktoś jest zadowolony to się ucieszy, podzieli się wiadomością z rodziną itd. Natomiast niezadowolony niesie tą swoją nowinę przez świat i jest po prostu złą latarką tego rozwoju”. • Słaba sytuacja finansowa. Takie firmy zdawały sobie sprawę, Ŝe mają niewielkie szansa na uzyskanie dotacji i dlatego z niej często rezygnowały. Interesujących informacji dostarcza teŜ analiza barier w podnoszeniu innowacyjności w ramach poszczególnych Działań. 114 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” Rys. 54. Jakie bariery mają największy wpływ na innowacyjność Pana(i) firmy/instytucji? 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% RAZEM 1.1 1.2 1.3 1.4 2.1 2.3 Brak środków Biurokracja Brak wykwalifikowanej kadry Bariery prawne Nie ma barier Brak programów pomocowych Brak współpracy z ośrodkami badawczo - rozwojowymi Brak informacji Konkurencja Bariery podatkowe Bariery w świadomości przedsiębiorców Specyfika branŜy Brak pomocy ze strony państwa Uwarunkowania geograficzne, brak infrastruktury Nie wiem / trudno powiedzieć Odpowiedź nie na temat Inna odpowiedź Nie dotyczy Nie wiem / trudno powiedzieć 2.2.1 Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ilościowych. Jak widać, bariery postrzegane przez podmioty uczestniczące w poszczególnych Działaniach nie są zbyt zróznicowane. Spośród barier na które wpływ miały zasady aplikowania i rozliczania środków, jakimi była subiektywnie postrzegana biurokracja, w ramach SPO WKP w największym stopniu była ona postrzegana jako istotna bariera w Działaniu 1.4 (wskazywało na nią 24% odpowiadających), w najmniejszym zaś w Działaniu 1.3 (8% odpowiadających). PoniŜej prezentujemy z kolei wykres wskazujący znaczenie poszczególnych barier w zaleŜności od wielkości firmy. Co interesujące znaczenie poszczególnych barier nie róŜni się zasadniczo w zaleŜności od wielkości firmy. 115 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” Rys. 55. Jakie bariery mają największy wpływ na innowacyjność Pana(i) firmy/instytucji? 60% 50% 40% RAZEM 1-9 10-49 30% 50-249 250+ 20% 10% B ra k B ra k śr od kó w w B yk iu w ro al kr ifi ac ko ja w an e Br j k ak ad B w ry ar sp ie ół r y pr p ac B ra ra y w k z ne N oś pr ie og ro m dk ra a m am ba ów ib ri er po ad m aw oc cz ow o yc ro h zw oj ow ym i K on ku re nc Ba B ja ra ri er k y in w fo B rm św ar ac ie ia ry do ji m po oś da ci tk pr ow ze U e w ds ar ię un bi B ra or ko S k có w pe po w an cy m ia fik oc ge a y og br ze ra an st fic Ŝy ro zn ny e, pa br ńs ak tw in a fr O a dp st ru ow kt ie ur dź y ni e na te m In at na od po N w ie ie dź w ie N m ie / do tr ty ud cz no y po w ie dz ie ć 0% Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ilościowych. PowyŜszy wykres wskazuje jasno, Ŝe bariery w rozwoju innowacyjności są podobnie odczuwane przez firmy róŜnej wielkości. Co ciekawe bariera jaką jest brak środków była najczęsciej wskazywana przez firmy duŜe, spoza sektora MSP. 116 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” 4.6. Przykłady „dobrych (najlepszych) praktyk” w zakresie instrumentów wsparcia sprzyjających podnoszeniu innowacyjności przedsiębiorstw Pytania badawcze, na które udzielono odpowiedzi w niniejszej cześci Raportu: Wskazanie projektów, które w największym stopniu przyczyniły się do podniesienia innowacyjności przedsiębiorstw (studia przypadków). Analiza zróŜnicowania instrumentów sprzyjających podnoszeniu innowacyjności przedsiębiorstw oraz ich zastosowania w konkretnych projektach. Dzięki czemu wskazane projekty przyczyniły się w największym stopniu do podniesienia innowacyjności przedsiębiorstw (jakie były źródła sukcesu – czy wynikały one tylko z charakteru projektu, czy takŜe ze sposobu zarządzania, struktury, organizacji i potencjału samego przedsiębiorstwa)? W niniejszym rozdziale przedstawiono studia przypadków, prezentujące udane i godne naśladownictwa projekty, współfinansowane przy wykorzystaniu środków SPO WKP. Prezentowane studia przypadków (projekty) mają bardzo zróŜnicowany charakter. Obrazują zarówno przedsięwzięcia zrealizowane w ramach Priorytetu 1 SPO WKP, dotyczące rozwoju instytucjonalnej infrastruktury wspierania biznesu, jak i Priorytetu 2, przedstawiające udane projekty inwestycyjne przedsiębiorstw – beneficjentów SPO WKP. W studiach przypadków połoŜono nacisk na wykazanie wyników wspierania finansowego przedsięwzięć, z uwzględnieniem wpływu przekazanego wsparcia na innowacyjność przedsiębiorstw. W obszarze projektów dotyczących rozwoju instytucjonalnej infrastruktury wspierania biznesu połoŜono nacisk na przedstawienie zbudowanego potencjału, umoŜliwiającego wspomaganie przedsięwzięć o charakterze innowacyjnym, przyjmując co najmniej ponadregionalną skalę oddziaływania na innowacyjność. W dziedzinie wspierania inwestycji przedsiębiorstw zaprezentowano przykłady przedsięwzięć współfinansowanych w ramach Poddziałania 2.2.1. oraz Działania 2.3. Przypadek projektu współfinansowanego w ramach Podziałania 2.2.1. stanowi przykład innowacji najwyŜszej, światowej skali. Z kolei w obszarze oddziaływania Działania 2.3. uwzględniono przypadki obrazujące oddziaływanie na rozwój oferty produktowej i konkurencyjności rynkowej przedsiębiorstw. Analizując róŜne instrumenty wsparcia sprzyjające podnoszeniu innowacyjności przedsiębiorstw naleŜy wskazać na dwojaki ich charakter, wynikający z podstawowych zasad obowiązujących w SPO WKP. Rodzaje instrumentów wsparcia opierają się o podstawowy podział na instrumenty bezpośrednie i pośrednie. Te z kolei dzielą się na róŜne rodzaje wsparcia. Próbę systematyzacji tych narzędzi prezentuje rysunek 56. 117 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” Rys. 56. Instrumenty pośrednie i bezpośrednie w ramach Programu wsparcia. Program wsparcia Instrumenty pośrednie Intelektualne Finansowe Instrumenty bezpośrednie Modernizacja Materialne Innowacja Rewolucja Warto w tym miejscu zaznaczyć, iŜ wsparcie pośrednie róŜni się znacząco od wsparcia bezpośredniego, jeśli chodzi o skalę i mierzalność stopnia oddziaływania na przedsiębiorstwa. Układ zaleŜności przedstawia poniŜsza tabela. Tab. 24. Wsparcie bezpośrednie i pośrednie – zaleŜności w zakresie oddziaływania. Rodzaj wsparcia Bezpośrednie Cecha Pośrednie Efekt łatwy do zmierzenia Mierzalność efektu na poziomie Efekt trudny do zmierzenia, przedsiębiorstwa. wielowymiarowy, Bezpośrednie przełoŜenie dotykający wielu sfer na pozycję firmy, lokalnej czy regionalnej atrakcyjność jej wyrobów gospodarki. itd. Skala efektu KaŜda z form Efekt w skali podmiotu Efekt w skali oddziaływania objętego wsparciem. Efekt instytucji pośredniczącej. o ograniczonym czasie RozłoŜony w czasie. występowania (relatywnie Multiplikowany przez szybko tracący na wielość beneficjentów i ich znaczeniu) rozłoŜenie w czasie. wsparcia daje jednak efekty w postaci podniesienia innowacyjności gospodarki. Pośrednie wsparcie innowacyjności w SPO WKP podzielono umownie na trzy kategorie: wsparcie finansowe, materialne i intelektualne. KaŜda z tych trzech kategorii znajduje odzwierciedlenie w przedstawionych studiach przypadków. KaŜda – na swój sposób – przyczyniła się do rozwoju innowacyjności firm. 118 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” Narzędzia wsparcia finansowego, w relatywnie najmniejszym stopniu dają się profilować w kierunku wspierania innowacji. Instytucja udzielająca zwrotnego wsparcia finansowego będzie przede wszystkim zainteresowana zabezpieczeniem swojego interesu wyraŜanego zwrotem przez beneficjenta zaciągniętych zobowiązań. Mamy zatem do czynienia z pewną sprzecznością, wynikającą z jednej strony z dbałością o bezpieczeństwo środków, z drugiej zaś, z podwyŜszeniem ryzyka w związku z innowacyjnym charakterem przedsięwzięcia. Jest to problem odczuwany przez sektor bankowy. Dlatego teŜ wydaje się, iŜ jedną z najlepszych form wsparcia finansowego są poręczenia kredytowe. Fundusz poręczeń kredytowych – utworzony ze środków publicznych – ma za zadanie przejmowanie części (ponadprzeciętnego w projektach innowacyjnych) ryzyka związanego z finansowaniem.47 Dlatego teŜ, w szczególności w zakresie poręczeń moŜna spotkać grupę klientów funduszy, realizujących projekty innowacyjne. Wsparcie ze strony tego narzędzia otwiera moŜliwość finansowania projektów innowacyjnych. Jest to jednak narzędzie, które wspierając projekt nie eliminuje niezbędnego w kaŜdym przedsięwzięciu gospodarczym elementu ryzyka. Beneficjent wsparcia nie odczuwa, iŜ ktoś za niego przejmuje inicjatywę, ktoś przejmuje ryzyko na siebie. Zapewne nie jest to cecha preferowana przez przedsiębiorców, ale z całą pewnością decyduje o wspieraniu jedynie najlepiej przemyślanych projektów. O tym, iŜ projektów takich moŜe być wiele, niech świadczą doświadczenia jednego z funduszy opisane w studium przypadku nr 1 (regionalny fundusz poręczeniowy). Wsparcie materialne jest rozumiane jako udostępnianie przedsiębiorcom na zasadach preferencyjnych określonych elementów infrastruktury, wyposaŜenia czy innego majątku. Jest to takŜe narzędzie wsparcia ogólnogospodarczego. Tutaj jednak o wiele łatwiej wyznaczyć granicę pomiędzy wsparciem ogólnym, a wsparciem projektów innowacyjnych. PrzewaŜnie projekty innowacyjne są wspierane przez takie instytucje jak parki, czy inkubatory technologiczne lub naukowe. Mają one w swym zamierzeniu róŜnić się od tradycyjnych parków przemysłowych, czy inkubatorów tym, Ŝe preferują klientów realizujących projekty innowacyjne. Zawsze jednak występuje problem wyboru projektów do wsparcia – zwłaszcza jeśli popyt na oferowane np. powierzchnie nie przekracza inkubatorów technologicznych znacząco gości podaŜy. w swoich W efekcie, wiele parków czy obiektach firmy dalekie od innowacyjności. Kluczem do właściwego ukierunkowania wparcia jest tworzenie infrastruktury dodatkowej, niezwykle cennej dla firm innowacyjnych, a raczej z punktu widzenia potrzeb firm tradycyjnych. Jeśli główna atrakcja oferty wynajmu powierzchni inkubatora nie polega na tym, Ŝe cena wynajmu jest o określony procent niŜsza od rynkowej, ale na tym, Ŝe przy zachowaniu ceny rynkowej klient ma dostęp do dodatkowych elementów (np. moŜliwość darmowego korzystania z laboratorium), to następuje autoselekcja przedsiębiorstw. W efekcie z infrastruktury korzystają firmy 47 Dotyczy to równieŜ pozabankowych funduszy poŜyczkowych (mikropoŜyczkowych), w przypadku których przejmowanie ryzyka przejawiać się moŜe w postaci akceptacji do finansowania (poprzez udzielenie poŜyczki) przedsięwzięć o podwyŜszonej stopie ryzyka. 119 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” rzeczywiście zainteresowane danymi elementami majątku. Bardzo ciekawy przykład takiego mechanizmu wsparcia prezentuje studium przypadku nr 2. Opisany w studium park technologiczny otrzymane wsparcie w połowie przeznaczył na budowę hal produkcyjnych, a w połowie na specjalistyczną infrastrukturę, atrakcyjną i waŜną dla firm innowacyjnych z branŜy wybranej za strategiczną, a zupełnie nieprzydatną innym podmiotom. Trzecią formą wsparcia pośredniego przedsięwzięć innowacyjnych jest wsparcie nazwane umownie intelektualnym. Opiera się ono o mechanizm, w którym instytucja pośrednicząca posiada unikatową wiedzę i przy wykorzystaniu jakichś elementów powstałych w wyniku wsparcia (np. utworzonego czy zmodernizowanego laboratorium) moŜe świadczyć specjalistyczne usługi dla przedsiębiorstw innowacyjnych. Bez wątpienia, w tym przypadku wsparcie jest w największym stopniu „oddalone” od przedsiębiorcy. Często nie zdaje on sobie nawet sprawy, Ŝe podmiot świadczący usługi na jego rzecz, otrzymał jakiekolwiek wsparcie. Efektywność takiego wsparcia jest jednak widoczna przez pryzmat nowych moŜliwości świadczenia usług – wcześniej niedostępnych w tej jednostce, czy na danym rynku. Wydawałoby się, Ŝe takie wsparcie jest niezbyt efektywne a w szczególności niezgodne z zasadami wolnego rynku. Rodzi się bowiem pytanie dlaczego w dodatkowy (np.) sprzęt badawczy wyposaŜać ten, a nie inny podmiot. Odpowiedzią na to pytanie jest bardzo ścisła specjalizacja i ogromne wymogi merytoryczne związane z prowadzeniem badań. W bardzo wielu przypadkach sfinansowanie zakupu takiego samego sprzętu innej placówce okazałoby się zupełnie nieuzasadnione, przede wszystkim z uwagi na fakt nie istnienia w niej potencjału zdolnego do wykorzystania sfinansowanego sprzętu i urządzeń. Dlatego teŜ, ta forma wsparcia dotyczy głównie specjalistycznych instytucji naukowo-badawczych, badawczo-rozwojowych oraz specjalistycznych laboratoriów. Dofinansowując określone laboratorium donator nie ingeruje w rynek, gdyŜ rynek – w tradycyjnym rozumieniu - na tak szczegółowe usługi w zasadzie nie istnieje. Ich dostępność jest bardzo mało elastyczna. Z drugiej strony, zwiększając moŜliwości badań stosowanych zwiększa się równocześnie moŜliwości rozwojowe firm. Jest to takŜe narzędzie, w przypadku którego bardzo trudno jest mierzyć efektywność jego oddziaływania. CóŜ z tego, Ŝe w laboratorium wyposaŜonym kosztem kilku milionów złotych przeprowadzono w roku jedynie kilku badań, jeśli jedno z nich doprowadziło do powstania rewolucyjnego produktu podbijającego rynki światowe. W takim jednak przypadku powstaje kolejny problem: wyceny wpływu usług laboratorium na sukces rynkowy produktu. Są to problemy niezwykle charakterystyczne dla zagadnień innowacyjności, która z samej swej konstrukcji nie poddaje się łatwo kwantyfikacji. Bardzo ciekawy przykład wsparcia pośredniego – intelektualnego prezentuje studium przypadku nr 3. Zupełnie inny charakter mają narzędzia wparcia bezpośredniego. W tym przypadku efekt jest widoczny przewaŜnie natychmiast po zakończeniu realizacji projektu (lub nawet w jego trakcie). Innowacyjność ma przewaŜnie wymiar 120 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” materialny, jest w pełni policzalna i daje określone efekty na poziomie firmy. Z drugiej jednak strony jest ograniczona przewaŜnie tylko do firmy, której dotyczy i ewentualnie firm z jej otoczenia oraz naśladowców. Dodatkowo, jak uczą doświadczenia, efekt wsparcia jest zdecydowanie bardziej krótkotrwały niŜ w przypadku pośrednich form wsparcia. Obrazowo mówiąc, najnowocześniejsza instalacja produkcyjna w firmie – beneficjencie wsparcia – po upływie określonego czasu okaŜe się przestarzała, podczas gdy park technologiczny nadal będzie miejscem tworzenia najnowszych konstrukcji i przedsięwzięć. Nie zmienia to faktu, Ŝe zwłaszcza w realiach znacznego opóźnienia technologicznego narzędzia wsparcia bezpośredniego dają najlepszy efekt w krótkim i średnim horyzoncie czasowym. Tego rodzaju wsparcie zostało podzielone na grupy, właśnie z uwagi na skalę efektu jaki generuje: modernizację, innowację i rewolucję. Są to de facto kolejne stopnie tego samego zjawiska – zmiany – rozumianej jako nieciągły rozwój firmy. Część (w przypadku SPO WKP, większość) środków przeznaczono na wsparcie modernizacyjne firm. Wsparcie takie oznacza przede wszystkim wprowadzanie innowacji na skalę firmy. W zdecydowanej większości projekty inwestycyjne w firmach miały przynajmniej taki charakter. Niską innowacyjnością charakteryzowały się proste inwestycje odtworzeniowe – nawet jednak tutaj, w większości przypadków, znajdujemy pewną dozę innowacyjności. Rzadko bowiem stare urządzenie (zuŜyte ekonomicznie i moralnie) zastępuje się takim samym, lecz tylko nowszym (efekt nowości niesie bowiem ze sobą rozmaite modernizacje i ulepszenia, nieobecne wcześniej). PrzewaŜnie zmiana tego rodzaju oznacza jednak jakąś innowację. Z całą pewnością, w latach 2004-2006 kiedy realizowany był SPO WKP, zapotrzebowanie rynku dotyczyło w ogromnej większości właśnie projektów modernizacyjnych. PrzewaŜnie wiązały się one z wprowadzeniem na rynek nowych, nowocześniejszych produktów lub istotną modernizacją produktów juŜ oferowanych. Porównując te działania do finansowania najbardziej innowacyjnych, lecz nielicznych projektów (jak będzie to np. miało miejsce w PO-IG), moŜna powiedzieć, Ŝe to wsparcie pozwalało zrobić niewielki krok w kierunku innowacyjności licznym firmom, podczas gdy wspieranie jedynie rozwiązań rewolucyjnych pozwala zrobić bardzo duŜy skok nielicznym, wyłącznie najlepszym pod tym względem podmiotom. Bardzo ciekawym i dobrym przykładem na taką właśnie nieznaczną w skali innowację, pojawiającą się w licznej grupie firm – beneficjentów Działania 2.3. SPO WKP – jest studium przypadku nr 5. Prezentuje ono przykład dynamicznego rozwoju niewielkiej firmy, moŜliwego dzięki pozyskaniu wsparcia finansowego dla zaplanowanej inwestycji. W tym konkretnym przypadku otrzymane dofinansowanie doprowadziło do rozwoju firmy i znacznego wzrostu jej konkurencyjności. W ramach Działania 2.3. występowały równieŜ projekty o wyraźniej zaznaczonej innowacyjności, przynajmniej na skalę krajową. Oddziaływanie tego rodzaju projektów wciąŜ w głównej mierze dotyczyło firm, w których były one realizowane. Pojawiły się jednak pewne efekty dodatkowe w postaci zupełnie nowej 121 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” wartości dla odbiorców oraz efekty sprowadzające się do wyznaczania pewnych trendów na rynku krajowym. Projekt tego typu został opisany w studium przypadku nr 6. Dotyczy on firmy chłodniczej, która dzięki środkom wsparcia z SPO WKP mogła wdroŜyć technologie nie znane dotąd w kraju. Dzięki temu wyznaczyła istotne trendy rozwojowe dla swojego otoczenia rynkowego. Ostatnią grupę projektów stanowią projekty rewolucyjne, a więc takie, których oddziaływanie innowacyjne moŜe mieć znaczenie nawet strategiczne, na pewno ponad krajowe, a czasami nawet światowe. Projektów takich – naturalnie – jest bardzo mało. Są to niekiedy projekty o charakterze niszowym. Innowacyjność takich przedsięwzięć jest jednak bardzo znaczna, choć skala zastosowania innowacji dość ograniczona. Istnieje bowiem istotna róŜnica skali oddziaływania projektu w zaleŜności od branŜy w jakiej jest on wdraŜany. Ogromna, rewolucyjna innowacja np. w konstrukcji samochodu będzie powszechnie analizowana i omawiana. Wprowadzenie równie waŜnej zmiany w produkcji cementu spotka się juŜ z zainteresowaniem jedynie środowiska branŜowego. W przedstawionym zestawie ukazano przykład takiej właśnie niszowej innowacji na skalę świata. Projekt dotyczył barwienia i zdobienia opakowań szklanych. Skala innowacji jest tutaj ogromna, oddziaływanie tej innowacji ogranicza się jednak jedynie do dość wąskiego rynku. Szczegóły projektu zawiera studium przypadku nr 7. Pewne projekty wymykają się jednak takiej klasyfikacji. Dotyczy to projektów bezpośredniego wparcia w branŜach wysoce innowacyjnych lub w tzw. nowych przemysłach. W branŜach tych w zasadzie wszystko jest innowacją / nowością rynkową. Jeśli jednak popatrzymy na skalę czasową czy przestrzenną nowości, to moŜe się okazać, iŜ tego rodzaju projekt formalnie innowacją nie jest. Nie następuje tu wypracowanie i wdroŜenie nieznanej dotąd technologii. Nie zawsze teŜ występuje produkt nieznany w skali kraju czy świata. W niniejszym dokumencie prezentujemy przykłady takich projektów. Projekt dotyczy firmy informatycznej, która przygotowuje nowy produkt w swojej ofercie. Jest to bez wątpienia sfera innowacyjności. Występują jednak powaŜne kłopoty z określeniem skali innowacji. Nie oznacza to, Ŝe projekt nie jest innowacyjny. To raczej definicja innowacyjności generalnie (kaŜda) jest niedoskonała i zawsze będą przypadki wymykające się przyjętym schematom działania. Przykład opisany w studium nr 4 pokazuje, Ŝe nawet takie nieschematyczne projekty znajdowały moŜliwości finansowania w ramach SPO WKP. Drugi projekt dotyczy firmy działającej w rozwijającej się dopiero na polskim rynku branŜy suplementów diety wysokiej jakości (studium przypadku nr 8). Oddzielną kwestię stanowi zdefiniowanie czynników przesądzających o rzeczywistym, silnym wpływie projektu na rozwój innowacyjności gospodarki. Wydaje się, iŜ czynniki te naleŜy takŜe wskazać w podziale na bezpośrednie i pośrednie narzędzia wspierania. W odniesieniu do narzędzi wsparcia pośredniego, z całą pewnością głównym czynnikiem decydującym o wpływie na innowacyjność była orientacja na innowacje 122 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” zawarta w zasadach programowych. programowych Poszczególne oraz działania stopień wpływały przestrzegania na wymogów rzeczywisty poziom innowacyjności firm, jeśli spełnione były łącznie dwa następujące warunki: • zasady przewidywały, Ŝe działanie instytucji pośredniczącej musi koncentrować się na projektach innowacyjnych, • na etapie przyznawania wsparcia oraz realizacji projektu zwracano uwagę, czy powstały rzeczywiste mechanizmy wsparcia projektów innowacyjnych. MoŜna przyjąć – z pewnym uproszczeniem – Ŝe, z punktu widzenia instytucji pośredniczących, projekty innowacyjne są trudniejsze w obsłudze niŜ projekty tradycyjne. A zatem, kaŜda instytucja pośrednicząca w dystrybucji wsparcia będzie wykazywać naturalna tendencję do minimalizowania takich projektów. Tylko jasno określone zasady narzucające np. określony odsetek klientów innowacyjnych oraz przestrzeganie tych zasad mogą spowodować, Ŝe metody pośrednie okaŜą się skuteczne, gdy podstawowym celem jest wspieranie przedsięwzięć innowacyjnych. Kryteria tego rodzaju będą ukierunkowywać narzędzia wsparcia na innowacyjność. W odniesieniu do narzędzi wsparcia bezpośredniego, moŜna przyjąć, iŜ istnieje zaleŜność pomiędzy skalą projektu a stopniem jego innowacyjności. ZaleŜność ta nie występuje zawsze i nie ma charakteru liniowego – jest jednak bezsprzecznym faktem. Jak uczą doświadczenia SPO WKP projekty większe, bardziej złoŜone, wymagające większych nakładów są przewaŜnie bardziej innowacyjne. Jeśli zatem chcemy wspierać przedsięwzięcia o wysokim potencjale innowacji, powinniśmy się koncentrować na większych projektach, naleŜy zatem wspierać silnie nielicznych. ZaleŜność ta widoczna jest przy porównaniu wskazanych studiów przypadków (nr 5 i 6 vs. 7 i 8). Bardzo waŜnym i uniwersalnym warunkiem skutecznego wspierania innowacyjności jest takŜe świadomość tego czym jest oraz jakie efekty moŜe dać innowacja. Wszystkie firmy i instytucje przedstawione w studiach przypadków zdają sobie doskonale sprawę ze znaczenia innowacji. Co najwaŜniejsze – zwłaszcza firmy – rozumieją potrzebę prezentowanych wdraŜania przedsiębiorstw, innowacji wdroŜenie w trybie projektu ciągłym. Dla innowacyjnego kaŜdego stało z się impulsem, jeśli nie do dalszych działań, to przynajmniej do dalszych poszukiwań nowych rozwiązań. 123 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” 4.6.1. Studium przypadku 1 (regionalny fundusz poręczeniowy) – Działanie 1.2. SPO WKP (Poddziałanie 1.2.2.) Regionalny Fundusz Poręczeniowy (prowadzony w formie spółki z ograniczoną odpowiedzialnością), świadczący usługi w kilku województwach wschodniej części Polski, jest jednym z największych i najstarszych funduszy poręczeniowych w Polsce. Działalność rozpoczął w 1996 roku i obok drugiego funduszu, działającego w pobliskim regionie, był jednym z pierwszych funduszy regionalnych w kraju. WaŜną cechą funduszu są jego bliskie związki z innymi instytucjami regionalnej infrastruktury wspierania biznesu. Przede wszystkim jego jedynym udziałowcem jest fundacja, pełniąca rolę Regionalnej Instytucji Finansującej. Ułatwia to prowadzenie działalności promocyjnej oraz powoduje, Ŝe swego rodzaju holding (obok funduszu poręczeniowego wchodzi w jego skład jeszcze fundusz kapitałowy, zaś macierzysta instytucja zarządza takŜe funduszem poŜyczkowym) dysponuje całościową ofertą dla działających w regionie mikro, małych i średnich przedsiębiorstw. Fundusz jako jeden z dwóch w Polsce opiera swą działalność o mechanizm akredytywy, którą bankom kredytującym otwiera bank (na zlecenie funduszu), w którym zdeponowane są środki funduszu (kapitał słuŜący zabezpieczaniu udzielanych poręczeń). Mechanizm taki zwiększa bezpieczeństwo środków finansowych funduszu – fundusz odpowiada wyłącznie do kwoty stanowiącej zabezpieczenie akredytywy, nie zaś, jak inne fundusze, w przypadku których poręczenia są zabezpieczane całym majątkiem funduszu. Fundusz posiada równieŜ wdroŜony system kontroli jakości ISO 9001:2000 dla całej procedury udzielania poręczeń. Fundusz swą działalność opierał dotąd na środkach pochodzących z Polsko – Brytyjskiego Programu Przedsiębiorczości, następnie zaś korzystał ze wsparcia w ramach programu Phare 2000. Kapitał funduszu, choć stale rosnący, był jednak niewystarczający do obsługi zwiększającej się liczby klientów. Dlatego teŜ władze funduszu zdecydowały się (podobnie zresztą jak władze większości aktywnych funduszy poręczeń kredytowych w Polsce) na wystąpienie o dofinansowanie ze środków wsparcia SPO WKP (Działanie 1.2., Poddziałanie 1.2.2. „Dokapitalizowanie funduszy poręczeń kredytowych”). Fundusz zrealizował 2 projekty w ramach Poddziałania 1.2.2. SPO WKP oraz jeden projekt wspomagający wdroŜenie powyŜszych projektów, współfinansowany w ramach Podziałania 1.1.2. SPO WKP („Wsparcie instytucji otoczenia biznesu oraz sieci instytucji otoczenia biznesu”). Wszystkie projekty zostały wykonane zgodnie z przyjętymi na etapie wnioskowania o środki wsparcia załoŜeniami. Wszystkie załoŜone wskaźniki zostały osiągnięte, a nawet przekroczone. Podstawowym celem obu projektów „kapitałowych” było zwiększenie dostępności mikro, małych i średnich przedsiębiorstw do finansowania dłuŜnego na terenie macierzystego województwa działania Funduszu, a takŜe kilku województw ościennych, na terenie których Fundusz miał zamiar rozpocząć działalność. Oba projekty przyniosły funduszowi wsparcie kapitałowe w wysokości 45 milionów złotych. 124 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” Natomiast celem projektu wspomagającego było wzmocnienie bazy materialnej oraz kwalifikacji pracowników Funduszu. Ze środków projektu sfinansowano roboty adaptacyjne w pomieszczeniach przeznaczonych na 5 regionalnych biur Funduszu, zakupiono niezbędny sprzęt – komputery, peryferyjne urządzenia wielofunkcyjne, rzutnik multimedialny, meble i sprzęt biurowy. Pracownicy Funduszu wzięli teŜ udział w kilkunastu profesjonalnych szkoleniach, dotyczących między innymi tematyki analizy ekonomiczno-finansowej, oceny ryzyka przedsięwzięć gospodarczych, przyjaznej obsługi klienta, zapewnienia jakości usług poręczeniowych, windykacji naleŜności i promocji usług finansowych. Projekt przyczynił się teŜ do znacznej intensyfikacji działań promujących ofertę funduszu poprzez ogłoszenia i artykuły w prasie lokalnej i regionalnej. Zrealizowany projekt umoŜliwił ponadto wdroŜenie nowatorskiej metody promocji usług, która polegała na spotkaniach pracownika Funduszu z potencjalnym klientem w siedzibie klienta. W celu usprawnienia pracy zakupiono teŜ program do sprawozdawczości i monitoringu obsługiwanego portfela poręczeń. Podejmując kolejne działania w zakresie informatyzacji procesu udzielania poręczeń przygotowano specjalistyczne arkusze do oceny ryzyka kredytowego, które stanowią profesjonalne narzędzie analizy ekonomiczno-finansowej wniosków o poręczenie. UmoŜliwiło to poprawę jakości świadczonych usług, dzięki szybszej procedurze analizy kredytowej wniosków, standaryzację i porównywalność sporządzanych ocen, co z kolei pozwoliło na precyzyjne odniesienie poziomu opłaty z tytułu udzielanych poręczeń do klasy ryzyka klienta i jego kondycji finansowej. W ten sposób znacznie wzrósł profesjonalizm działalności poręczeniowej funduszu. Fundusz bardzo dobrze skorzystał z efektu synergii, jakim była jednoczesna realizacja obu typów projektów: wzmocnił się kapitałowo, jednocześnie realizując działanie polegające na inwestycjach w swoją kadrę, zakupując takŜe niezbędne oprogramowanie słuŜące do analiz i zarządzania portfelem poręczycielskim, a takŜe wzmacniając płynących ze wyposaŜenie skorzystania swoich z obu biur regionalnych. typów projektów Takie było połączenie wyjątkiem zysków, na skalę ogólnopolską dla sektora instytucji poręczeniowych. Było natomiast kilka podobnych przypadków, jeśli chodzi o fundusze poŜyczkowe. Współpraca z Instytucją WdraŜającą Poddziałanie 1.2.2. przebiegała na ogół dobrze, choć pojawiały się wątpliwości, dotyczące wniosków o płatność, czy teŜ niektórych postanowień umowy o udzieleniu wsparcia (dokapitalizowania). Odczuwano teŜ niedostatek szkoleń i spotkań mających wyjaśnić róŜne formalne aspekty realizacji projektu. Dzięki realizacji obu projektów „kapitałowych” oraz projektu wspomagającego udało się zrealizować następujące cele: 125 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” Znacznie wzrósł kapitał funduszu – na koniec 2007 roku wyniósł on 57 milionów złotych, dzięki czemu fundusz stał się jednym z najmocniejszych kapitałowo funduszy poręczeniowych w Polsce (1 lub 2 miejsce w Polsce). Wzrost wielkości i aktywności funduszu w ostatnich latach moŜna teŜ świetnie pokazać na przykładzie wartości aktualnych poręczeń: jeszcze na koniec 2003 roku wynosiła ona 9,4 miliona złotych, a w połowie 2007 roku wzrosła do 58,7 miliona złotych (!). Wraz ze wzrostem kapitału znacznie zwiększyły się moŜliwości poręczeniowe funduszu: mógł on udzielać większą liczbę większych wartościowo poręczeń. W rezultacie w okresie lipiec 2006 – czerwiec 2007 fundusz udzielił aŜ 196 poręczeń na kwotę 51,5 miliona złotych. Z udzielonych poręczeń aŜ 25 opiewało na kwotę powyŜej 500 tysięcy złotych, która to wartość jeszcze przed kilku laty wydawała się absolutnie nieosiągalna tak dla tego funduszu, jak i dla większości innych działających w Polsce. Dzięki aktywności funduszu, region w którym działa, moŜe szczycić się jednym z najwyŜszych w Polsce poziomów kapitałów działających w nim funduszy poręczeniowych (oprócz funduszu regionalnego w regionie działają jeszcze dwa małe fundusze lokalne). Mimo zwiększenia wartości poręczeń nadal większość klientów funduszu (57%) stanowią najmniejsze firmy – mikroprzedsiębiorcy. Jest to zresztą całkowicie zrozumiałe, biorąc pod uwagę problemy takich firm ze znalezieniem odpowiednich zabezpieczeń pod pozyskiwane finansowanie dłuŜne. Zwiększenie konkurencyjności (poprzez łatwy dostęp do finansowania dłuŜnego, czemu słuŜą właśnie fundusze poręczeniowe) tej grupy firm wydaje się zaś szczególnie waŜne. Fundusz znacznie rozszerzył obszar swojej działalności. Pierwotnie operował tylko na terenie swojego macierzystego województwa, ale juŜ w trakcie realizacji projektu rozpoczął aktywną akcję poręczycielską na terenie kolejnego regionu, w chwili obecnej zaś poręczenia oferowane są na terenie 5 województw. Fundusz, oprócz swej głównej siedziby w stolicy województwa, ma wspólną (wraz z Fundacją) sieć 16 oddziałów w głównych miastach regionu. Fundusz jest zatem obecny w olbrzymiej większości powiatów województwa (w 17 z ogólnej liczby 20 powiatów). KaŜdy z oddziałów zatrudnia 1 osobę (na ogół na ½ etatu). Fundusz utrzymuje teŜ kilka placówek poza terenem macierzystego województwa. Tak duŜa sieć placówek terenowych, w których zatrudnieni są pracownicy funduszu jest absolutnym ewenementem, jeśli chodzi o działalność funduszy poręczeniowych w Polsce. Dysponowanie opisaną siecią nie tylko ułatwia dotarcie do klienta, ale takŜe znacząco zwiększa bezpieczeństwo akcji poręczycielskiej. Powoduje takŜe ograniczenie kosztów związanych z przygotowaniem i monitoringiem zabezpieczanych poręczeniami przedsięwzięć 126 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” gospodarczych (wizytacje u potencjalnych poręczeniobiorców, poprzedzające podjęcie decyzji o poręczeniu, wizytacje zabezpieczanych przedsięwzięć, utrzymywanie kontaktów z placówkami współpracujących banków). Mimo dość znacznej aktywności poręczycielskiej fundusz zachował, dzięki odpowiednim mechanizmom oceny wniosków i monitoringu kondycji portfela poręczeniowego, bardzo niski wskaźnik straconych poręczeń. Wartość poręczeń wypłaconych bankom w stosunku do wartości poręczeń udzielonych (od początku działania funduszu) wynosiła zaledwie 0,47%, a więc wyraźnie poniŜej średniej dla całego systemu poręczeniowego w Polsce wynoszącej ok. 0,65%. Fundusz jest równieŜ jednym z najmocniejszych kadrowo funduszy w Polsce, zatrudnia obecnie ponad 20 osób, co prawdopodobnie (niestety brak jest systematycznie zbieranych danych na temat zatrudnienia w funduszach poręczeniowych) stawia go na 1 lub 2 miejscu w Polsce. Kadra funduszu to doświadczeni specjaliści o najwyŜszych kwalifikacjach. Wszystkie 3 projekty został zrealizowane bardzo sprawnie i w zasadzie nie było w ich realizacji Ŝadnych istotnych problemów. Wyzwaniem dla funduszu (podobnie jak dla innych duŜych funduszy działających w Polsce) jest zwiększenie udziału poręczeń kredytów inwestycyjnych. Obecnie ok. 82% portfela funduszu stanowią poręczenia kredytów obrotowych. W chwili obecnej planowanie przyszłości funduszu skupia się na następujących kwestiach: RozwaŜa się rozszerzenie katalogu oferowanych usług. Przygotowano projekty procedur, dotyczących poręczania gwarancji i akredytyw. RozwaŜane jest uruchomienie poręczeń dla projektów o charakterze proinnowacyjnym, w tym realizowanych w ramach Programu Operacyjnego „Innowacyjna związane z Gospodarka” (w opracowaniem przedsiębiorców tym celu produktów wdraŜających projekty podjęto prace przygotowawcze poręczeniowych o adresowanych charakterze do innowacyjnym – produkty te będą uwzględniać specyfikę tego rodzaju przedsięwzięć). Trwają prace zmierzające do zapewnienia większej dostępności oferty funduszu na terenie ościennych województw, poprzez zwiększenie odpowiednio skoordynowanej sieci placówek funduszu, podpisanie umów z większą liczbą placówek banków regionalnych i lokalnych, a takŜe dostosowywanie oferty poręczeniowej do potrzeb otoczenia gospodarczego (strukturalizacja oferty z uwzględnieniem wielkości klientów, przedmiotów działania, rodzaju zabezpieczanych instrumentów finansowania dłuŜnego). Analogicznie rozwaŜa się takŜe jeszcze większą penetrację rynku macierzystego, poprzez dalsze doskonalenie współpracy z bankami w regionie. Przykład opisanego funduszu wydaje się bardzo dobrze pokazywać sensowny kierunek rozwoju oferty poręczycielskiej, w oparciu o dokapitalizowanie, którego 127 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” źródłem są środki strukturalne. Działająca od wielu lat instytucja znacznie poszerzyła swoją ofertę i obszar działania, zaś jej wieloletnie doświadczenia i kompetentna kadra powodują, Ŝe znaczny wzrost aktywności nie powinien odbić się negatywnie na jakości portfela poręczeń. Jak zaznaczono, działanie funduszu oraz jego potencjał finansowy stanowi przykład prawidłowego ukierunkowania i wykorzystania wsparcia finansowego ze środków strukturalnych (SPO WKP). Choć wsparcie to nie zostało wyraźnie ukierunkowane na przedsięwzięcia innowacyjne, to jednak doprowadziło do znacznego wzmocnienia silnej finansowo jednostki poręczeniowej, poszukującej nowych kierunków zagospodarowania posiadanego kapitału poręczeniowego. Z oczywistych względów przyszłe kierunki wykorzystania tego kapitału będą mogły dotyczyć wspierania przedsięwzięć innowacyjnych, tym bardziej, Ŝe taki kierunek oddziaływania przewiduje równieŜ Regionalny Program Operacyjny. 128 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” 4.6.2. Studium przypadku 2 (park technologiczny) - Działanie 1.3. SPO WKP Realizowany przez spółkę zarządzającą projekt "Park Technologiczny Przemysłu Lotniczego innowacja, kooperacja, rozwój" to być moŜe jeden z najciekawszych projektów unijnych w Polsce. Łączy on ze sobą aspekt rewitalizacji zdegradowanych terenów pokopalnianych ze stworzeniem szans dla rozwoju jednej z najbardziej innowacyjnych branŜy przemysłu – produkcji samolotów. Jak deklarują przedstawiciele spółki zarządzającej, projekt pozwolił „zamienić wymarłą hałdę pokopalnianą w najbardziej technologiczny park w Polsce”. Powstanie Parku Technologicznego Przemysłu Lotniczego to początek przedsięwzięcia o wymiarze ponadregionalnym z realną moŜliwością oddziaływania równieŜ na inne kraje. Na osi Parku powstanie prawdziwe centrum zapewniające dostępność: zaplecza naukowego, zaplecza technicznego, doświadczonych producentów liczących się w tej branŜy na świecie. Początki Podbeskidzie słynie z produkcji samolotów; ma teŜ bogate tradycje lotnicze. W Bielsku-Białej funkcjonowały Zakłady Szybowcowe, w których w latach 70-tych i 80tych powstało wiele światowej sławy konstrukcji. W wyniku kryzysu i transformacji lat 90-tych, wielu konstruktorów opuściło Zakłady i załoŜyło własne firmy (przewaŜnie wykupując własne projekty i konstrukcje, jednak prawnie naleŜące do Zakładów Szybowcowych). Powstało wiele małych firm, które rozpoczęły produkcję. Niestety, warunki w jakich ta produkcja była realizowana zupełnie nie odpowiadały standardowi konstrukcji tu wytwarzanych. Zakłady są rozrzucone w duŜej odległości od lotniska Aleksandrowice w Bielsku. KaŜdy produkt trzeba po wytworzeniu złoŜyć, przewieźć na lotnisko, oblatywać, ponownie złoŜyć, przewieźć do zakładu itd. Stąd pomysł utworzenia parku technologiczny przemysłu lotniczego; po to, aby stworzyć lepsze warunki dla rozwoju i funkcjonowania firm lotniczych. W dniu 12 czerwca 2006 r. zawarte zostało Porozumienie w sprawie utworzenia oraz rozpoczęcia działalności Parku Technologicznego Przemysłu Lotniczego. Sygnatariuszami porozumienia były: 1. Spółka zarządzająca, 2. Górnośląską Agencją Przekształceń Przedsiębiorstw S.A. w Katowicach, 3. Powiat Bielski, 4. Gmina Czechowice-Dziedzice, 5. Gmina Bestwina, 6. AIR Bussines Sp. z o.o. w Goleszowie, 7. Akademia Techniczno-Humanistyczna w Bielsku-Białej, 8. Stowarzyszenie Firm Lotniczych w Bielsku Białej. Starostwo Powiatowe przejęło od Kompanii Węglowej teren hałdy w Kaniowie i wniosło go aportem do spółki. Hałda stanowiła przykład zdewastowanego środowiska pokopalnianego. Część południowa wznosiła się ponad 7 metrów nad częścią północną. 129 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” Przez całą szerokość przebiegała stroma krawędź. Wygląd terenu w momencie wniesienia do spółki obrazuje zdjęcie nr 1. Fotografia 1. Obszar Parku technologicznego przed realizacją projektu. Dotacja Spółka zawarła w dniu 30 października 2006 roku z Agencją Rozwoju Przemysłu S.A. w Warszawie umowę o dofinansowanie projektu „Park Technologiczny Przemysłu Lotniczego - innowacja, kooperacja, rozwój” realizowanego w ramach Sektorowego Programu Operacyjnego Wzrost Konkurencyjności Przedsiębiorstw, lata 2004-2006, w ramach Priorytetu 1: „Rozwój przedsiębiorczości i wzrost innowacyjności poprzez wzmocnienie instytucji otoczenia biznesu”, Działanie 1.3. „Tworzenie korzystnych warunków dla rozwoju firm”, na mocy której ARP S.A. jako Instytucja WdraŜająca zobowiązała się udzielić spółce – jako Beneficjentowi – dofinansowania projektu. Realizacja projektu była kontynuowana w okresie od września 2006 do czerwca 2008 roku. Przy udziale środków wsparcia powstała baza produkcyjna dla firm lotniczych. W ramach projektu powstało: 7500 m2 hal produkcyjnych specjalnego przeznaczenia – o bardzo szerokim rozstawie dźwigarów i bardzo szerokich bramach wjazdowych dla samolotów, 2500 m2 hangarów zintegrowanych z halami produkcyjnymi, Stacja paliw lotniczych – najdalej na południe wysunięte miejsce tankowania maszyn klasy GA w Polsce, Budynek kontroli lotów, pełniący takŜe funkcję centrum szkoleniowego pilotów, siedziby biur firm działających w Parku oraz wieŜy kontroli lotów, Pas startowy betonowy dla prób samolotów – jedyny taki w Polsce (700 m długości, 22 m szerokości). 130 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” Projekt był realizowany w wyjątkowo trudnych warunkach. Konieczne było przemieszczenie 400 tys. ton hałdy, aby wyrównać poziom pod pas startowy. Prace projektowe trwały do połowy 2007. Tylko dzięki zastosowaniu nowatorskiej technologii stosunkowo lekkiej zimie i posadowienia hal udało się zrealizować inwestycję do końca czerwca 2008 r. Fotografia 2. Konstrukcja jednej z hal – etap zima 2007 / 2008. W chwili obecnej, Park jest juŜ gotów do przyjęcia pierwszych firm (przewiduje się, Ŝe docelowo w Parku znajdzie miejsce do 10 firm produkcyjnych oraz kilkanaście firm prowadzących działalność związaną z usługami lotniczymi). Trwają ostatnie negocjacje z zakładami lotniczymi w sprawie warunków ich działania w Parku. Wiele firm – w tym takŜe spoza regionu – jest wysoce zainteresowanych wejściem do Parku. Nie jest to dziwne, zwaŜywszy na unikalność jego oferty. Wygląd obecny inwestycji prezentuje zdjęcie nr 3. Perspektywy W halach przy lądowisku instalują się właśnie beskidzkie firmy lotnicze, a w przyszłości takŜe laboratoria badawcze. Przewiduje się utworzenie w ramach Parku laboratorium kompozytów do wspólnego uŜytku przez producentów lotniczych (bez względu na to, czy uda się utworzyć Śląskie Centrum Kompozytów, o którym wspomniano dalej). Kolejna powaŜna inwestycja technologiczna dotyczyć będzie utworzenia tzw. laboratorium do badań w locie – ma to być naziemna instalacja lokacyjna, pozwalająca na kontrolę parametrów statku powietrznego w trakcie prób. Park Technologiczny Przemysłu Lotniczego posiada bardzo silny potencjał rozwojowy, a dodatkowo przemysł lotniczy chce współpracować z uczelniami technicznymi regionu i kraju. Firmy lotnicze zrzeszone w Stowarzyszeniu Federacji 131 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” Firm Lotniczych w latach 2002 – 2005 wyprodukowały 350 szybowców i ultralekkich samolotów. Projektem innowacyjnym jest prototyp samolotu dyspozycyjnego ORKA EM-11C, którego certyfikacja powinna zostać zakończona w 2008 r. Na bazie tego samolotu produkowana ma być cała rodzina samolotów specjalistycznych, wykorzystywanych dla potrzeb nadzoru obszarów leśnych, pomiaru geodezyjnego kraju, czy wreszcie - we współpracy z Instytutem Telekomunikacji - samolot z zainstalowaną głowicą Radaru X do celów kontroli granic, obszarów leśnych oraz patrolowania miast. JuŜ dzisiaj wiadomo, Ŝe konstrukcja ta będzie powstawać w jednej z czterech hal Parku (zdjęcie nr 3.). W przyszłości planuje się zakup do uŜytkowania w Parku róŜnego rodzaju urządzeń specjalistycznych, pozwalających na testowanie i kalibrowanie kolejnych modeli EM-11C specjalnego przeznaczenia. Fotografia 3. Widok Parku Technologicznego wraz z pasem startowym. Kolejne dwa projekty planowane na terenie Parku mogą w przyszłości jeszcze wzmocnić jego pozycję na rynku lotniczym. Jeśli udałoby się je zrealizować, wokół Parku powstałaby infrastruktura: (na bazie rezerw terenowych wokół pasa startowego, widoczne najlepiej na fotografii nr 5) Śląskiego Centrum Kompozytów – jednostki badawczej, docelowo posiadającej status centrum badawczo-rozwojowego, nastawionej na wprowadzanie nowych technologii kompozytowych i zastosowania materiałów alternatywnych w przemyśle lotniczym i poza nim (na przestrzeni ostatnich kilkudziesięciu lat bardzo wiele technologii opracowanych dla potrzeb przemysłu lotniczego znajduje zastosowanie w innych przemysłach, np. w przemyśle AGD i motoryzacyjnym). Bielskiego Klastra Lotniczego – realizowanej juŜ od około roku inicjatywy, polegającej na połączeniu wysiłków wielu producentów lokalnych w celu 132 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” realizacji wspólnych projektów produkcyjnych lub badawczych oraz zbudowania pewnych elementów infrastrukturalnych o charakterze technicznym, ponad te utworzone juŜ w ramach Parku (np. uŜytkowanych wspólnie pieców do wygrzewania konstrukcji samolotowych, urządzeń pomiarowych do testowania konstrukcji pod obciąŜeniem), a takŜe infrastruktury informacyjnej, doradczej i szkoleniowej. Warto równieŜ dodać, Ŝe infrastruktura lotniskowa Parku moŜe w przyszłości stanowić bazę do utworzenia planowanego przez władze regionalne lotniczego centrum zarządzania kryzysowego (centrum stanowiłoby bezpośrednie zaplecze ratownicze dla ponadregionalnego układu autostradowego Polski Południowej). Korzyści Wsparcie finansowe, które umoŜliwiło powołanie do Ŝycia Parku owocuje szeregiem pozytywnych oddziaływań w zakresie rozwoju warunków wspomagających procesy innowacyjne w gospodarce, w tym przypadku skoncentrowane w sferze sektora mikro, małych i średnich przedsiębiorstw. Realizacja tego typu projektu wywoływać będzie kolejne przedsięwzięcia oparte na współpracy róŜnego rodzaju partnerów, w tym przede wszystkim sfery przedsiębiorstw, rodząc rozmaite – trudne obecnie do oszacowania – efekty synergiczne. Fotografia 4. Jedna z hal, budynek Zarządu Parku i centrum kontroli lotów. Uruchomienie Parku niesie ze sobą ogromną wartość dodaną, począwszy od zagospodarowania nieczynnych terenów pokopalnianych, aŜ po całkowitą ich rewitalizację wraz z jednoczesnym utworzeniem odpowiedniej lokalizacji, spełniającej wszelkie wymagania nowoczesnego przemysłu, rozwijającego się w oparciu o innowacyjne rozwiązania, jak i takie rozwiązania generującego. 133 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” Fotografia 5. Widok ogólny Parku technologicznego (maj 2008 r.). Koncentracja firm przemysłu lotniczego w Parku umoŜliwi utworzenie struktury klastrowej (wspomniany wcześniej Bielski Klaster Lotniczy), której funkcjonowanie będzie kolejnym czynnikiem aktywnie wspomagającym generowanie innowacyjnych rozwiązań. W Parku lub w jego okolicach tworzone będą kolejne firmy, opierające swą działalność na usługach i produkcji w szeroko rozumianej dziedzinie przemysłu lotniczego. Całe przedsięwzięcie przyczyni się równieŜ do wywołania współpracy pomiędzy sferą przedsiębiorstw oraz sferą nauki - uczelni wyŜszych i instytucji badawczo-rozwojowych (krajowych, jak i zagranicznych). Punktem kulminacyjnym będzie uruchomienie w Parku Śląskiego Centrum Kompozytów. A zatem, przewidywać moŜna, iŜ w niedalekiej przyszłości Park przybierze postać nowoczesnej jednostki naukowo-technologicznej. Kolejnym efektem rozwoju i funkcjonowania Parku będzie wzrost popytu na specjalistyczną siłę roboczą, która – z drugiej strony – znajdzie miejsce do zatrudnienia w dynamicznie rozwijającym się i innowacyjnym otoczeniu. NaleŜy zauwaŜyć, Ŝe utworzona jednostka – Park – nie ma charakteru instytucji koncentrującej się na zarządzaniu nieruchomościami przemysłowymi. W istocie przedsięwzięcie odnosi się przede wszystkim do tworzenia warunków dla rozwoju nowoczesnego przemysłu, w regionie, który posiada tradycje w tym zakresie (przemysł lotniczy). 134 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” 4.6.3. Studium przypadku 3 (instytut badawczy) – Działanie 1.4. SPO WKP (Podziałanie 1.4.1.) Instytut jest placówką naukowo-badawczą, prowadząca działalność w dziedzinie telekomunikacji. Prowadzi prace w zakresie rozwoju sieci telekomunikacyjnych, normalizacji i standaryzacji systemów oraz urządzeń telekomunikacyjnych. Działa od 1934 r.; od 2005 r. ma status Państwowego Instytutu Badawczego - realizuje wieloletni program badawczy finansowany ze środków Ministerstwa Infrastruktury. Instytut jest nowoczesną placówką badawczo-rozwojową, zatrudniającą ponad 250 osób, w tym zespół pracowników naukowych i specjalistów o wysokich kompetencjach w dziedzinie telekomunikacji i technik informacyjnych. Ogromne tempo zmian w dziedzinie telekomunikacji oraz związane z tym kształtowanie się cywilizacji informacyjnej, rozumianej jako połączenie społeczeństwa informacyjnego i gospodarki opartej na wiedzy, stanowi wyzwanie, któremu Instytut jest w stanie sprostać. Niewątpliwie jest to teŜ moŜliwe dzięki długoletniej tradycji Instytutu i wynikającego z niej doświadczenia, wysoko wykwalifikowanej kadrze naukowej i inŜynieryjnej, bazie materialnej oraz stabilnej sytuacji finansowej. Prowadzone komputerowa badania (obejmująca naukowe siedzibę i wdroŜenia Instytutu w umoŜliwia Warszawie nowoczesna oraz sieć zamiejscowe pracownie w Gdańsku i Wrocławiu), dostęp do baz danych związanych z badaniami i publikacjami oraz bogato wyposaŜona biblioteka. Fotografia 6: Warszawska siedziba Instytutu. W strukturze Telekomunikacyjnych, organizacyjnej od 1957 r. Instytutu, działa przy Centralnej Laboratorium Izbie Metrologii Pomiarów Elektrycznej, Elektronicznej i Optoelektronicznej (LMEEiO), akredytowane przez Polskie Centrum Akredytacji. 135 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” Laboratorium prowadzi prace w zakresie wzorcowania przyrządów do pomiaru wielkości elektrycznych, optoelektrycznych oraz czasu i częstotliwości, zapewnia odniesienie wartości wielkości mierzonych do etalonów wzorcowanych w Głównym Urzędzie Miar i akredytowanych laboratoriach krajowych oraz zagranicznych (PTB, NPL i NIST), ma w pełni automatyczne stanowiska kalibracyjne, wydaje świadectwa ze wszystkimi wynikami wzorcowania, łącznie z niepewnością wzorcowania. Atutem jest rzetelność wzorcowań, które są prowadzone od 1964 r. Instytut od lat prowadził badania wysokiej częstotliwości, jednak posiadana aparatura umoŜliwiała prowadzenie prac badawczych w dość wąskim zakresie, niedostatecznym z punktu widzenia klientów – mikro, małych, średnich oraz duŜych przedsiębiorstw, zainteresowanych zlecaniem Instytutowi takich badań. Urządzenia do prowadzenia badań w zakresach dodatkowych grup pomiarowych są bardzo kosztowne i Instytut nie był wstanie ich zakupić w oparciu o środki własne. RównieŜ inne podmioty badawcze funkcjonujące na rynku polskim nie posiadały takiego zakresu usług; w rezultacie mogły być one realizowane tylko za granicą. Jednocześnie do Instytutu kierowane było bardzo wiele zapytań z rynku na temat moŜliwości wykonywania pomiarów w zakresie wysokich częstotliwości. Odczuwane zainteresowanie rynku pewnymi rodzajami badań stanowiło impuls do utworzenia odpowiedniego laboratorium, dostosowanego do zgłaszanych na rynku potrzeb. W 2004 r. narodził się pomysł realizacji projektu inwestycyjnego przy wykorzystaniu dofinansowania dostępnego w ramach działania 1.4.2. SPO WKP: "Inwestycje związane z budową, modernizacją i wyposaŜeniem laboratoriów świadczących specjalistyczne usługi dla przedsiębiorstw, realizowane przez jednostki naukowe". Przy pomocy zewnętrznej firmy doradczej Instytut opracował projekt „Modernizacja i wyposaŜenie w urządzenia specjalistyczne Laboratorium Metrologii Elektrycznej, Elektronicznej i Optoelektronicznej”, który został zaakceptowany do współfinansowania. W 2005 r. podpisano z Ministerstwem Nauki i Szkolnictwa WyŜszego umowę o dofinansowanie. Realizacja projektu zakończyła się w listopadzie 2007 r. Celem głównym projektu było wzmocnienie współpracy pomiędzy sferą badawczo-rozwojową, do której naleŜy Instytut, a gospodarką poprzez modernizację i unowocześnienie potencjału technicznego Laboratorium. Chodziło przede wszystkim o umoŜliwienie wykonywania pomiarów w częstotliwościach wyŜszych, niŜ to było moŜliwe przy zastosowaniu dotychczasowego wyposaŜenia. Większość aparatury pozyskanej w ramach projektu posłuŜyła do uruchomienia nowych usług pomiarowych, przy czym niektóre urządzenia zastąpiły juŜ posiadane urządzenia starszej generacji. Celami cząstkowymi projektu były: poprawa poziomu merytorycznego oraz wzrost jakości specjalistycznych usług w zakresie wzorcowania, kalibracji aparatury pomiarowej oraz innych usług świadczonych dla przedsiębiorstw, 136 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” stworzenie dla sfery gospodarczej łatwiejszego dostępu do usług wzorcowania nowych grup rodzajowych – grupa zakupionych przyrządów umoŜliwiła uruchomienie nowej usługi (kalibracja nowych grup rodzajowych aparatury pomiarowej), poprawienie jakości dla tych grup rodzajowych, które były juŜ obecne w zakresie akredytacji laboratorium (nowa aparatura dla dotychczasowych grup pomiarowych). Realizacja projektu polegała m.in. na: zakupie 24 szt. aparatury i urządzeń pomiarowych, zakupie 3 komputerów, modernizacji pomieszczeń laboratoryjnych (m.in. nowy system klimatyzacji). Oprócz wyŜej wymienionych działań, zrealizowanych w oparciu o uzyskane dofinansowanie, Instytut - równieŜ w ramach projektu, ale wyłącznie w oparciu o środki własne - opracował procedury pomiarowe. W ten sposób wypracowano „recepty” wzorcowania oraz opracowano całościową dokumentację metrologiczną dla kaŜdej grupy rodzajowej. Dla nowych grup wystąpiono do Polskiego Centrum Akredytacji o rozszerzenie juŜ posiadanej akredytacji i po pozytywnym audycie ją uzyskano. Fotografia 7: Uruchomione w ramach projektu Laboratorium. W wyniku realizacji projektu: zatrudniono 2 osoby w LMEEiO, odpowiedzialne za kalibrację urządzeń nowych grup rodzajowych, 137 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” zwiększono zakres kalibracji o 7 grup rodzajowych w obszarze urządzeń wysokich częstotliwości (do końca 2008 r. dodana zostanie jeszcze jedna grupa rodzajowa), zwiększyła się liczba klientów laboratorium pochodzących z sektora przedsiębiorstw – o 4 klientów w 2007 r. i 30 zaplanowanych na 2008 r., zwiększyła się liczba usług świadczonych dla przedsiębiorców – 22 nowe usługi (urządzenia skalibrowane w nowo uzyskanych zakresach pomiarowych) w 2007 r. i 100 przewidywane w 2008 r. Wszystkie zdefiniowane na wstępie wskaźniki rezultatu i oddziaływania dla zrealizowanego projektu, jak dotąd zostały osiągnięte. Realizacja projektu przebiegała bez istotnych problemów, bardzo dobrze oceniono jakość kontaktów z instytucją wdraŜającą poddziałanie 1.4.2 SPO WKP, czyli Ministerstwem Nauki i Szkolnictwa WyŜszego. Natomiast ze względu na konieczność zakupu wielu, bardzo precyzyjnych urządzeń inwestycja była czasochłonna, co jednak zostało prawidłowo przewidziane w harmonogramie realizacji projektu. Fotografia 8: Wzorcowanie urządzenia w Laboratorium. Z perspektywy czasu stwierdzić moŜna, Ŝe do realizacji tego typu projektów niezbędne jest posiadanie wiedzy na temat wszystkich procedur dotyczących opracowania wniosku o wsparcie finansowe i realizacji projektu. Odnośne regulacje w tym zakresie dość często ulegały zmianom i wiele kwestii wymagało czasochłonnych wyjaśnień. W trakcie wdraŜania projektu jedna osoba w Instytucie musiała być w praktyce oddelegowana na jego potrzeby. RównieŜ inne komórki Instytutu musiały bardzo mocno angaŜować się w projekt. Wiązało się to z dość wysokimi kosztami zarządzania projektem. Pewną trudność stanowiło równieŜ precyzyjne zaplanowanie 138 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” kosztów, gdyŜ duŜo czasu (przeszło 2 lata) upłynęło pomiędzy momentem sporządzenia wniosku a fizycznym zakupem urządzeń. W tym czasie rynek się zmienia, ceny mogą ulec znacznym zmianom. Usługi oparte na moŜliwości wykonywania pomiarów w nowym zakresie są wykonywane na rzecz przedsiębiorstw, ale takŜe jednostek badawczo-rozwojowych i organów centralnych, w tym policji i wojska. Jest to związane z wdraŜanymi powszechnie w otoczeniu rynkowym systemami jakości, które wymagają regularnego wzorcowania aparatury. KaŜdy podmiot, który wykonuje jakiekolwiek pomiary, czy to w fabryce, czy to w laboratorium, musi stosować wiarygodne przyrządy pomiarowe; konieczne jest kontrolowanie, czy spełnia one określone wymagania. Ponadto, w pewnych okresach urządzenia pomiarowe muszą być sprawdzane w certyfikowanych laboratoriach, które mają odpowiednie moŜliwości przeprowadzania pomiarów. Tego rodzaju usługi wykonywane są w Laboratorium. Systemy jakości, takie jak ISO 9001, 17025 i wszystkie kompatybilne, wymuszają obowiązek sprawdzania przyrządów. Powoduje to, Ŝe zapotrzebowanie na usługi oferowane przez Instytut cały czas rośnie. Dzięki zrealizowaniu projektu klienci mogą dokonywać pomiarów zgodności w Instytucie; nie muszą korzystać z usług ośrodków zagranicznych. W grupie tzw. klientów rynkowych, odbiorcami usług Instytutu są przede wszystkim przedsiębiorstwa z branŜy telekomunikacyjnej, elektrycznej, elektronicznej i optoelektronicznej. Paleta usługowa Instytutu znakomicie uzupełnia wszelkiego rodzaju działania innowacyjne w sferze przedsiębiorstw, z którymi wiąŜe się konieczność dokonywania pomiarów. O sukcesie realizacji projektu zadecydowało bardzo dobre przygotowanie instytutu do realizacji zaprojektowanego w prawidłowo oparciu o zdefiniowanego informacje precyzyjnego rozeznaniu popytu na nowe zadania nadchodzące z inwestycyjnego, rynku. Dokonano rodzaje usług, których świadczenie zamierzano rozpocząć. Zapoznano się z ofertą firm wytwarzających urządzenia pomiarowe wysokich częstotliwości. Dzięki temu powaŜny, rozłoŜony w czasie projekt inwestycyjny mógł być zrealizowany bez przeszkód. Dzięki inwestycji instytut dysponuje najnowocześniejszym laboratorium do pomiarów urządzeń w zakresie wysokich częstotliwości, z unikalną na polskim rynku skalą pomiaru. Do laboratorium spływa wiele zapytań, pozyskiwani są nowi klienci, którzy dotąd nie mogli dokonywać pomiarów w pewnych zakresach wysokich częstotliwości i musieli albo z nich rezygnować albo teŜ wykonywać je za granicą. 139 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” 4.6.4. Studium przypadku 4 (przedsiębiorstwo) – Działanie 1.4. SPO WKP (Poddziałanie 1.4.1.) Firma została utworzona w 1998 r. przez jednego z największych na świecie niezaleŜnych dostawców oprogramowania. Jest firmą informatyczną, działa w formule organizacyjnej spółki z ograniczoną odpowiedzialnością. Zajmuje się dystrybucją rozwiązań w zakresie zarządzania informacją, integracji aplikacji, tworzenia systemów i rozwiązań mobilnych, umoŜliwiających prowadzenie e-biznesu oraz zapewniających dostęp do informacji bez względu na czas i miejsce. Firma działa we wszystkich sektorach rynku software’u. Zajmuje się takŜe świadczeniem usług konsultacyjnych oraz dostosowaniem rozwiązań informatycznych do potrzeb poszczególnych klientów. Odbiorcami jej produktów są m.in. czołowe instytucje administracji publicznej, firmy telekomunikacyjne, sieci banków i inne. Firma naleŜy do sektora MŚP, zatrudnia 40 osób. W katalogu produktów posiada około 6 tys. pozycji, z czego na rynku polskim sprzedawanych jest około 200 produktów. Przede wszystkim są to rozwiązania z zakresy hurtowni baz danych, narzędzi do projektowania i tworzenia baz danych, a takŜe narzędzi w zakresie technologii mobilnych (firma w tej dziedzinie jest liderem na rynku polskim oraz światowym). Fotografia 9: Siedziba przedsiębiorstwa. W firmie na bieŜąco prowadzone są badania zmierzające do tworzenia nowych oraz doskonalenia istniejących produktów informatycznych. Przeznaczane są na to stałe kwoty w budŜecie i ma to pozytywny wpływ na rozwój firmy. 140 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” W ramach prowadzonych prac badawczych w latach 2005-2008 zrealizowano projekt celowy w ramach SPO WKP, Poddziałanie 1.4.1. („Projekty celowe obejmujące badania stosowane i prace rozwojowe wyłącznie w zakresie badań przemysłowych i przedkonkurencyjnych przedsiębiorstw prowadzonych samodzielnie lub we przez przedsiębiorstwa współpracy z instytucjami lub grupy sfery B+R”) zatytułowany jako „Budowa Dokumentowego Systemu Informacyjnego do zarządzania dokumentami elektronicznymi – DOKSI”. Wartość projektu wyniosła 3,7 mln zł. (poziom dofinansowania wyniósł 49%), co jest kwotą znaczną i bez uzyskania dotacji projekt prawdopodobnie nie zostałby zrealizowany. Wniosek o współfinansowanie projektu w ramach SPO WKP spółka złoŜyła w 2005 roku. W dniu 2 grudnia 2005 roku Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa WyŜszego podpisało umowę o współfinansowanie projektu. Projekt zakończony został zgodnie z planem, w I kwartale 2008, powstaniem prototypu systemu. Autorem pomysłu i projektantem systemu był prezes zarządu firmy. System stanowi rewolucyjne rozwiązanie sterujące obiegiem dokumentów w przedsiębiorstwie oraz umoŜliwiające ich systematyzowanie poprzez zastosowanie dekompozycji hierarchicznej dokumentów. Projekt DOKSI stanowi zaląŜek innowacyjnego podejścia do zarządzania organizacją w oparciu o dokumenty elektroniczne. Potrzeba opracowania systemu wynikała z faktu, Ŝe w momencie powstania pomysłu (rok 2004) i jego projektowania nie było dostępnych Ŝadnych rozwiązań oferujących bazy dokumentów, które moŜna byłoby obsługiwać za pomocą Internetu i przy pomocy których moŜna by obsługiwać wszystkie typy dokumentów za pomocą formatu XML. Jednocześnie z obserwacji rynku wynikało, Ŝe na takie wszechstronne systemy dokumentowe istnieje znaczne zapotrzebowanie. System zakładał budowę rozwiązania na kształt społeczeństwa portalowego w postaci systemu, który obsługuje wszelkiego rodzaju dokumenty i pozwala na zamieszczanie, pobieranie, obsługiwanie ich w dowolnym miejscu poprzez portal DOKSI. Projekt badawczy był realizowany w kooperacji z czołową warszawską jednostką naukową (w dziedzinie elektroniki i informatyki), w zakresie badań przemysłowych, oraz we współpracy z komercyjną firmą informatyczną, która wykonała większość badań przedkonkurencyjnych. Pierwszy wniosek o dofinansowanie projektu badawczego złoŜono w marcu 2005 r., popełniono jednak błędy, które zadecydowały o nie otrzymaniu dotacji. Zdobyte przy tej okazji doświadczenie pozwoliło jednak na tym razem juŜ skuteczne ubieganie się o środki w lipcu 2005 r. Prace badawcze rozpoczęto w grudniu 2005 r. Miały one charakter informatyczny, polegały na pisaniu i weryfikowaniu kodów, poszukiwaniu drogi do uzyskania uniwersalnego, uczestnicząca w projekcie kompatybilnego jednostka systemu. Na naukowo-badawcza samym początku wykonała badania przemysłowe technologii, co potwierdziło słuszność poczynionych uprzednio załoŜeń i 141 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” pozwoliło przystąpić do badań przedkonkurencyjnych. Oznaczało to przeniesie wiedzy teoretycznej zdobytej podczas badań przemysłowych na praktykę. W efekcie powstawały poszczególne moduły systemu, które następnie testowano, a na koniec integrowano w całość z rdzeniem systemu. Prace zakończono wdroŜeniem kompletnego juŜ systemu. Fotografia 10: Promocja projektu w hallu siedziby przedsiębiorstwa. Utworzony system modelowanie dokumentów pozwala i na całych wymianę informacji struktur, zakładanie na dowolny temat, firm, społeczeństw, obsługiwanie wszelkiego rodzaju spraw i przedsięwzięć. Tego rodzaju portal moŜe być wykorzystywany przez dowolnego rodzaju organizacje do bardzo róŜnych celów, nie tylko komercyjnych, ale równieŜ w działalności oświatowej czy religijnej. W chwili obecnej odbiorcami są wyłącznie firmy. System słuŜy zarządzaniu informacją w organizacji, do wymiany danych, do zarządzania obiegiem dokumentów. Prace nad projektem nie zostały jednak całkowicie zakończone. Faza prototypu co prawda jest zamknięta i zakończony został etap dotowania, jednak rozwój produktu cały czas trwa, prowadzone są dalsze prace badawcze. Firma ma bardzo pozytywne doświadczenia w kontaktach z przedstawicielami Instytucji WdraŜającej dla Poddziałania 1.4.1. SPO WKP, czyli Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa WyŜszego. Zwraca uwagę na sprawność, rzetelność i rzeczowość tej instytucji w trakcie realizacji oraz rozliczania projektu. Znacznie gorzej oceniono dokumentację tego poddziałania, zwrócono uwagę na brak jednoznaczności zapisów i 142 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” sformułowań, co okazywało się bardzo kłopotliwe zarówno dla beneficjentów programu, jaki i dla pracowników Instytucji WdraŜających. Zbudowany system spełnił wszystkie skierowane wobec niego oczekiwania. Obecnie rozprzestrzenia się zarówno poprzez sprzedaŜ (pełna wersja programu), jak i metodą freewarową (wersja ograniczona, bardziej traktowana jako reklama produktu). Powstały produkt ma charakter wysoce innowacyjny, gdyŜ co prawda na rynku funkcjonują systemy dokumentowe innych firm, jednak nie są one względem siebie kompatybilne i nie pozwalają transformować do XML pewnych typów dokumentów; nie jest moŜliwe przerzucanie dowolnych formatów do XML-a i z powrotem. Realizacja projektu przyniosła szereg róŜnorodnych korzyści. MoŜna do nich zaliczyć m.in.: • rozwój rynku informatycznego w zakresie systemów dokumentowych, • utwierdzenie pozycji firmy jako lidera rynku informatycznego, • poprawę pozycji konkurencyjnej firmy, dodatkowe przychody, • rozwój zaplecza badawczo-rozwojowego w sektorze przedsiębiorstw, • lepsze zaspokajanie potrzeb informatycznych przedsiębiorstw oraz innego rodzaju organizacji, • rozwój współpracy między sfera B+R a przedsiębiorstwami. Najcenniejszym wnioskiem wynikającym z formalnej strony realizacji projektu jest świadomość ostroŜności, z jaką naleŜy planować stronę finansową przedsięwzięcia. NaleŜy szczególnie pamiętać, Ŝe korzystając ze środków pomocowych Unii Europejskiej, dotację dostaje się na zasadzie refinansowania poniesionych nakładów, co oznacza konieczność inwestowania środków własnych, a ewentualny długi czas oczekiwania na refundację moŜe stanowić zagroŜenie dla płynności finansowej firmy. Doświadczenia zdobyte przy tworzeniu systemu dokumentowego DOKSI będą wykorzystywane w kolejnych, planowanych pracach badawczych. Firma zamierza nadal ubiegać się o środki wsparcia. 143 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” 4.6.5. Studium przypadku 5 (przedsiębiorstwo) - Działanie 2.3. SPO WKP Przedsiębiorstwo powstało w październiku 2002 r. Początkowo przedmiot działalności obejmował konfekcjonowanie słodyczy – kupowano, a następnie pakowano i sprzedawano cukierki pod własną nazwą, na bardzo niewielką skalę produkowano równieŜ wyroby cukiernicze (w tym czasie rozmiary firmy w zakresie zatrudnienia, jak i wielkości sprzedaŜy pozwalały sklasyfikować ją jako mikroprzedsiębiorstwo). W kolejnym etapie rozwoju firmy rozpoczęto działalność produkcyjną. Przy duŜym wsparciu ze strony Fundacji - Agencji Rozwoju Regionalnego w Starachowicach sporządzono wniosek o dofinansowanie z Działania 2.3. SPO WKP projektu (inwestycji) pod nazwą „Zakup linii technologicznej do oblewania czekoladą, komorowej maszyny do pakowania i automatu pakującego bez dozownika” (pomoc Fundacji ARR dotyczyła takŜe fazy wdraŜania projektu). Ostatecznie, w ramach Programu wsparcia udało się uzyskać dofinansowanie inwestycji polegającej na zakupie następujących urządzeń, tworzących zintegrowany ciąg technologiczny: Oblewarki cukierków masą czekoladową, Urządzenia do zamykania kubeczków z watą cukrową, Zgrzewarki do zamykania opakowań. Fotografia 11: Element zakupionej linii do pakowania wyrobów. Realizacja projektu pozwoliła na rozpoczęcie produkcji waty cukrowej oraz szeregu rodzajów cukierków w polewie. 144 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” Wniosek o dofinansowanie inwestycji przygotowywany był we wrześniu 2004 r., następnie – w październiku 2004 r. – został złoŜony w Regionalnej Instytucji Finansującej. W grudniu 2004 r. została podpisana umowa o dofinansowanie. Wraz z jej zawarciem przystąpiono do realizacji projektu, którego okres wdraŜania trwał do maja 2005 r. Warto dodać, Ŝe ten sam projekt był poprzednio zgłaszany, w sierpniu 2004 r., na konkurs Phare 2002, jednak wtedy nie uzyskano dofinansowania. Zdobyte doświadczenie pozwoliło jednak skutecznie przygotować się do aplikowania o środki z programu SPO WKP, z Działania 2.3. Wniosek o dofinansowanie projektu w ramach Działania 2.3. zakładał osiągnięcie celu sformułowanego jako: „Wprowadzenie na rynek cukierniczy nowych produktów: waty cukrowej w nowych opakowaniach i w kilku smakach oraz cukierków czekoladowych”. Przyczyną realizacji projektu była chęć rozpoczęcia samodzielnej produkcji nowych wyrobów, pakowaniu rozwinięcia wyrobów cudzej działalności produkcji. poprzednio Podjęto skupionej próbę wyłącznie zaoferowania na odbiorcom wyrobów, na których jakość i asortyment firma posiadałaby realny wpływ. Oznaczało to konieczność uruchomienia własnej produkcji. Uruchomienie własnej produkcji wyrobów stanowiłoby jednocześnie jakościową zmianę w skali firmy. Na etapie przygotowania wniosku najwięcej trudności sprawiało sporządzenie bilansu przedsiębiorstwa w wersji pełnej, gdyŜ firma, jako jednoosobowa działalność gospodarcza, prowadziła uproszczoną księgowość w postaci księgi przychodów i rozchodów. Zdaniem przedstawiciela firmy, w stosunku do małych przedsiębiorstw, wymóg ten w przyszłości powinien zostać złagodzony. JuŜ po złoŜeniu wniosku zaistniała takŜe konieczność dostarczenia dodatkowych, w momencie składania wniosku nie wymaganych, dokumentów: bilansu na druku F01 oraz zaświadczenia o korzystaniu z pomocy publicznej. Natomiast samo sporządzenie wniosku w ocenie firmy nie było skomplikowane. W trakcie realizacji pojawił się problem dotrzymania ram czasowych wdroŜenia projektu, początkowo określonych we wniosku. Producent urządzeń, które miały być dostarczone w końcu 2004 r., nie był w stanie zrealizować zamówienia w ustalonym terminie. Na etapie pisania wniosku firma nie przewidziała takiej moŜliwości. Zaistniała więc konieczność aneksowania umowy o dofinansowanie inwestycji. Innych problemów na etapie realizacji nie zanotowano. W ocenie firmy, współpraca ze Regionalną Instytucją Finansującą przebiegała bardzo dobrze, przedstawiciel z jej firmy strony otrzymano uczestniczył takŜe wszystkie w niezbędne szkoleniu informacje, dotyczącym a sposobu przygotowania wniosku o płatność końcową. Obecnie stwierdzić moŜna, Ŝe realizacja projektu w firmie beneficjenta stała się źródłem wiedzy i doświadczenia, które będą mogły zaprocentować w przyszłości. Nauczono się tworzyć bardziej elastyczne harmonogramy inwestycji, gdyŜ początkowe szacunki dotyczące moŜliwości dostarczenia maszyn i urządzeń przez producentów często okazują się nierealistyczne i 145 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” dlatego juŜ na wstępne naleŜy oceniać krytycznie wszelkie zbyt optymistyczne deklaracje dostawców. W wyniku realizacji projektu rozpoczęto produkcję cukierków i waty cukrowej. Pozyskano nowych odbiorców wyrobów w kraju, a takŜe za granicą – na Litwie, Łotwie i w Słowacji. Trwają rozmowy handlowe z kontrahentami z Czech, Estonii, Irlandii i Wielkiej Brytanii. Zatrudniono łącznie (dodatkowe) 9 osób (cukiernicy, pakowaczka, handlowiec), o 4 więcej niŜ zakładano we wniosku o dofinansowanie. Rozpoczęto współpracę z przeszło 30 hurtowniami na terenie całego kraju, nawiązano takŜe kontakty zagraniczne. Fotografia 12: Zakład produkcyjny beneficjenta dofinansowania. Na sukces projektu znaczny wpływ miało dobre przygotowanie firmy do nowego, planowanego przedsięwzięcia. Jeszcze przed rozpoczęciem produkcji firma prowadziła sprzedaŜ wyrobów cukierniczych (kupowanych i konfekcjonowanych), stąd teŜ posiadała dobre wyczucie potrzeb konsumentów. Właśnie kontakty z hurtowniami, znajomość sytuacji na rynku, istniejących trendów, poczynań konkurentów krajowych i zagranicznych pozwoliła na takie sformułowanie projektu, by produkcja uruchomiona w oparciu o zakupione maszyny mogła odnieść rynkowy sukces. Obserwacja tendencji na rynku trwa cały czas, przejawia się m.in. w uczestniczeniu w krajowych i zagranicznych targach spoŜywczych oraz wystawach maszyn i urządzeń dla przemysłu cukierniczego. Rozpoczęcie produkcji, co stało się moŜliwe dzięki realizacji projektu inwestycyjnego, zapoczątkowało dynamiczny rozwój firmy. Znacznie zwiększono asortyment produktów, poczyniono dalsze inwestycje (w oparciu o środki własne), 146 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” które pozwoliły firmie dodatkowo zwiększyć produkcję (niemal 100% wykorzystania moŜliwości produkcyjnych) i zająć istotne miejsce na regionalnym rynku cukierniczym (Polska południowo-wschodnia). Firma zatrudnia obecnie 20 osób i jest w trakcie dynamicznego rozwoju, planuje m.in. dalszy wzrost zatrudnienia. Niedawno w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego złoŜony został wniosek o dofinansowanie inwestycji - zakupu ciągu technologicznego do produkcji cukierków w czekoladzie. Jego realizacja będzie motorem dalszego rozwoju firmy. Przypadek firmy bardzo dobrze obrazuje oddziaływanie SPO WKP na rozwój mikroprzedsiębiorstwa, które w krótkim czasie, w wyniku skutecznej absorpcji wsparcia, przechodzi radykalną zmianę. Wynika ona przede wszystkim ze wzrostu zdolności produkcyjnych i konkurencyjności firmy. Składają się na nią: Uruchomienie działalności produkcyjnej wraz ze znaczną rozbudową gamy i asortymentu wyrobów, Ww. procesowi towarzyszy zwiększenie zdolności produkcyjnych przy utrzymaniu niezbędnej jakości, nieodzownej w przypadku działania na wysoce konkurencyjnym rynku wyrobów spoŜywczych (cukierniczych), Następuje wzrost wielkości przedsiębiorstwa, które obecnie posiada status firmy małej, Istotnym aspektem inwestycji było takŜe stworzenie znacznej liczby nowych miejsc pracy na rynku lokalnym (w skali przedsiębiorstwa, w krótkim czasie kilku miesięcy, doszło do podwojenia wielkości zatrudnienia – wystąpiła tu więc zmiana, którą moŜna scharakteryzować jako jakościową), Firma uzyskuje potencjał umoŜliwiający podjęcie działalności eksportowej. Rozwój firmy oparty został na nowoczesnych (aczkolwiek standardowych) rozwiązaniach technologicznych. Z punktu widzenia problematyki innowacyjności, niniejszy przypadek przedsiębiorstwa. uwidacznia NaleŜy zmianę jednak technologiczną pamiętać, Ŝe oddziaływującą zdolności w skali produkcyjne oraz marketingowe firmy doprowadziły do uzyskania dość silnej pozycji regionalnym. Oznacza to równieŜ, Ŝe firma nabyła odpowiednie na rynku zdolności konkurencyjne (w jej przypadku tak teŜ naleŜy klasyfikować główne oddziaływanie Programu wsparcia). Wreszcie pozyskanie środków wsparcia i ich odpowiednie zagospodarowanie wywołało kolejne procesy inwestycyjne w firmie (pozwoliła na to sprzedaŜ generowana z inwestycji sfinansowanej z Programu wsparcia), które będą kontynuowane, w tym przy wykorzystaniu środków finansowych dostępnych w ramach kolejnych programów wsparcia (Regionalny Program Operacyjny). Firma nabyła równieŜ zdolności i doświadczenia w aplikowaniu o wsparcie inwestycyjne – przy wykorzystaniu oferty usług doradczych instytucji lokalnej (Fundacja ARR w Starachowicach). 147 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” 4.6.6. Studium przypadku 6 (przedsiębiorstwo) - Działanie 2.3. SPO WKP Firma została załoŜona w 1994 roku jako spółka prawa handlowego ze 100% polskim kapitałem załoŜycielskim. Zajmuje się wytwarzaniem urządzeń dla chłodnictwa składowego, przechowalnictwa i klimatyzacji oraz ich serwisem. W pierwszych latach funkcjonowania przedsiębiorstwa, produkcję komponentów do urządzeń chłodniczych zlecano podwykonawcom. Wraz z jej rozwojem pojawiła się potrzeba przeniesienia jak największej części produkcji komponentów na teren głównego zakładu. Dla tej decyzji kluczowe znaczenie miało zapewnienie terminowości dostaw komponentów oraz redukcja kosztów: transportu (obudowy urządzeń są duŜe i cięŜkie, a dotąd wykonywane były na południu Polski) i marŜy wykonawców. Fotografia 13: Zakład produkcyjny. Projekt „Budowa nowej linii do produkcji innowacyjnych urządzeń chłodniczych” został w całości przygotowany przez słuŜby przedsiębiorstwa i był realizowany w latach 2005-2007 w ramach programu SPO WKP, Działanie 2.3. Jego nadrzędnym celem było: „Wprowadzenie na rynek nowego produktu – innowacyjnych urządzeń chłodniczych dla systemów chłodniczych i klimatyzacyjnych dla przemysłu stoczniowego, prowadzące do podniesienia konkurencyjności wyrobów firmy na rynku międzynarodowym”. Cel został osiągnięty poprzez zakup i uruchomienie urządzeń (części składowych nowoczesnej linii technologicznej do produkcji innowacyjnych urządzeń chłodniczych): 148 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” • Hydraulicznej prasy krawędziowej, • Zestawu do spawania precyzyjnego metodą TIG, • Zestawu do przygotowania próŜni, napełniania freonem i odzysku freonu, • Stacji do przygotowania spręŜonego powietrza, • Wiertarki stołowej, • Maszyny do zszywek dla opakowań. Fotografia14: Element zakupionej linii produkcyjnej. Opracowanie wniosku o dofinansowanie inwestycji zostało ocenione jako nieskomplikowane, natomiast wymagające dokładnego stosowania się do odpowiednich wytycznych i procedur. RównieŜ sama realizacja projektu przebiegała bez przeszkód. Zakup urządzeń nastąpił w 2007 r. Kontakty z Regionalną Instytucja Finansującą układały się bardzo dobrze. Firma kilkukrotnie zwracała się z zapytaniami dotyczącymi sposobu realizacji i rozliczania projektu i zawsze uzyskiwano wyczerpujące odpowiedzi. Generalnie zasady aplikowania i realizowania projektu firma oceniła jako łatwe. Za kluczowy czynnik sukcesu w realizacji projektu uznano bardzo dobrą znajomość samej firmy, branŜy oraz precyzyjne sformułowanie problemu i sposobu jego rozwiązania. Takie podejście pozwoliło uniknąć szeregu nieoczekiwanych sytuacji i zagwarantowało odniesienie maksymalnych korzyści z inwestycji. W rozliczeniu projektu bardzo pomocne było równieŜ szkolenie na temat rozliczania dotacji, zorganizowane przez Regionalną Instytucję Finansującą. 149 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” Realizacja projektu w ramach działania 2.3. SPO WKP wywarła na firmę bardzo pozytywny i długofalowy wpływ. Polega on przede wszystkim na: • WdroŜeniu do produkcji typoszeregu innowacyjnych urządzeń chłodniczych dla systemów chłodniczych i klimatyzacyjnych na statkach, • Wzroście zatrudnienia, • Wzroście przychodów, • Wzroście wolumenu sprzedaŜy eksportowej, • ObniŜeniu poziomu kosztów. Redukcja kosztów stała się moŜliwa m.in. dzięki rozpoczęciu samodzielnego wykonywania opakowań wyrobów. Wykorzystuje się tylko tyle drewna, ile jest konieczne i nie ma potrzeby nabywania zbyt duŜej liczby europalet, które są wykorzystywane jednorazowo. Wykonywane opakowania są ściśle dopasowane do gabarytów urządzeń, stąd zmniejszeniu ulega wielkość całej przesyłki. Inwestycja zmniejszyła negatywne oddziaływanie na środowisko naturalne (m.in. poprzez wykorzystanie nowoczesnych technologii minimalizujących emisje freonu) oraz poprawiła warunki BHP w przedsiębiorstwie. Zmniejszono ilość cięŜkich prac fizycznych oraz wprowadzono nowoczesne rozwiązania w procesie produkcji. Dzięki metodzie TIG proces spawania stał się cichy, nie ma rozprysków typowych dla tradycyjnych metod. Jest to proces tak bezpieczny, Ŝe spawacz nie musi uŜywać ochrony twarzy i oczu. Przypadek firmy jest ze wszech miar wart naśladowania. Inwestycje realizowane dzięki otrzymanemu wsparciu nie miały co prawda na celu rozszerzenia oferty produkowanych wyrobów, ale spowodowały poprawę ekonomiki działania firmy, zwiększyły jej konkurencyjność, uniezaleŜniły ją od zewnętrznych dostawców, a nastąpiło to poprzez zastosowanie nowoczesnych technologii – nieuciąŜliwych dla środowiska naturalnego oraz pracowników zakładu. Maszyny i urządzenia zakupione w wyniku realizacji projektu gwarantują produkcję na światowym poziomie, przez co dorównuje ona jakością produktom najbardziej znanych marek międzynarodowych. Pozytywne doświadczenia związane z tym projektem spowodowały, Ŝe przygotowywane są wnioski o dofinansowanie kolejnych inwestycji. Władze spółki traktują jej rozwój jako proces ciągły i dostrzegają potrzebę wprowadzania kolejnych zmian i dalszej modernizacji, tak by stale poprawiać pozycję konkurencyjną firmy. 150 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” 4.6.7. Studium przypadku 7 (przedsiębiorstwo) – Działanie 2.2. SPO WKP (Podziałanie 2.2.1.) Firma została załoŜona w 1998 r. Początkowo jej głównym przedmiotem działalności było dekorowanie opakowań z tworzyw sztucznych dla przemysłu kosmetycznego metodą sitodruku oraz złocenia przy uŜyciu folii metalicznej. Dzięki inwestycjom w park maszynowy i podwyŜszaniu kwalifikacji załogi, firma notowała szybki rozwój, osiągając wysoką jakość oferowanych wyrobów i zdobywając nowe rynki zbytu. Kluczową grupę klientów stanowiły wówczas firmy kosmetyczne. Dzięki wdroŜeniu systemu ISO, firma uzyskała moŜliwość sprzedaŜy produktów nie tylko w kraju, ale i na świecie. Pozwoliło to na nawiązanie intensywnej współpracy z międzynarodowym potentatem na rynku kosmetycznym – firmą AVON, dla której wykonywano opakowania z tworzyw sztucznych. W miarę upływu czasu, podąŜając za światowym trendem, podjęto decyzję o rozszerzeniu oferty o dekoracje na ekologicznych opakowaniach szklanych. W chwili obecnej dekorowanie opakowań ze szkła ma większościowy udział w palecie produktowej firmy. Fotografia 15: Budynek mieszczący pomieszczenia biurowe i laboratoryjne. Wysoka jakość produktów, w połączeniu z niepowtarzalnością oferty, pozwoliła firmie na sukcesywne wzmacnianie pozycji na rynku zdobień opakowań szklanych, czego przejawem jest sprzedaŜ produktów na rzecz takich koncernów jak: V&S (producent alkoholi takich marek jak: Absolut, Pan Tadeusz, The Famous Grouse), czy teŜ znany na całym świecie z ekskluzywnych produktów perfumeryjnych Ralph Lauren. Dalsze plany rozwojowe firmy przewidywały wdroŜenie nowych, innowacyjnych w skali światowej technologii na wszystkich etapach procesu technologicznego 151 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” zdobienia opakowań szklanych. Celem było zdobycie silnej pozycji na światowym rynku dekorowanych opakowań kosmetyków i alkoholi. W związku z tym podjęto realizację zakrojonej na szeroką skalę inwestycji. Inwestycja ta była tak istotna dla przyszłości firmy, Ŝe zostałaby zrealizowana bez względu na to, czy firma uzyskałaby dotację z funduszy strukturalnych. Obserwacja rynku, trendów, obecnych i antycypowanych potrzeb klientów utwierdziły władze firmy w przekonaniu, Ŝe aby nadal istnieć na rynku, produkować na najwyŜszym poziomie i wygrywać wyścig konkurencyjny z firmami zagranicznymi, nie moŜna czekać z inwestycjami. Zaplanowany projekt inwestycyjny doskonale wpisywał się w ramy Poddziałania 2.2.1. SPO WKP i dlatego w styczniu 2007 r. złoŜono wniosek o jego dofinansowanie. Jednocześnie rozpoczęto zamawianie nowych urządzeń. Wartość projektu „Utworzenie laboratorium badawczo-rozwojowego oraz wdroŜenie innowacyjnych technologii zdobienia szkła” to około 10 mln zł., dotacja wyniosła 70% kosztów kwalifikowanych. Pomoc została udzielona dokładnie w momencie, gdy warunki zewnętrzne zmusiły firmę do rozpoczęcia inwestycji, stąd moŜna mówić o jej wielkim, pozytywnym wpływie na jej rozwój. Elementem projektu, obok wdroŜenia nowych technologii produkcji, było takŜe utworzenia laboratorium badawczo-rozwojowego, umoŜliwiającego firmie prowadzenie prac nad rozwojem produktów, co w sposób bezpośredni przyczynia się do umacniania jej przewagi konkurencyjnej i technologicznej. Laboratorium stworzyło warunki do prowadzenia produkcji opracowywanie i wykorzystującej weryfikację nowych wiedzę, modeli w tym produktów przede wszystkim odpowiadających na pojawiające się potrzeby rynku. Fotografia 16: WyposaŜenie laboratorium badawczo-rozwojowego. 152 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” Z doświadczenia firmy związanego z programem SPO WKP wynika, Ŝe wyjątkowo wiele uwagi naleŜy przykładać do staranności przy opracowywaniu wniosku o wsparcie i za wszelką cenę dąŜyć do uzyskania wszystkich moŜliwych punktów (w ramach oceny merytorycznej wniosku o wsparcie). Przykładem moŜe być tu utworzenie laboratorium badawczo-rozwojowego, co było dodatkowo punktowane i miało wpływ na przyznanie dotacji (w ramach Poddziałania 2.2.1.). Bardzo dobrze zostały ocenione kontakty firmy z Regionalną Instytucją Finansującą, czyli Warmińsko-Mazurską Agencją Rozwoju Regionalnego. Z jej strony uzyskano pomoc w przygotowaniu wniosku oraz realizacji i rozliczenia projektu. Na etapie aplikowania o środki korzystano równieŜ z pomocy wyspecjalizowanej firmy doradczej, która wskazała, na jakie elementy wniosku naleŜy w szczególności zwrócić uwagę. Zasugerowała takŜe rozwaŜenie zasadności utworzenia własnego laboratorium badawczo-rozwojowego. W ramach projektu przewidziano: rozbudowę istniejącego przedsiębiorstwa, dywersyfikację produkcji poprzez wprowadzenie nowych produktów i usług. W rezultacie realizacji projektu, zakończonej w czerwcu 2008 r., na rynek zostały wprowadzone wyjątkowe, nie posiadające odpowiedników na świecie, produkty: opakowania lakierowane z lustrzaną powłoką oraz opakowania dekorowane metodą hot-stampingu na całym ich obwodzie. Przedsiębiorstwo stało się pierwszą firmą na świecie zdolną do naniesienia, przy zastosowaniu nowej i wydajnej technologii, na całą powierzchnię opakowania lustrzanej powłoki w dowolnym kolorze. Światową nowością jest takŜe zakres metalicznych zdobień nanoszonych metodą hotstampingu. Nowością było wprowadzenie dekorowania motywami o fotograficznej jakości, a takŜe moŜliwość zdobienia opakowań złotem lub platyną. Tego typu efekty, moŜliwe do wykonania przy uŜyciu w pełni automatycznych linii produkcyjnych, dotąd na świecie nie były znane. Opakowania zdobione przy uŜyciu wdroŜonych technologii są obecnie szeroko stosowane w przemyśle kosmetycznym, zaczynają takŜe być wykorzystywane w przypadku opakowań alkoholi wysokiej jakości (zdobione butelki). Dotąd takie opakowania były produkowane przy zastosowaniu linii półautomatycznych, ręcznych, natomiast nowa linia jest w pełni zautomatyzowaną linią cyfrową. Do mierzalnych wskaźników realizacji celów projektu naleŜą: • Przyrost zatrudnienia netto, z około 50 w 2007 r. do ok. 150 osób w czerwcu 2008 r., znacznie większy niŜ zakładano we wniosku, • Wzrost jakości produkcji, • Minimalizacja odpadów produkcyjnych, • Wzrost mocy produkcyjnych, • Zwiększenie zdolności do samodzielnego projektowania nowych produktów, 153 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” • Nowe produkty, • Wyraźny wzrost zainteresowania wyrobami firmy, równieŜ ze strony koncernów światowych z branŜy kosmetycznej, w tym takŜe zajmujących się produkcją najwyŜszej klasy alkoholi, • Przyrost wartości towarów wyprodukowanych w wyniku realizacji projektu, w tym sprzedawanych za granicą oraz • Ogólny wzrost przychodów. Fotografia 17: Stanowisko testowania wyrobów. W chwili obecnej trwa rozruch nowych linii, trwa opanowywanie nowych technologii, prowadzone są audyty ze strony potencjalnych odbiorców i wkrótce nastąpi uruchomienie pełnych mocy produkcyjnych. Dotychczas brak mocy produkcyjnych był podstawową barierą ograniczającą nawiązywanie współpracy z firmami będącymi właścicielami najbardziej znanych na świecie znaków towarowych w branŜy kosmetycznej. Obecnie, dzięki realizacji projektu, ta bariera znika. W ślad za zmianami technologicznymi, w firmie postępują zmiany organizacji pracy, zmiany systemu zarządzania, struktur w firmie. To równieŜ są efekty realizacji projektu. Wykonane inwestycje przeniosły firmę do kolejnego, bardzo juŜ zaawansowanego etapu rozwoju – pozwoliły dogonić światową czołówkę i pozwalają spokojniej myśleć o wyzwaniach przyszłości. Firma, dzięki odwaŜnej wizji rozwoju oraz zakrojonym na szeroką skalę inwestycjom w pozyskanie najnowocześniejszych technologii, w duŜej mierze sfinansowanych z funduszy strukturalnych UE, jest obecnie 154 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” przedsiębiorstwem o ugruntowanej pozycji i posiada najwyŜszej jakości produkty, które wyznaczają światowe trendy. Projekt pozwolił wprowadzić do firmy szereg światowych innowacji technologicznych, umoŜliwiających osiągnięcie dywersyfikacji produkcji. Wynika ona z potrzeby dostosowania się do szczególnie wysokich wymagań wynikających ze specyfiki odbiorców, przede wszystkim producentów dóbr luksusowych. Pozwala takŜe na uzyskiwanie większych przychodów z moŜliwie niezaleŜnych od siebie źródeł (dywersyfikacja terytorialna). Władze firmy są przekonane, Ŝe mimo posiadania ultranowoczesnych, niedawno pozyskanych technologii, przedsiębiorstwo musi dalej się rozwijać i w roku przyszłym oraz latach następnych konieczne będą kolejne inwestycje, gdyŜ tylko to gwarantuje utrzymanie się na bardzo konkurencyjnym rynku globalnym i pozwala myśleć o dalszym rozwoju. Wykorzystując dobre doświadczenia z programu SPO WKP, firma zamierza ubiegać się o środki na te inwestycje z obecnie wdraŜanych programów strukturalnych. 155 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” 4.6.8. Studium przypadku 8 (przedsiębiorstwo) – Działanie 2.2. SPO WKP (Podziałanie 2.2.1.) Przedsiębiorstwo powstało w 1988 r. jako ośrodek badawczo-produkcyjny jednej z czołowych w Polsce uczelni politechnicznych. Powstała spółka była wspólnym przedsięwzięciem uczelni wyŜszej oraz kilku znaczących firm farmaceutycznych. Na przestrzeni lat przedmiot działalności podlegał zmianom, generalnie działalność przedsiębiorstwa była zawsze związana z przemysłem chemicznym, spoŜywczym i farmaceutycznym. Obecnie firma ma postać formalną spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, a większość udziałów pozostaje w rękach osób prywatnych. Działalność przedsiębiorstwa w głównej mierze koncentruje się na produkcji i dystrybucji produktów spoŜywczych z grupy "zdrowej Ŝywności". Oferta stale powiększa się o nowe asortymenty. Celem firmy jest propagowanie Ŝywności sojowej i jej dobroczynnego wpływu na ludzki organizm. Firma zajmuje się takŜe sprzedaŜą leków krajowych i zagranicznych producentów, jest teŜ producentem wody utlenionej, spirytusu salicylowego, kwasu bornego w roztworze, a takŜe kosmetyków i repellentów – środków odstraszających komary. Firma posiada własne Biuro Handlu Zagranicznego, dzięki któremu prowadzi sprzedaŜ w handlu lekami oraz własnymi wyrobami poza granicami kraju, głównie z Litwą, Białorusią, Ukrainą i Czechami. Fotografia 18: Siedziba przedsiębiorstwa. 156 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” W 2006 r. firma nawiązała współpracę z 2 hiszpańskimi partnerami. Firmy te wprowadzają na rynki Europy zachodniej sieć sklepów – centrów dietetycznych. Hiszpańscy właściciele sieci poszukiwali na terenie Europy centralnej firmy, która mogłaby być producentem suplementów diety na rynek Europy środkowej, wschodniej, południowo-wschodniej, krajów nadbałtyckich czy Niemiec. Po okresie negocjacji dwie firmy hiszpańskie nabyły udziały w firmie. W rezultacie doszło do dokapitalizowania spółki, co umoŜliwiło podjęcie decyzji o realizacji inwestycji związanej ze współpracą z tymi firmami. Na ich zlecenie przedsiębiorstwo miało podjąć produkcję płynnych, pakowanych w fiolki suplementów diety. Realizacja tego przedsięwzięcia wymagała zainstalowania nowoczesnej linii konfekcjonującej, dlatego firma zdecydowała się podjąć realizację inwestycji ze środków własnych. Równocześnie uzyskano informację o moŜliwości pozyskania dofinansowania takiego projektu z funduszy Unii Europejskiej – w ramach Poddziałania 2.2.1 SPO WKP „Wsparcie dla przedsiębiorstw dokonujących nowych inwestycji”. Zdecydowano się przygotować wniosek o dofinansowanie projektu: "Zakup wysokowydajnej linii do konfekcjonowania płynnych suplementów diety". Wartość kosztów kwalifikowanych w projekcie wyniosła około 3 mln zł., dla firmy była to więc inwestycja o znaczeniu kluczowym. Inwestycja miała charakter innowacji na skalę europejską. Zakupiono nowe urządzenia, jakie dotąd w Polsce nie były obecne. Linia do konfekcjonowania składa się z: • mieszalnika, • maszyny do rozlewania (napełniania fiolek), • maszyny do blistrowania, • kartoniarki (maszyny do pakowani fiolek w kartoniku), • drukarki przemysłowej. Ponadto, w związku z inwestycją, przeprowadzono szereg dodatkowych działań inwestycyjnych związanych z uruchomieniem nowego wydziału produkcyjnego, np.: • istotnie rozbudowano istniejące laboratorium badawczo-rozwojowe, • uruchomiono system rejestracji czasu pracy, • uruchomiono system kontroli dostępu do pomieszczeń, • utworzono nowoczesny systemu przygotowywania receptur (sterowanego komputerem odwaŜania składników do produkcji suplementów diety). Realizacja inwestycji stworzyła moŜliwość produkcji na znaczną skalę suplementów diety – ziołowych roztworów wodnych o odpowiednio dobranym składzie i określonym działaniu, związanych z kontrolą wagi ciała: powodujących spalanie tłuszczu, usuwających wodę z organizmu, zapobiegających łaknieniu, 157 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” powstrzymujących tzw. odruchy przegryzania, poprawiających ogólne samopoczucie. Produkty te są sprzedawane w europejskiej sieci drogeryjnej w wielu krajach Unii Europejskiej – m.in. w Hiszpanii, Francji, we Włoszech, równieŜ w Polsce. Uruchomienie nowoczesnej linii technologicznej dało firmie wyraźną przewagę konkurencyjną. Instalacja ma pełną zgodność ze standardami ISO i GMP. W chwili obecnej umoŜliwia realizację przedsięwzięcia z hiszpańskimi partnerami (była warunkiem koniecznym dla tej współpracy), ale wkrótce będzie wykorzystywana do produkcji własnych suplementów diety, gdyŜ posiadane zaplecze naukowo-badawcze oraz specjalistycznie wykształcona kadra (przede wszystkim z zakresu chemii organicznej i spoŜywczej) pozwala na uruchomienie kolejnych własnych produktów. Tak więc posiadana linia pozwoli firmie na poszerzenie asortymentu produktów własnych. Jednocześnie, w oparciu o zrealizowany projekt, moŜliwe będzie wykonywania zleceń, polegających na konfekcjonowaniu produkcji innych duŜych podmiotów. Dodatkowe efekty realizacji współfinansowanej z SPO WKP inwestycji to: wzrost zatrudnienia oraz wzrost sprzedaŜy, przede wszystkim na eksport, poprawa sytuacji ekonomicznej firmy, integracja pracowników z firmą - uzyskanie dofinansowania traktowane jest jako sukces zakładu i dla pracowników jest powodem do dumy, zwiększenie dywersyfikacji produktowej i źródeł przychodów firmy, co jest szczególnie waŜne w obliczu moŜliwych wahań koniunktury na poszczególne produkty, czy usługi oferowane przez firmę. Proces prowadzący do podpisania umowy o dofinansowanie projektu w ocenie firmy był długi i skomplikowany. Inwestorzy dąŜyli do jak najszybszego rozpoczęcia realizacji projektu, tymczasem termin składania wniosków był w 2006 r. kilkakrotnie przesuwany i ostatecznie wniosek firmy został złoŜony w styczniu 2007 r. Projekt w krótkim okresie został zrealizowany. W maju 2007 r. otrzymano informację, Ŝe wniosek został odrzucony, gdyŜ zabrakło 1,7 punktu procentowego do wymaganego minimum kwalifikującego do otrzymania dotacji. Następnie, w grudniu 2007 r. okazało się, Ŝe z powodu niewykorzystanych środków pomocowych moŜliwość dofinansowania projektu jednak istnieje i umowa o wsparcie projektu została ostatecznie podpisana. Inwestycja była juŜ zrealizowana, przystąpiono więc do jej rozliczenia. Zostało to zakończone w czerwcu 2008 r., a na lipiec przewidziana jest wypłata dotacji. Proces składania wniosku, oczekiwania na podpisanie umowy, następnie jej realizacji w ocenie firmy był bardzo skomplikowany i trudny. Związana z tym terminologia była bardzo niejednoznaczna, a przepisy nieprecyzyjne. Z czasem jednak nabywane doświadczenie pozwoliło na sprawniejsze poruszanie się po przepisach i trudności uległy zmniejszeniu. Nie zmienia to jednak faktu, Ŝe zdaniem przedstawiciela firmy, proces udzielania dotacji moŜe być i powinien być zdecydowanie prostszy. 158 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” Kontakty firmy z Instytucją WdraŜającą Poddziałanie 2.2.1. SPO WKP ocenione zostały jako dobre, uzyskano niezbędną pomoc przy poprawieniu wniosku, a następnie rozliczeniu projektu. Przedstawiciel firmy uczestniczył w szkoleniu na ten temat organizowanym przez Instytucję WdraŜającą. W opinii firmy zbędny jest przepis o obowiązku stosowania technologii nowych w skali świata do 1 roku. Praktyka pokazuje, Ŝe w wielu polskich przedsiębiorstwach park maszynowy jest przestarzały i znaczący postęp moŜna osiągnąć kupując maszyny nowe, nowoczesne w skali Polski, ale niekoniecznie innowacyjne w skali świata. Inną kwestią jest, Ŝe w branŜy, w której działa firma (spoŜywcza, farmaceutyczna, chemiczna), rozwiązania technologiczne uruchomione rok czy dwa lata temu będą jeszcze bardzo dobre przez następne kilkanaście lat. Przedstawiciel firmy uwaŜa takŜe, Ŝe wielkość dofinansowania projektów (odsetek refundowanych kosztów kwalifikowanych) powinna być mniejsza, za to kryteria ich uzyskania powinny być zdecydowanie łatwiejsze. W efekcie więcej firm by korzystało z pomocy finansowej środków UE, gdyŜ wiele niezbędnych inwestycji (kwalifikujących się do uzyskania wsparcia) firmy wykonują niezaleŜnie od tego, czy dofinansowanie otrzymają, czy teŜ nie. Fotografia 19: Elementy promocji projektu. Sukces w realizacji projektu i zdobyte doświadczenie skłoniły firmę do dokonania konkretnych juŜ planów złoŜenia wniosków o dofinansowania z funduszy UE kolejnych inwestycji, których podstawowych celem będzie utrzymanie pozycji technologicznego lidera w swojej branŜy. 159 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” 4.7. Dalsze potrzeby przedsiębiorstw w zakresie wspierania innowacyjności Pytania badawcze, na które udzielono odpowiedzi w niniejszej części Raportu: W jakim stopniu projekty zrealizowane w ramach SPO WKP wypełniły potrzeby beneficjentów w zakresie innowacyjności? W jakim stopniu projekty zrealizowane w ramach SPO WKP pobudziły beneficjentów oraz otoczenie beneficjentów do nowych działań we zakresie innowacyjności? Jakie są dalsze potrzeby w zakresie innowacyjności: (i) beneficjentów SPO WKP, (ii) przedsiębiorstw, które nie ubiegały się o dofinansowanie w ramach SPO WKP? 4.7.1. Projekty w ramach SPO WKP a potrzeby firm w zakresie innowacyjności Badane firmy korzystnie oceniają zmiany w swoim poziomie innowacyjności w okresie w którym korzystały ze wsparcia w ramach SPO WKP. Dane te prezentuje poniŜszy wykres. Rys. 57. Czy w ciągu ostatnich 3 lat innowacyjność Pana(i) firmy, w stosunku do rynku, na którym działa Pana(i) firma wzrosła, pozostała bez zmian, czy zmalała? 100% 90% 86% 80% 70% 65% 60% próba zasadnicza 50% próba kontrolna 40% 30% 26% 20% 10% 9% 10% 4% 0% 0% 0% Wzrosła Pozostała bez zmian Zmalała Nie wiem/trudno powiedzieć Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ilościowych. Wykres pokazuje zatem znacznie większy wzrost subiektywnie postrzeganej innowacyjności firm i instytucji – beneficjentów SPO WKP w stosunku do firm i instytucji z próby kontrolnej. MoŜe to oznaczać szereg rzeczy (przy czym moŜliwe jest współwystępowanie poniŜej opisanych czynników): 160 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” • Do SPO WKP aplikowały najbardziej innowacyjne firmy, dodatkowo ciągle pracujące nad dalszym podnoszeniem swojej innowacyjności. • Dzięki dotacji z SPO WKP udało się dokonać znaczących zmian, jeśli chodzi o innowacyjność firm i instytucji-beneficjentów SPO WKP. • Nie moŜna takŜe wykluczyć hipotezy, Ŝe firmy korzystające z SPO WKP subiektywnie postrzegają siebie jako bardzo innowacyjne, czyli Ŝe trudno wyrokować o faktycznej zmianie innowacyjności firmy, ale, Ŝe samo otrzymanie środków z SPO WKP i dokonanie za nie konkretnych inwestycji jest równoznaczne z podniesieniem innowacyjności firmy. PoniŜszy wykres prezentuje z kolei ocenę wpływu dotacji otrzymanej z SPO WKP na innowacyjność danej firmy, w zaleŜności od jej wielkości. Jak widać w zasadzie nie ma istotnej zaleŜności pomiędzy wielkością firmy a oceną wpływu otrzymanej w ramach SPO WKP dotacji na innowacyjność danej firmy. Minimalnie niŜej oceniają tylko ten wpływ firmy z sektora mikro. Rys. 58. Wpływ działań podjętych w ramach dotacji otrzymanej ze SPOWKP na innowacyjność Państwa firmy/instytucji. 10 9 8 7 6,6 6,6 6,8 6,1 6 5 4 3 2 1 0 średnia mikroprzedsiębiorstwo małe przedsiębiorstwo średnie przedsiębiorstwo Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ilościowych. Pozytywną ocenę wpływu inwestycji finansowanych w ramach SPO WKP przynoszą teŜ opinie nie samych przedsiębiorców, ale instytucji pomagających im w składaniu wniosków. Zarówno instytucje korzystające ze środków SPO WKP, jak i instytucje z nich nie korzystające potwierdzają, Ŝe inwestycje dokonane ze wsparcia przekazanego w ramach SPO WKP mają wpływ na poziom innowacyjności firm. 161 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” Rys. 59. Czy inwestycje, o których wsparcie z Państwa pomocą przedsiębiorcy aplikowali rzeczywiście oceniają Państwo jako mające wpływ na innowacyjność aplikujących przedsiębiorstw? 60% 49% 50% 50% 46% 40% 37% zasadnicza 30% próba kontrolna 20% 10% 7% 7% 4% 0% 0% Zdecydowanie tak Raczej tak [2] Raczej nie Nie czytać: nie wiem/trudno powiedzieć Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ilościowych. Jest wysoce prawdopodobne, Ŝe firmy i instytucje korzystające z SPO WKP będą kontynuować działania zmierzające do wzrostu innowacyjności ich firm i instytucji. Wskazują na to wyniki badań jakościowych (cyt ITI/D) „[Czy są w planach kolejne innowacje?] Tak, są, natomiast to zaleŜy od naszych mocy przerobowych. Mamy jeszcze jedno zgłoszenie patentowe, które w zasadzie do tej pory nawet nie zostało wprowadzone w fazę badań przemysłowych czy przedkonkurencyjnych, jest w fazie zaawansowanej koncepcji z jakimś tam udokumentowaniem co się nazywa proof of concept i jest jakieś tam prawdopodobieństwo, Ŝe ta technologia w najbliŜszych latach będzie rozwijana”. Badani wskazywali teŜ niekiedy, Ŝe firmy korzystające ze wsparcia w ramach SPO WKP w wielu przypadkach (szczególnie w mniej rozwiniętych regionach) korzystały z wcześniejszych schematów dotacyjnych (przede wszystkim w ramach programu Phare). W przypadku takich firm widać bardzo wyraźnie efekt edukacyjny kolejnych programów i zasad przyznawania wsparcia w nich obowiązujących. (cyt ITI/B) „To są przedsiębiorstwa, które korzystają z dotacji od samego początku. Odkąd były programy przedakcesyjne one próbowały te dotacje uzyskać, kupowały urządzenia. Na początku nie było Ŝadnych ograniczeń czy to ma być innowacyjne byle by było nowe. To są przedsiębiorstwa, które korzystają z dotacji cały czas i w miarę jak te programy się zmieniają, jak ta poprzeczka jest stawiana coraz wyŜej, zaczyna się stawiać nacisk na sprawy innowacyjności te przedsiębiorstwa cały czas korzystają z dotacji. /…/ . Natomiast widać, Ŝe zmiana następuje bo przedsiębiorcy zdają sobie 162 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” sprawę, Ŝe bez nowoczesnych rozwiązań, oszczędnych pod kaŜdym względem to oni nie dadzą sobie rady bo ich produkcja będzie zbyt droga a produkt będzie mało konkurencyjny”. Opinie takie były bardzo częste (cyt. FGI/B) „Ten postęp to chyba właśnie przede wszystkim z tych firm, które juŜ raz spróbowały, zrozumiały o co chodzi i teraz do nas wracają, bo tak naprawdę przedsiębiorca, który ma po raz pierwszy kontakt z innowacyjnością to myślę, Ŝe nie wiele róŜni się w rozumieniu tego pojęcia w stosunku do firm, które zgłaszały się teŜ po raz pierwszy cztery lata temu”. Jeśli chodzi o dalsze potrzeby badanych firm i instytucji, to najczęściej wskazują one na wsparcie finansowe (52%), pomoc w uzyskaniu funduszy europejskich (17%), pomoc w postaci szkoleń – podnoszenia kwalifikacji pracowników (7%). Wyniki te prezentuje poniŜszy wykres, w podziale na instytucje otoczenia biznesu oraz przedsiębiorców. RóŜnice pomiędzy oboma grupami instytucji nie są bardzo znaczne; generalnie instytucje otoczenia biznesu oczekują w nieco większym stopniu, niŜ firmy, wsparcia finansowego oraz szkoleń i doradztwa, podczas gdy przedsiębiorcy są bardziej w znacznie większym stopniu są zainteresowani pomocą w uzyskaniu funduszy europejskich. Rys. 60. Dalsze potrzeby badanych instytucji 70% 60% Wsparcia finansowego 60% Pomoc w uzyskaniu funduszy unijnych Szkolenia - podnoszenie kwalifikacji pracowników Doradztwa 51% 50% Pomoc w zatrudnieniu wykwalifikowanej kadry Dostęp do nowych technologii Uproszczenia przepisów Łatwy dostęp do kredytów 40% Współpraca z ośrodkami badawczo-rozwojowymi Ulgi podatkowe Firma nie potrzebuje wsparcia 30% Ograniczenie biurokracji Wsparcie naukowo-techniczne Kursy walut 20% ObniŜenie kosztów pracy 18% Współpraca z samorządami Oprogramowanie 10% 10% 10% Nie ma takiego wsparcia 10% Inna odpowiedź 4% 2% 1% 3% 2% 2%2% 2% 1% 1% 0% 0%0% 0% 6% 5%5%5% 5% 4% 1% 4% Nie dotyczy 3%3% 2% 2% 1%1% 1%1%1% 3% 0% 0% 0% instytucja otoczenia biznesu firma Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ilościowych. Bardziej szczegółowych informacji dostarczają natomiast badania jakościowe. Badani wskazują w nich na następujące kwestie, których rozwiązanie/zapewnienie odpowiedniego wsparcia pozwoliłoby na łatwiejsze wprowadzanie rozwiązań innowacyjnych. Zwracano uwagę na następujące, interesujące kwestie: • Brak instytucji weryfikujących sensowność pomysłów na działania innowacyjne na bardzo wstępnym ich etapie. (cyt. ITI/B) „Ewidentnie w Polsce brakuje działań na etapie pre-seed kapitał, czyli jeśli mamy jakiegoś pomysłodawcę, 163 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” Ŝeby zweryfikować jego pomysł na ile ma rynkowe szanse powodzenia. Potrzeba jest publicznych instytucji, które by działały na styku tego co jeszcze jest mało precyzyjnie zdefiniowane albo prawie w ogóle nie zdefiniowane i w tym obszarze moŜe zaistnieć konkretny inwestor, który wyczekuje okazji do ulokowania swoich pieniędzy”. • Brak jasności regulacji prawnych, jeśli chodzi o kwestie własności intelektualnej, patentowanie etc. oraz znaczna długotrwałość obowiązujących procedur. (cyt. ITI/D) „Jest bardzo kiepski poziom obsługi zarządzania własnością intelektualną. Brak jest rzeczników patentowych, którzy się dobrze znają na rzeczy. Niejasna sytuacja podatkowa dotycząca wnoszenia własności niematerialnych i prawnych, czyli własności intelektualnej do firmy w kontekście podatkowym, jak i wyceny tego przy zakładaniu firmy. Bardzo długie skomplikowane procesy patentowania w Polsce powoduje, Ŝe to w ogóle nie ma sensu, bo pierwsze orzeczenia są po 5 latach, a technologia wtedy jest juŜ bezwartościowa”. 164 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” 5. WNIOSKI KOŃCOWE I REKOMENDACJE Mimo znacznej roli, jaką naleŜy przypisywać działaniom proinnowacyjnym nie moŜna abstrahować od faktycznej sytuacji i rzeczywistych potrzeb polskich MŚP. Dlatego teŜ, obok działań proinnowacyjnych, naleŜy koniecznie utrzymać schematy dotacyjne na inwestycje, pozwalające na unowocześnienie parku maszynowego i obiektów kubaturowych. Schematy te powinny opierać się na podnoszeniu konkurencyjności przedsiębiorstw. W zakresie wsparcia bezpośredniego dla przedsiębiorców – chcąc objąć nim głównie firmy o wysokim potencjale innowacyjnym – naleŜy koncentrować wsparcie na projektach relatywnie duŜych, o znacznej skali oddziaływania, o ile to moŜliwe dotyczących wiodących branŜ gospodarki. Kilka projektów o znacznym ładunku innowacyjności moŜe mieć w efekcie większy wpływ na gospodarkę niŜ kilkaset drobnych modernizacji. W związku z bardzo róŜnym zakresem pojęcia innowacji w róŜnych branŜach, naleŜy – o ile to moŜliwe – róŜnicować kwestie trwałości osiąganych efektów. W niektórych branŜach wdroŜone rozwiązanie pozostanie innowacyjne przez kilkanaście lat, w innych, juŜ po dwóch latach będzie uznawane za przestarzałe. Przy tym skala zapotrzebowania na projekty innowacyjne w branŜach, o wyŜszym tempie rozwoju jest wyŜsza niŜ w branŜach tradycyjnych. Jednocześnie naleŜy promować inwestycje proinnowacyjne. Promocja powinna być jednak dostosowana do specyfiki odbiorców, w szczególności zaś nacisk na ten element naleŜy połoŜyć w grupie mikro i małych przedsiębiorców. W działaniach promocyjnych odpowiednich bardzo przykładów przydatna skutecznych byłaby działań teŜ prezentacja proinnowacyjnych, zrealizowanych przez inne polskie firmy. Idealne byłoby opracowanie takich przykładów w podziale na wybrane branŜe, by łatwiej trafiały one do odbiorcy. Nadal wskazane jest wspieranie rozwoju infrastruktury otoczenia biznesu (w tym o charakterze proinnowacyjnym). Dotyczy to zarówno infrastruktury inwestycyjnej (parki naukowo-technologiczne, inkubatory technologiczne), jak i finansowej (ułatwianie dostępu do zewnętrznych źródeł finansowania – dalszego wzmocnienia wymagają wszystkie rodzaje działających w Polsce funduszy – fundusze poręczeniowe, poŜyczkowe oraz inwestycyjne typu seedcapital). Szczególnego wzmocnienia wymagają te ostatnie – w tym zakresie instytucje wsparcia pozostają najsłabiej rozwinięte. W przypadku uruchamiania działań wspierających otoczenia w zakresie biznesu, niezbędne jest wskazanych ich elementów skoordynowanie z infrastruktury ewentualnymi, podobnymi przedsięwzięciami wspieranymi w ramach Regionalnych Programów Operacyjnych. NaleŜy pamiętać, Ŝe wraz ze wzrostem wymagań co do innowacyjności projektu (przejawiającym się w przyjmowanej definicji innowacji), rośnie co prawda ogólny wpływ programu na poziom innowacyjności gospodarki, ale 165 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” jednocześnie gwałtownie zawęŜa się grupa firm mogących sprostać postawionym wymaganiom. Zmniejszanie kręgu potencjalnych beneficjentów moŜe budzić kontrowersje wśród firm, wyłączonych w ten sposób z moŜliwości korzystania ze środków pomocowych. Bez wątpienia jednak, taka droga daje spodziewane efekty w zakresie wzrostu innowacyjności gospodarki. W odniesieniu do pośrednich narzędzi wsparcia, naleŜy jasno określić rodzaj beneficjentów, którzy mają zostać objęci wsparciem instytucji pośredniczącej, zarządzającej wspieranym projektem. Jeśli zamierzeniem jest aktywne oddziaływanie na innowacyjność w sferze przedsiębiorstw, to naleŜy stosować kryteria regulujące funkcjonowanie bezpośredniego beneficjenta wsparcia (np. funduszu poŜyczkowego / funduszu poręczeniowego, parku technologicznego), ukierunkowującego jego ofertę usługową na wspomaganie przedsięwzięć ocenianych jako innowacyjne (przykładowo: minimalna liczba klientów innowacyjnych, rozumienie pojęcia innowacyjności, miary innowacyjności, wymóg wypracowania określonych preferencji dla przedsięwzięć najbardziej innowacyjnych). W innym razie moŜe wystąpić mechanizm minimalizacji wspomagania przedsięwzięć innowacyjnych. W odniesieniu do sfinansowanych w ramach SPO WKP projektów dotyczących infrastruktury wspierania biznesu (projektów juŜ funkcjonujących) naleŜy zaprojektować instrumenty wsparcia, które umoŜliwiałyby ich ukierunkowanie na wspomaganie projektów innowacyjnych. Jest to szczególnie istotne w przypadku instrumentów o charakterze finansowym (niezbędne jest zaprojektowanie zmian w umowach o wsparciu z SPO WKP, które dałyby pole do projektowania produktów finansowych, odzwierciedlających problematykę wspierania innowacyjności). NaleŜy dąŜyć do zmniejszenia udziału firm, które odpadają z konkursów wskutek złego przygotowania wniosków od strony formalnej lub teŜ niezrozumienia istoty danego konkursu. Aby to osiągnąć niezbędne jest maksymalne upraszczanie dokumentacji konkursowej (w szczególności opisu i interpretacji kryteriów), tak aby była przedsiębiorcy. W szczególności ona powinno zrozumiała to dotyczyć dla przeciętnego konkursów dla mikroprzedsiębiorców i małych firm, jako grupy firm o najmniejszym zapleczu kadrowym, w której to grupie skuteczność aplikowania o wsparcie była dotąd utrzymana na najniŜszym poziomie. NaleŜy jak najszybciej (najlepiej byłoby dokonywać ewaluacji zasad aplikowania jeszcze przed oficjalnym ogłoszeniem konkursu) identyfikować działania w których wymogi formalne wydają się być przesadne, bądź niejasne. Stopniowe upraszczanie zasad juŜ w trakcie realizacji programu jest wprawdzie korzystne, jednak budzi słuszne wątpliwości co do równego traktowania aplikujących o wsparcie. 166 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” Wsparcie o charakterze doradczym jest oczekiwane głównie przez firmy większe, silniejsze, posiadające lepsza pozycję rynkową. Firmy małe, młode i relatywnie słabsze są zainteresowane niemal wyłącznie wsparciem inwestycyjnym. Planując narzędzia horyzontalne, naleŜy kierować wsparcie doradcze głównie do firm średnich i duŜych. Relacja ta przekłada się takŜe na układ regionalny. Dlatego teŜ, opracowując narzędzia regionalne naleŜy pamiętać, iŜ narzędzia pomocy doradczej mają największą szansę sukcesu w województwach najlepiej rozwiniętych gospodarczo. 167 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” ANEKSY ANEKS 1 – Ankieta do wywiadów telefonicznych wspomaganych komputerowo (CATI) ANEKS 2 - Narzędzia jakościowe ANEKS 3 – Zestawienie danych 168 Raport końcowy z badania „Wpływ SPO WKP na innowacyjność …” 169
