RYS HISTORYCZNY PRUS KRÓLEWSKICH

RYS HISTORYCZNY PRUS KRÓLEWSKICH
6 lutego 1545 – Wybuchło wewnątrz państwa zakonnego powstanie mieszczan,które wsparł
król Kazimierz Jagiellończyk (wojna trzynastoletnia) stosując przeciw zakonowi tę samą
taktykę wojen podjazdowych, które prowadził niegdyś sam Zakon. Wojna ta przyniosła w
efekcie kolejny pokój toruński (w roku 1466) –
Zakon oddał:




Pomorze Gdańskie,
Ziemię Chełmińską
Ziemię Michałowską
Część Warmii łącznie ze stolicą Zakonu – Malborkiem.
Oprócz tego wielki Mistrz Krzyżacki zgodził się być lennikiem króla Polski i przeniósł swoją
stolicę do Królewca.
6 marca 1454 – Król Kazimierz Jagiellończyk wydał akt inkorporacji Prus do państwa
polskiego. Na dobrowolne i usilne prośby stanów pruskich król wcielił do Polski nie tylko
Pomorze Gdańskie, utracone 150 lat wcześniej, ale też Ziemię Chełmińską oraz terytoria
które wcześniej nigdy do Polski nie należały:



Obszar Elbląga
Obszar Królewca
I całe pozostałe Prusy
11 czerwca 1454 – Ścibor Bażyński otrzymuje nominację na wojewodę, urząd ten pełnił do
12 kwietnia 1455.
W związku z toczącymi się działaniami wojny trzynastoletniej, województwo nie zostało
praktycznie zorganizowane i po przeniesieniu Bażyńskiego w roku 1456 na województwo
Elbląskie (przemianowane później na malborskie) nie obsadzane. Formalnie przestało istnieć
w związku z postanowieniami pokoju toruńskiego w roku 1466.
Herbem Prus Królewskich był orzeł czarny z koroną na szyi i ręką zbrojną z mieczem (tzw
orzeł mieczowy) w polu srebrnym (białym).
Strona | 1
Orzeł mieczowy - symbol Prus Królewskich
Podstawą do nadania takiego herbu przez króla Kazimierza Jagiellończyka nowo przyłączonej
prowincji był herb Wielkiego Mistrza Krzyżackiego, na którym widniał w polu srebrnym krzyż
złoty obwiedziony na czarno, na przecięciu się ramion z tarczą złotą, w której umieszczony
był cesarski orzeł czarny w polu srebrnym. Od XVI/XVII wieku herb nawiązywał do godła
królów polskich.
Flaga Wielkiego Mistrza Krzyżackiego
Od początku do końca istnienia Prus Królewskich herb prowincji był także herbem dwóch
spośród jej trzech województw:



Chełmińskiego
Malborskiego
Pomorskiego które posiadało także własny symbol czerwonego gryfa pomorskiego na
wzór zachodniopomorski
Strona | 2
Zdaniem S.Mikuckiego ustanowiony przez Kazimierza Jagiellończyka herb czarny orzeł
mieczowy jest wyrazem tego właśnie stanu prawnego, który wyrażał nie tylko żądanie
zwrotu zagarniętego przez Krzyżaków Pomorza, lecz również zgłaszał pretensje do całych
Prus, żądanie przypomnijmy poparte dobrowolnie wyrażoną prośbą miejscowego rycerstwa i
mieszczan.
Prusy Królewskie posiadały własną pieczęć z godłem prowincji. Do 1480 roku pieczęć
gubernatora Prus, następnie ,po wygaśnięciu tego urzędu, była to pieczęć nazywana w
języku polskim pieczęcią krajową ziem pruskich, w języku łacińskim Sigillum Terrarum
Prussiae, w języku niemieckim Landessiegel. Jako ciekawostkę podam, że z biegiem czasu
kilkakrotnie zmieniano wzór tej pieczęci. Jedną ze zmian wprowadzono podczas obrad
sejmiku generalnego Prus Królewskich w Grudziądzu w styczniu 1614 roku. Nowa pieczęć
podobnie jak wszystkie poprzednie i wszystkie następne, nosiła wizerunek orła z koroną i
mieczem.
Odtąd na przestrzeni wieków XV, XVI, XVII i XVIII wizerunek czarnego orła mieczowego
spotykamy powszechnie w dokumentach źródłowych, zabytkach materialnych i na
najważniejszych budowlach Prus Królewskich, zwłaszcza w Gdańsku, W Elblągu i w Toruniu.
Prusy Królewskie obejmowały:




Pomorze Gdańskie
Ziemię Chełmińską
Rejony Malborka i Elbląga
Oraz Warmię
Warmia zaliczała się do Prus Królewskich, tworzyła jednak wydzielone władztwo terytorialne
podlegające miejscowym biskupom tzw Dominium Warmińskie.
Podział był na trzy województwa:




Pomorskie
Chełmińskie
Malborskie
Księstwo Warmińskie
II pokój toruński
19 października 1466 roku w Toruniu podpisano układ pokojowy znany pod historyczną
nazwą II pokoju toruńskiego. Uwzględniono w nim tendencje, które uwidoczniły się w
społeczeństwie żyjącym na dotychczasowych terenach państwa zakonu krzyżackiego –
wyraźne jest ciążenie Pomorza Gdańskiego ku Polsce oraz dystans jaki wobec niej zachowali
mieszkańcy terenów zwanych Prusami Dolnymi wraz z Królewcem następujące:
Strona | 3





Pomorze gdańskie powróciło do Polski zachowując pewną autonomię i liczne
przywileje
Polska odzyskała ziemię chełmińską i ziemię michałowską
Polska uzyskała część Powiśla z Malborkiem i Elblągiem
Utworzono dominium warmińskie które wraz z pozostałymi ziemiami przyłączonymi
do Polski stanowić miało nową prowincję Prus Królewskich.
Uszczuplone państwo zakonu Krzyżackiego ze stolicą w Królewcu stało się odtąd
polskim lennem, którego kolejni przywódcy zobowiązani byli odtąd składać hołd
władcy polskiemu.
W Prusach Królewskich rozróżnione zostały 3 województwa:




Chełmińskie: 2 powiaty: chełmińskie i michałowskie, odrębny Toruń, Chełmża,
Wąbrzeźno, Lubawa, Kurzędnik do diecezji chełmińskiej, osobno Toruń
Malborskie: Wielkie i małe Żuławy, 1 powiat sztumski, komturstwa malborskie,
elbląskie, dzierzgońskie należało do diecezji pomezańskiej, odrębna jednostka Elbląg i
diecezji warmińskiej
Pomorskie: 8 powiatów:
człuchowski,gdański,mirachowski,nowski,pucki,świecki,tczewski,tucholski,odrębne
terytorium miasta Gdańska
Warmia – jako odrębna jednostka – 10 komornictw z których 7 podlegało władzy
biskupa;
braniewskie,dobromiejskie,jeziorańskie,lidzbarskie,orneckie,reszelskie,wartemborski
e tj barczewskie a 3 do kapituły fromborskie, melzackie tj pieniężnieńskie, olsztyńskie.
Próba autonomii przez biskupa Tungena (oddanie się Tungena i zakonu w ręce
Korwina króla węgierskiego ,który walczył z Jagiellonami o tron czeski-protest króla,
poparcie Gdańska (próba obsadzenia Wincentego Kiełbasy),ograniczona wskutek
interwencji przez króla, odtąd biskup mianowany zajął miejsce senatora
królewskiego, zobowiązany do przysięgi, apelacja do sądu królewskiego. Wybór
pośredni króla spośród 4 kandydatów. Biskup warmiński uchodził za czołowego radcę
(senatora) Prus Królewskich, stając się od XVI wieku przewodniczącym rady pruskiej.
Zarząd
Prusy Królewskie początkowo miały autonomię (m.in. odrębna moneta bita w mennicy
królewskiej w Toruniu i skarb) były rządzone przez radę, składającą się z przedstawicieli tzw.
stanów pruskich, na czele których stał biskup warmiński. Rada ta podlegała królowi.
Dużą rolę w radzie odgrywały najbogatsze miasta, tzw wielkie miasta pruskie (Toruń, Gdańsk
i Elbląg) które posiadały tam swych przedstawicieli, a także same posiadały dużą autonomię i
przywileje prawno-ustrojowe.
Strona | 4
W sprawach najważniejszych, zwłaszcza podatkowych zwoływano Ogólne zgromadzenie
stanów pruskich, które składało się z dwóch izb;


Ziemskiej (prałaci, urzędnicy ziemscy i szlachta) oraz
Miejskiej (przedstawiciele mniejszych miast)
Na początku XVI wieku ukształtował się prowincjalny sejm pruski, który składał się z dwóch
izb:


rady (zwanej też senatem)
izby niższej
w skład której wchodzili:


posłowie szlacheccy wybierani w sejmikach wojewódzkich
koło mieszczańskie, zwane inaczej gremium miast mniejszych
Dla podjęcia ostatecznych uchwał zbierały się izby połączone.
Na początku XVI wieku ukształtował się prowincjonalny sejm pruski, który składał się z
dwóch izb:


rady (zwanej też senatem pruskim)
izby niższej
w skład której wchodzili:


posłowie szlacheccy wybierani w sejmikach wojewódzkich
koło mieszczańskie, zwane inaczej gremium miast mniejszych
Wielkie miasta pruskie – w ramach systemu parlamentarnego prowincji – wykonywały
specjalne zadania:


miasto Toruń sprawowało pieczę nad archiwum
miasto Elbląg miało w swej gestii pieczęć, a nadto wszystkie trzy miasta wysyłały na
obrady sejmiku generalnego – obok oficjalnych delegatów, którymi byli burmistrz i
jeden z rajców- także towarzyszących im sekretarzy. Ci ostatni sporządzali dokumenty
tzw. lauda będące uchwałami sejmiku.
W roku 1658 król zwołał sejmik generalny ( i to dwukrotnie) do Gdańska. Było to czymś
wyjątkowym, bowiem sejmiki zwoływano zazwyczaj w Grudziądzu lub Malborku. Na
pierwszej sesji na przełomie kwietnia i maja podjęto uchwałę o sporządzeniu nowej pieczęci
ziem pruskich, bowiem pieczęć oryginalna znajdował się w okupowanym przez Szwedów
Elblągu.
Strona | 5
Pieczęć wykonano na koszt władz Gdańska, któremu przyznano przechowywanie jej „po
wsze czasy”. Spór o prawo do pieczęci trwał do roku 1661 i zakończył się zwróceniem jej
Elblągowi.
Na uwagę zasługuje fakt, że po roku 1772, po rozbiorach Polski, państwo pruskie uszanowało
stary symbol pruskiego orła mieczowego i przyjęło go jako herb prowincji Prusy Zachodnie w
których w składzie do roku 1920 znajdowały się :
Herby Westpreussen z okresu zaborów pruskich


ziemia chełmińska
miasto Grudziądz
Chociaż Prusacy niemieccy wiedzieli kto ustanowił herb i w jakich okolicznościach to
nastąpiło elementy heraldyczne związane z Polską zostały zachowane.
Dalsza historia Prus Polskich
Geneza odrębności kulturowej i politycznej Prus
Narodowość pruska
W akcie inkorporacji Prusy Królewskie określane są jako część państwa polskiego mające
odmienne przywileje i prawa, by w konsekwencji być odrębnym krajem od państwa
polskiego.
Strona | 6
System monetarny pruski przetrwał do rozbiorów, dobra moneta złoty pruski, grzywna z
czasem złoty pruski stał się jednostką przeliczeniową. Łan Chełmiński, korzec i łaszt był
podstawą do obliczeń nie tylko w Prusach ale i w Koronie Polski jako wzorce handlowe.
Brak scentralizowanej władzy w Polsce sprzyjał na rozwój partykularyzmu. Tylko
mieszczaństwo pruskie miało swoją reprezentację w sejmiku pruskim.
Prusy Królewskie a Prusy Książęce
W Prusach Królewskich powstały 3 okręgi:



Sambia
Natangia
Górne Prusy Oberland
39 starostw w tym 5 dziedzicznych:





Dąbrówna
Iława
Szymbark
Gierdawa
Nauhof
Sejm zwoływał książę, głosowanie wymagało jednomyślności – 3 stany sejmujące:



I izba stan panów 2 biskupów,6 hrabiów, 12 radców
II izba posłowie z wyboru na sejmikach
III izba posłowie miejscy, głównie 3 miasta królewieckie
Książę był pierwszym senatorem koronnym.
Poczucie wspólnoty ogólno pruskiej
Społeczeństwo polskie dążyło do zjednoczenia z Polską ze względów ekonomicznych i
ustrojowych nie narodowościowych. Jednakże autochtoniczni Prusowie byli związani z ziemią
pruską. Patrycjat gdański był niemiecki, był oczywisty brak chociażby jednego polskiego
nazwiska gdyż mieszczaństwo było głównie niemieckie.
Reformacja sprzyjała rozbudzeniu poczucia narodowemu. Miasta były niemiecki lub
zniemczone.
Na wsi nazwiska były głównie polskie. Samo pojęcie narodowości było słabo rozwinięte z
wyjątkiem patrycjatu i zamożnej szlachty. Np. Elblążanie uważali się za Prusów-
Strona | 7
Starosłowian czyli mieszkańców tej ziemi. Funkcjonuje to do XIX wieku rozwinięcia się
nacjonalizmu ziemskiego.
Odrębność i powiązania pomiędzy obu częściami Prus
Książę Albrecht szukał kontaktów zawsze z bogatym mieszczaństwem i możnowładztwem w
Prusach Królewskich.
Od 1466 następowały dążenia do ograniczenia odrębności ustrojowych
Odrębności prawno-ustrojowe wynikały z aktu inkorporacji 1454 i przywilejów wielkich
miast. Kompetencje władzy królewskiej ograniczone. Dzielnica długo autonomiczna.
Polityka króla od początku do ograniczenia swobód pruskich i umocnienia wpływów
centralistycznych polegała na:






W roku 1467 zniesieniu urzędu gubernatora i mianowaniu starosty jako swego
namiestnika a nie reprezentanta stanów (Ścibor Bażyński mianowany
woj.malborskim, a po śmierci nie odnowił król już jego funkcji w roku 1480)
Zwoływania przez króla Rady i stanów Pruskich, podobnie jak w Koronie sejmików
szlacheckich
Egzekwowaniu podatków na wojny z Turcją i tatarami
Staraniu się o pomoc zbrojną z Prus (stany uważały że korona jest zobowiązana do ich
obrony i wsparcia w przypadku ataku a nie odwrotnie – to Korona była silniejsza a nie
Prusy Królewskie)
Przejęciu w roku 1506 zarządu nad skarbem pruskim królewskiego podskarbiego
Obsadzeniu administracji przez urzędników królewskich starostw z korony, starostwo
malborskie, nastąpił wykup starostw pruskich, w 1485 roku najważniejsze staje się
starostwo malborskie powierzone Zbigniewowi Tęczyńskiemu miało być zwierzchne
nad pozostałymi starostwami
Konflikt szlachty z Gdańskiem król wykorzystuje dościgłego zjednoczenia Prus Królewskich z
koroną w roku 1569 (Unia Polsko-Litewska)
1526 – Zygmunt I Stary łamie rewolty społeczno-religijne w miastach pruskich, głównie w
Gdańsku szlachta pruska popiera króla wkraczając razem z nim do upokorzonego Gdańska.
Odbył się zjazd stanów pruskich bez wpływu miast. Nastąpił także wzrost znaczenia szlachty i
ułatwiając zjednoczenie z Koroną Polski.
1520-1525 – Powstają Prusy Książęce lub Księstwo pruskie, lenno Polski ze stolicą w
Królewcu, utworzone w wyniku wojny z Zakonem Krzyżackim w latach 1520-1525 oraz
sekularyzacji pod wpływem reformacji. Książę Prus zobowiązany został do złożenia hołdu,
pomocy wojskowej, odwoływaniu się od wyroków sądów pruskich do sądów królewskich.
Strona | 8
Zygmunt II August szukając sojuszników przeciw Moskwie uznał prawa bocznej (elektorskiej)
linii Hohenzollernów do objęcia władzy w Prusach Książęcych (1563).
1569 na sejmie lubelskim Prusy Królewskie zostały zainkorporowane do korony. Rada Prus
Królewskich przekształciła się w sejmik generalny a jej senatorowie i posłowie weszli do
Sejmu. Sejmik Generalny zwany też generałem pruskim składał się inaczej niż inne sejmiki
generalne z dwóch izb i stanowił najwyższy organ autonomiczny Prus Królewskich.
Przewodniczył mu biskup warmiński, w razie jego nieobecności biskup chełmiński. Tak
rozpoczęła się integracja polityczna i gospodarczo-społeczna tych ziem z Rzeczypospolitą,
choć zachowały one odrębny skarb pruski i prawo sądowe chełmińskie a od 1598 roku
odrębną kodyfikację – korekturę pruską.
1637 po wymarciu książąt zachodniopomorskich ziemie lęborska i bytowska zostały wcielone
do Prus Królewskich, które były jako lenno we władaniu tychże książąt od 1455 roku. Na
mocy traktatów welawsko-bydgoskich zostały one przekazane Brandenburgii, formalnie jako
lenno Polski (do 1772) ale w rzeczywistości je utracono.
Herb Gryfitów pomorskich – książąt zachodniopomorskich
Indygenat Pruski
Indygenat – to przyznanie cudzoziemcowi szlachectwa polskiego w domyśle pruskiego,
prawo indygenatu posiadał król, po raz pierwszy przyznane synom Batorego od 1641 roku
prawo indygenatu posiadał sejm walny. W Prusach Królewskich istniał odrębny indygenat
pruski o zasięgu regionalnym, który zastrzegał godności i urzędy lokalne wyłącznie dla
miejscowej szlachty.
Strona | 9
Przywilej inkorporacyjny Kazimierza Jagiellończyka po wojnie 13 letniej z 6 III 1454 przywilej
zapewniał:







Ziemiom i miastom wpływy na rządy dzielnicy pruskiej
Ustanowienie urzędu gubernatora (Jan Bażyński) jako namiestnika – mianowany był
przez króla ale był reprezentantem Prus – zniesiony już 1467 roku (wprowadza urząd
starosty, który był namiestnikiem królewskim)
Urzędy ziemskie obsadzone miejscowymi przedstawicielami
Głównym rządem ustrojowym była Rada pruska, która stanowczo odrzucała
ingerencję Korony w autonomię Prus
Zjazdy ogółu stanów pruskich – jako odrębny używano i stosowano język niemiecki
Osobną monetę wybijaną w Toruniu i Gdańsku – osobny skarbiec w Malborku
Prawo sądzenia szlachty w Gdańsku
Starosta w Prusach Królewskich oznaczał dzierżawcę królewszczyzn, mający władzę
sądowniczą nad swoimi poddanymi.
Władzę zwierzchnią nad szlachtą miał tylko wojewoda:


Zwoływał pospolite ruszenie
Zwoływał sejmiki powiatowe i partykularne, zastępcą był kasztelan – godność jak
podkomorzego tytularna
W Prusach obowiązywało prawo chełmińskie (odmiana prawa magdeburskiego przed
prawem magdeburskim wprowadzonym do wielu pomorskich miast)
Król mianował sędziów ziemskich spośród szlachty pruskiej
Obok sędziów ziemskich kompetentnych dla szlachty funkcjonowały sądy miejskie i wiejskie.
Sądy grodzkie – lawa pod przewodnictwem sołtysa lub rady miejskiej. W dużych miastach
starosta zwany murgrabią. Rozstrzygały sprawy szlachty nieosiadłej i sprawy karne.
Sady wiejskie – sołtys i ławnicy. W dobrach królewskich chłopi podlegali staroście.
Miasta nie uznawały apelacji od wyroków własnych sądów. Rada Prusak najwyższą instancją
odwoławczą, od wyroków zastrzeżona była apelacja króla.
W pierwszym rozbiorze Polski (1772 rok) prawie całe Prusy Królewskie zostały zagarnięte
przez Królestwo Pruskie (bez Gdańska i Torunia, które stracono w drugim rozbiorze Polski w
1793 roku).
W latach 1808-1824 i 1877-1918 Prusy Królewskie tworzyły osobną prowincję pruską pod
nazwą Prusy Zachodnie (Westpreussen) w skład której wchodziły dawne Prusy Królewskie
(bez Warmii) wraz z częścią dawnej Wielkopolski i skrawkiem Prus Książęcych.
Strona | 10
Postanowieniem pokoju wersalskiego (1919) zwrócono Polsce część Prus (woj.pomorskie)
część wcielono do Prus Wschodnich jako rejencję Prusy Zachodnie (Regirungsbezirk
Westpreussen) z części utworzono Wolne Miasto Gdańsk, a z części drugiej powstała
prowincja nowa pruska – Marchia poznańsko-zachodniopruska (Grenzmark Posen
Westpreussen).
Okręg Gdańsk –Prusy Zachodnie przestał istnieć w wyniku wyzwolenia ziem pomorskich
przez wojska radzieckie i polskie ofensywy wojennej znad środkowej Wisły i Narwii.
Bezpośredni udział w wyzwoleniu tego okręgu wzięły wojska 1 i 2 Frontu Białoruskiego.
Armie 1 Frontu Białoruskiego i armia Wojska Polskiego wyzwoliły rejon Bydgoszczy i
południową część Pomorza Gdańskiego po zachodniej stronie Wisły. Niemcy usiłowali stawić
opór i powstrzymać ofensywę radziecką na linii Brdy, Kanału Bydgoskiego i Noteci. Zamiar
Niemców odtworzenia ciągłego frontu obrony zostały w tym miejscu unicestwione 22
stycznia 1945 roku po nieustannych walkach prowadzonych od 14 stycznia.
Źródłosłowie: wiedza encyklopedyczna, książkowa („Ruch oporu na Pomorzu
Gdańskim 1939-1945”Konrad Ciechanowski ) i internetowa
Gdańsk, dnia 04-07-2014
Strona | 11